‘Onderhandelingen zijn onvermijdelijk’, maar wanneer?

(Foto Alisdare Hickson, Flickr CC2.0)

De herdenking van twee jaar oorlog en de vele krantenartikelen daarover laten een gemengde indruk achter.

De Westerse regering en belangrijkste media schakelen naar een steeds krijgshaftiger stand. Meer wapens naar Oekraïne, en zelfs wordt er openlijk gespeculeerd over het sturen van Westerse troepen naar Oekraïne. Dat geeft een schril beeld van de werkelijkheid en vooral van het risico op escalatie.

Aan de andere kant tonen internationaal uitgevoerde opiniepeilingen dat onderhandelingen nodig zijn.

Dat gemengde beeld komt ook tot uitdrukking in een vorige week verschenen rapport van de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV). Dat is een hoge adviescommissie van de regering over internationale zaken. Internationaal doen Turkije en China pogingen om tot een staakt-het-vuren te komen.
   ​
​​Guido van Leemput is mede-initiatiefnemer van ‘Stop de Oorlog Amsterdam’. Zijn boek over de oorlog, ‘De gelaagde oorlog in Oekraïne en de botsing van grootmachten’ is hier te bestellen.

Dat brengt me op de volgende punten:

Twee jaar oorlog in een paar cijfers

Resultaten enquêtes

Gemengd advies

Ontwikkelingen aan het front

Westerse troepen naar Oekraïne?

Onderhandelingen

Twee jaar oorlog in enkele cijfers

Er zijn de laatste weken veel cijfers gepubliceerd over de gevolgen van twee jaar oorlog. In deze update niet meer dan een paar sprekende cijfers. Met betrekking tot controle over het grondgebied onder controle had Rusland 7% van het Oekraïense grondgebied onder controle op 23 februari 2024, één dag voor de invasie. Zes weken na de invasie was het 27%. Na enkele succesvolle contraoffensieven in de nazomer van 2022 en het mislukte grote contraoffensief van 2023 was eind 2023 18%. Er is echter weinig vooruitzicht dat Oekraïne veel terreinwinst zal boeken. Sterker, de kans is reëel dat Oekraïne eigen volk en economie uitput waardoor een nieuw Russisch offensief kansen heeft op meer veroveringen.

De VN schatten dat de bevolking van Oekraïne, binnen de internationaal erkende grenzen van 1991, in 2021 43,5 miljoen inwoners had. In 2022 was dat 39,7 miljoen als gevolg van vlucht en deze daling zette in 2023 door naar 36,7 miljoen. Het laagste cijfer sinds 1990.

In januari bevonden zich 6,3 miljoen gevluchte Oekraïners in buitenland. Begin 2024, met de frontlijnen min of meer vastgelegd, heeft Oekraïne 37,9 miljoen inwoners. Een geschatte 28 miljoen woont in gebied onder controle van de Oekraïense regering, dus buiten de Krim en de Donbass.

Enquêtes en publieke opinie

Volgens de resultaten van een enquête van Harris Poll en het Quincy Institute in de VS in februari 2024 wil 70 procent van de mensen in de VS dat hun regering Oekraïne zo snel mogelijk naar een onderhandelingsakkoord met Rusland leidt. Ook na overweging van een waarschijnlijk compromis aan beide kanten, bedroeg het aantal Amerikaanse voorstanders van onderhandelingen nog steeds 66%. Eind 2022, toen een vergelijkbare vraag werd gesteld, steunde 57% van de ondervraagden het streven naar vrede. Dat is een stijging van 9% in die steun voor een onderhandelde regeling die compromissen inhoudt.

Een andere enquête werd uitgevoerd door het Internationaal Instituut voor Sociologie van Kiev. Hieruit bleek dat 72 procent van de Oekraïners vindt dat de gesprekken met Rusland moeten worden opgestart. Het percentage Oekraïners dat denkt dat Oekraïne ‘alleen militair’ kan winnen is nog maar 23 procent, terwijl dat een jaar geleden nog 35 procent was – een daling van 12 procent.

