Peter Kropotkin (1842-1921): De Libertaire Logica Van ‘Handel Zelf’
Het werk van klassieke anarchisten kan men op verschillende manieren bestuderen. Soms leent het zich voor actualisering. In menig geval is het zinvol om na te gaan hoe zo’n iemand dacht en waarom er aandacht werd geschonken aan een bepaalde maatschappelijke constellatie. Wat daarvan wordt opgestoken kan in het heden methodisch worden gebruikt. Het werk van Peter Kropotkin is geëigend om alle drie manieren toe te passen.
(Door Thom Holterman, oorspronkelijk verschenen op Libertaire Orde)
Wie dat doet komt bij bestudering van een tekst ongetwijfeld een gekritiseerde machtsconstructie tegen. Kropotkin vormt hierop geen uitzondering. De analyse daarvan toont dan het bestaan van onder/boven schikking van mensen en instituties aan, waarbij uitbuiting van de ene mens door de andere de orde van de dag is. Het maakt een dergelijke tekst herkenbaar. In de anarchistische optiek zal worden aangedrongen op destructie van de gekritiseerde machtsconstructie. Daarbij zal tegelijk een voorstel tot constructie van een alternatieve libertaire orde worden gedaan. Destructie en constructie zijn in het libertaire denken twee zijden van een munt. Dit alles komt men tegen in de nimmer in het Frans en het Nederlands verschenen boek van Peter Kropotkin, Agissez par vous mêmes (Handel zelf). Het gaat om de Franse vertaling van het boek dat Heiner Becker en Nicolas Walter samenstelden uit door Kropotkin in Freedom gepubliceerde artikelen. Het verscheen vervolgens onder de titel Act for yourselves. Articles from Freedom 1886-1907 (Freedom Press, London, 1988). Hieronder een verslag van het ontstaan van het boek en een samenvatting van de inhoud ervan.
Geschiedenis van een tekst
Om de tekst te kunnen plaatsen en waarderen heeft de Franse uitgever, NADA éditions, er goed aangedaan niet alleen voor een ruime nieuwe inleiding te zorgen, geschreven door de Franse anarchistische filosoof Renaud Garcia. Tevens is toegevoegd de uitgebreide inleiding van Heiner Becker en Nicolas Walter (1934-2000) bij de door hen verzorgde oorspronkelijke Engelstalige uitgave van het boek. De geschiedenis van het boek laat zien hoe Kropotkin zich als libertaire propagandist opstelde en daarbij systematisch te werk ging. Bijzonder gelukkig is ook dat Renaud Garcia als vertaler van de Engelse tekst deze gelijk voorzag van actualiserende noten. Tegelijk wijs ik op de fraaie, naar zijn tijdperk aangepaste opgenomen illustraties. Daarvoor is gewerkt in de stijl van Arts & Crafts, een vernieuwende artistieke beweging in de tweede helft van de 19de eeuw in Engeland, vertegenwoordigd onder meer door William Morris (1834-1896). Hij was ontwerper en utopisch denker en eveneens een belangrijke persoonlijkheid van de Socialistische Liga, waar Kropotkin mee verwant was. Het Franstalige boek is opgedragen ter herinnering aan Heiner Becker (1951-2017), een onvermoeibare historicus van het anarchisme, die jaren werkzaam was aan het IISG te Amsterdam – een collega van Rudolf de Jong, die mij indertijd zo nu en dan over Heiner Becker’s activiteiten vertelde.
De meest bekende boeken van Kropotkin zijn door hem samengestelde teksten uit artikelen die hij schreef. De artikelen redigeerde hij veelal in de vorm van een samenhangende reeks. In dezelfde tijd (over enkele jaren verspreid) kon hij tegelijk met verschillende sets artikelen bezig zijn. Zo schreef hij in de beginjaren 1880 artikelen in het Franse tijdschrift Le Révolté (De opstandige) dat daarna ging heten La Révolte (De opstand). De verzameling artikelen kwam later in boekvorm uit onder de titel Paroles d’un révolté (1885) (Woorden van een opstandige). De tweede set artikelen, verschenen tussen 1886-1891, vormde de serie die tot boek verwerkt werd onder de titel Le Conquête du pain (1892), ooit door Domela Nieuwenhuis vertaald en uitgegeven onder de titel De verovering van het brood (Nijmegen, 1894; recente heruitgave: Kelderuitgeverij, Utrecht).