Uit een peiling die de Europese Unie in januari 2024 in 12 landen heeft gehouden, blijkt dat slechts 10 procent van de Europeanen gelooft dat Oekraïne Rusland kan verslaan. Uit de peiling bleek ook dat de grootste groep mensen in Europa nu een ‘compromisoplossing’ verwacht. Dit in tegenstelling tot ongeveer een jaar geleden, toen veel meer nadruk lag op het terugwinnen van al het grondgebied door Oekraïne.

Gemengd Advies AIV

De Adviesraad Internationale Vraagstuk (AIV) heeft in een advies aan de Nederlandse regering geconstateerd dat de situatie in de oorlog in Oekraïne waarschijnlijk geen duidelijke overwinnaar op zal leveren. De situatie is te kenschetsen als een patstelling. En dat betekent dat uiteindelijk onderhandelingen over een oplossing onvermijdelijk zijn. Het centrale woord is ‘kantelpunt’.

Het AIV-rapport ‘Oekraïne  – standvastigheid, weerbaarheid en perspectief’ verscheen donderdag 22 februari. Voorzitter Bert Koenders lichtte het idee van een kantelpunt toe in een radio-uitzending. De AIV verwijst naar diverse opties die er zijn in de situatie van de huidige patstelling. Het Westen werkt als het ware toe naar ‘variant 4’ van de mogelijkheden tot oorlogvoering die er zijn in het kader van de huidige patstelling.

Op deze manier moet Oekraïne, volgens de AIV, een zo sterk mogelijke uitgangspositie verwerven voor eventuele onderhandelingen. De adviesraad noemt dat ‘variant 4 van scenario 3’. In de ogen van Koenders en de zijnen is dat op dit moment het meest wenselijke scenario. Het zou door ‘blijvende, proactieve en tijdige steun van de Nederlandse regering en haar partners’ als inzet moeten gelden. Voor Europa en Nederland is dit ‘immers een oorlog waarbij ook de eigen veiligheid en waarden op het spel staan.’ Op welk moment variant 4 over moet gaan in onderhandelingen geeft het AIV niet aan.

Het problematische van het advies is dat het voorstel op twee gedachten hinkt. Wel erkennen dat onderhandelingen onvermijdelijk zijn, maar geen enkele stap zetten ernaartoe. Wel pleit de AIV voor de opbouw van een Europese wapenindustrie ten behoeve van een Europese pijler van de NAVO. Ook pleit men voor veel propaganda (omschreven als ‘strategische communicatie’) om de oorlog vol te houden. Zo moet steun geworven worden voor voortzetting van de oorlog om te komen tot een sterkere onderhandelingspositie.

Ontwikkelingen aan het front

Het opvallende is dat variant 4 zich op dit moment voor onze ogen ontrolt. Enkele strategische beperkingen in het gebruik van wapens door Oekraïne heeft de NAVO al opgeheven. Tot voor kort mocht Oekraïne Westerse wapens niet inzetten in Rusland. In de praktijk van de laatste twee jaar werd in het Westen over geheime Oekraïense operaties in Rusland niet openlijk gesproken en ze werden zeker niet erkend.

Vervolgens werden operaties alleen met wapens van eigen Oekraïense makelij uitgevoerd, zij het met behulp van Amerikaanse inlichtingen. Ook dat laatste, de belangrijke informatie, werd ook zo veel mogelijk stilgehouden. Nu verandert dat. Van belang voor de nieuwe strategie van Oekraïne is de opstelling van de NAVO dat het verbod op het aanvallen van militaire doelen in Rusland vanaf heden is toegestaan. “Als het binnen het internationaal recht is’…

Met de komst van (Nederlandse) F-16’s en misschien wel langeafstandsraketten uit de VS en Duitsland (‘Taurus’) wordt opnieuw een rem losgelaten. Dat kan niet anders dan tot escalatie leiden, als de F-16’s (ver) in Rusland gaan optreden.

Een flankerende vorm van deze escalatie is de komst van twee Amerikaanse B-1 strategische bommenwerpen in het noorden Zweden. Zweden was tot voor neutraal. Maar nu laat het land zeer zware bommenwerpers toe praktisch aan de grens met Rusland. De B-1 heeft een actieradius van 12.000 km. De toestellen zullen ‘integreren met de Zweedse luchtmacht’. Onduidelijk is hoelang deze samenwerking blijft bestaan. De komst van deze zware wapens kan worden begrepen in samenhang met de inzet door Oekraïne van westerse wapens in Rusland. Deze B-1 lijken een stok achter de deur, voor het geval Rusland met vergeldingsmaatregelen komt.