Zoals Heiner Becker en Nicolas Walter opmerken, vormen deze twee boeken in feite twee elkaar aanvullende delen van één werk. Het eerste deel (dus het eerst genoemde boek) levert een principieel destructieve kritiek op de actuele (toenmalige) maatschappij; het tweede deel (het tweede boek) geeft een principieel constructieve schets (nadrukkelijk geen blauwdruk) van de toekomstige, libertaire maatschappij. Ik houd deze tweedeling (destructie/constructie) voor een anarchistische constante en hecht aan de nadruk op de gelijktijdigheid: in de destructie hoort de constructie te prefigureren. Het in de plaats stellen van het nieuwe (constructie) levert dan het opheffen (destructie) van het oude op.
Wat de destructie en constructie aangaat wilde Kropotkin rekening houden met de plaatselijke (nationale niveau) omstandigheden, zo is uit de inleiding van Heiner Becker en Nicolas Walter op te maken. Toen Kropotkin zich na zijn gevangenisstraf in Frankrijk ondergaan, in 1886 in Engeland vestigde, werkte hij mee aan de oprichting in Londen van het tijdschrift Freedom (oprichtster is de anarchiste en eindredactrice Charlotte M. Wilson, 1854-1944). Kropotkin begint meteen een serie artikelen te schrijven waarvan het eerste in oktober 1886 in Freedom verschijnt onder de optimistische titel ‘De komende revolutie’. De volgende artikelen schrijft en publiceert hij ongeveer parallel aan de Franse artikelen waarover we het al hadden en die in 1892 onder de titel De verovering van het brood het licht zien. De artikelen in Engeland (Freedom) gepubliceerd, werden echter nooit herdrukt of samengebracht voor een boek, waarna ze geheel werden vergeten.
Het is de Oostenrijkse anarchist en historicus Max Nettlau (1865-1944) die ze onder het stof vandaan haalt en die door Heiner Becker en Nicolas Walter ruim geciteerd wordt in hun inleiding. Nettlau geeft in een publicatie weer dat hij Kropotkin er nog over heeft gesproken in de jaren voorafgaand aan 1914. Het had in de bedoeling van Kropotkin gelegen uit de Engelstalige artikelen een boek samen te stellen. De signatuur van de artikelen verschilde ten opzichte van die van De verovering van het brood, waarvoor hij een bijzondere reden had. Het had van doen met de gezichtshoek van waaruit ze waren geschreven. Ze behandelden vergelijkbare zaken, maar De verovering van het brood vertrok vanuit het idee van de grote opstand in een plaatselijke situatie, waarbij de autonomie werd geproclameerd en waar werd getracht een eigen sociaal leven op te zetten, onder gebruikmaking van eigen bronnen (voorzieningen). Het was in feite de Commune van Parijs, die Kropotkin voor ogen stond.
De Engelstalige artikelen waarvan hij het merendeel eveneens in de periode 1887-1888 schreef uitlopend naar 1890, werden geredigeerd volgens een zelfde plan als de Franstalige artikelen, maar ze moesten passen bij de Engelse anarchistische beweging. Bovendien nam Kropotkin nu niet een grote stad maar een heel land (Engeland) als achtergrond voor zijn betoog. Dat land werd door hem opgevat als zelfverzorgend (het was los gedacht van internationale handel en aanvoer van voedingsmiddelen van overzee).
Kropotkin heeft zelf geen boek weten te componeren van zijn Engelstalige artikelen. Dat hebben uiteindelijk Heiner Becker en Nicolas Walter voor hem gedaan uit de artikelen van Kropotkin verschenen in Freedom(1886-1902). Daaraan gaven zij de titel van een van de artikelen: ‘Act For Yourselves’ (Freedom, nr. 4, januari 1887). Dat boek, aangevuld met enkele teksten van na 1902 elders gepubliceerd en een artikel van de hand van de oprichtster van Freedom, Charlotte M. Wilson, verscheen in 1988 uitgegeven door Freedom Press onder de titel Act for yourselves. Articles from Freedom 1886-1907.
Libertaire logica van zelf-doen
Marx en Engels hebben ooit binnen het kader van het socialisme de kernwaarde benadrukt, dat de bevrijding van de arbeidersklasse het werk van de arbeidersklasse zelf moet zijn. Ik ga nu voorbij aan het feit dat zij en met name degenen die later in hun naam handelden deze kernwaarde in dictaturen hebben verbrijzeld. Anarchisten erkenden die kernwaarde en hebben hun bevrijdingslogica daarnaar ingericht. Vanaf het begin hebben zij erop gewezen dat bevrijding zelfbevrijding moet zijn. Dit uitgangspunt moet voorkomen dat men anders afhankelijk en daarna (opnieuw) onderdrukt wordt, in dat geval door de bevrijder. In dit licht moet het zelf-doen worden begrepen. Dit wordt niet gezien als een solitaire bezigheid, maar dient plaats te vinden via allerlei vormen van samenwerking van gelijken en op allerlei plekken om enige omvang te krijgen. Een van die plekken is de gemeente, een item dat heden vanwege het werk van Murray Bookchin in de belangstelling staat (‘libertarian communalism’). Het is al terug te vinden bij Kropotkin in een van de hoofdstukken van zijn boek Agissez par vous mêmes, getiteld ‘Le socialisme municipal’ (Municipal Socialism, Freedom, nr. 172, december 1902).