Westerse troepen naar Oekraïne?

De Franse president Macron heeft vorige week veel ophef veroorzaakt met zijn opmerking dat de situatie zo kritisch is, dat het sturen van Westerse troepen ‘niet moet worden uitgesloten’. De opmerkingen van Macron kwamen na een inderhaast belegde bijeenkomst van Europese regeringsleiders in Parijs. De oproep houdt het midden tussen een proefballon, en de vlucht naar voren.

De Franse president probeert de leiding in het Westerse front te pakken nu de VS een stap terug lijken te doen. Biden is druk met de verkiezingen, Blinken met Gaza, en minister van Defensie Austin die het Ramstein overleg leidde is vaak ziek. Amerikaanse financiering voor de oorlog en een nieuwe effectieve strategie blijven uit. Macrons analyse is dat de oorlog op dermate een kritisch is beland, dat Westerse troepen nodig zijn. Mijn zaterdag op het Spui uitgesproken optie (van de inzet van Westerse troepen) komt eerder hardop op tafel dan ik dacht.

De discussie in de Duitse regering en de generale staf heeft de afgelopen dagen een spectaculaire wending gekregen, nadat Russische bronnen een gespreksverslag uit de Duitse generale staf publiceerden. Onderwerp van het generaalsgesprek, het leveren van de Duitse Taurus-kruisraketten aan Oekraïne. Het gebruik ervan kan niet zonder Duitse specialisten. Omdat de raketten mogelijk tegen de brug van Rusland naar de Krim zou worden ingezet, zou dat betekenen dat Duitsland meewerkt aan de aanval op Rusland. Eerder al had de Duitse regering gezegd dat Frankrijk en Engeland ook zoiets doen bij de levering van SCALP en Storm Shadow-raketten, die wel degelijk tegen Russische werven en schepen op de Krim zijn ingezet.  In Engeland leidde dat weer tot gedoe over dit inlichtingenlek van de Duitsers. Hoe dan ook, bondskanselier Scholz heeft nu gezegd dat de Taurus niet wordt geleverd.

Afgelopen maandag verscheen in de New York Times een lang artikel over de uitvoerige samenwerking tussen de CIA en de Oekraïense geheime dienst. Al jarenlang. Daarbij wordt ook gewezen op een vergadering in Den Haag in 2020, dus zo’n twee jaar voor de Russische invasie door Rusland, met de Nederlandse AIVD of MIVD (dat wordt niet duidelijk) over een samenwerking met meerdere inlichtingendiensten waaronder die van Nederland.

Onderhandelingen

Ondanks alle oorlogshandelingen en de AIV-scenario’s om de onderhandelingen dichterbij te schieten, is er toch een beetje diplomatiek proces. Dat betekent in de eerste plaats dat Oekraïne steeds landen mobiliseert om achter het tienpuntenplan van Zelensky te gaan staan. De Oekraïense president was vorige week in Saoedi-Arabië om daar te lobbyen voor zijn plan. Over dat plan zijn al diverse onderhandelingsronden geweest van landen die aan de Oekraïense kant staan. Er is nog geen contact met Rusland of landen die wat afstandelijker zijn tegenover het Zelenskyplan. De volgende ronde van vrienden van het tienpuntenplan is in Zwitserland. En daar zal overwogen worden Rusland uit te nodigen voor een volgende gelegenheid.

Maar er zijn andere landen actief met vredesvoorstellen achter de schermen. China herhaalde ter gelegenheid van de verjaardag van de oorlog nogmaals zijn opstelling. Turkije kondigde een initiatief aan om snel tot een staakt-het-vuren te komen. Hoeveel kans dat maakt is niet duidelijk. Dat hangt voor een zeer belangrijk deel af van de toestand aan het front. Dat front rommelt voorlopig gewoon door.
​

Guido van Leemput​ is mede-initiatiefnemer van Stop de Oorlog Amsterdam. Hij was eerder mede-oprichter van het Amsterdams Vredesinitiatief, dat is opgegaan in Stop de Oorlog Amsterdam.