Iets anders dat opvalt en waarop Renaud Garcia als inleider bij deze Franstalige editie nadrukkelijk wijst, is dat Marx zich verre heeft gehouden van de vraag ‘Wat te doen?’. Erkend wordt dat hij een monumentale kritische analyse heeft geleverd van de kapitalistische dynamiek van de waarde-accumulatie en de sociale verwoestingen die dat aanricht. Maar hij heeft zich nooit met het postkapitalisme ingelaten. De bijdrage die Kropotkin aan de kritiek op de politieke economie heeft geleverd stelt in het perspectief van Marx niet veel voor. Maar juist zijn talloze concrete aanwijzingen voor een postrevolutionaire context, die hij heeft neergelegd in wat anarchistisch communisme wordt genoemd, zijn van grote waarde. Een samenvatting ervan is te vinden in het hoofdstuk ‘L’anarchisme communiste’ (‘Communist-Anarchism, een inleiding gehouden voor een Freedom-groep, gepubliceerd in Freedom, nr. 11, augustus 1887). Zijn eerste aanbeveling is: zorgen dat iedereen te eten en kleding heeft en een dak boven het hoofd. Kortom, waar het in en na de revolutie om gaat is zorgen, met zijn allen, dat hele concrete zaken geregeld zijn.
Een opmerking is nog te maken bij het gebruik van het woord ‘communisme’ waar Kropotkin ter verduidelijking bijzet ‘anarchistisch’. Wij weten zelf, gelet op onze periode, dat een aantal termen die in omloop zijn, zoals populisme, containerbegrippen zijn: je kan er van alles instoppen op grond waarvan er heel verschillende inhouden mee worden gedekt. Dat was voorheen niet anders. Zo gebruikt Kropotkin niet het woord ‘collectivisme’ omdat dit voor hem een staatssocialisme representeert, wat hij verwerpt. Hij denkt vanuit het idee dat zaken die mensen gezamenlijk aangaan ‘gesocialiseerd’ zijn. Dat wil hier zeggen dat ze geconstrueerd zijn in een sociaal milieu gebaseerd op waarden als wederkerig hulp en gelijkheid. Zijn anarchistisch communisme wordt beheerst door deze sociale logica, die de kapitalistische logica zal uithollen.
Renaud Garcia geeft aan dat slechts twintig jaar eerder Bakoenin precies andersom betoogde. Die verweerde zich tegen een beschuldiging op het congres van de Liga voor de Vrede (Bern, september 1868) door op te merken dat hij communisme verafschuwt, ‘omdat het zich concentreert, alle maatschappelijke krachten absorberend, in de staat, terwijl ik juist de staat verwerp. Ik wil de staat op heffen en de maatschappij en de collectieve of sociale eigendom van laag naar hoog, door vrije vereniging, organiseren. Daarom ben ik collectivist en geen communist’. Zou je nu gelet op het termgebruik Kropotkin en Bakoenin met elkaar vergelijken, dan lijken ze mijlen ver uit elkaar te staan. Echter, beiden hanteren een antikapitalistische zienswijze en hanteren een ‘sociale logica’. Het is dus opletten geblazen door niet de termen met elkaar te vergelijken, maar de inhoud die eraan wordt gekoppeld.
In het voorgaande is nog niet stil gestaan bij organisatorische problemen. Dat betekent niet dat ze van ondergeschikt belang zouden zijn. De oplossing ervan wordt evenwel vooral afgeleid van de gekozen sociaaleconomische maatregelen die uit de sociale logica van allerlei aanbevelingen volgen. Als er nagedacht moet worden over wat er vooral nodig is, dan komt men veel voor de hand liggende zaken tegen (zoals voeding, kleding, etc.). In de libertaire logica (een antikapitalistische) richt men zich daarbij op de behoeften van de consument.
De bedoelde behoeften bepalen bijvoorbeeld wat er geproduceerd moet worden. Het overleg daarover en de te nemen besluiten – en nu komen de organisatorische libertaire inzichten in beeld – vinden plaats in fora als volksassemblées en gefedereerde communes (bottom-up organisatie). Zulke organisatorische kwesties vindt men besproken in het hoofdstuk ‘Le gouvernement parlementaire’ (‘Parliamentaire Rule’, Freedom, nr. 5, februari 1887). Enerzijds vindt men daar een kritiek op het parlementarisme, anderzijds geeft het uitwerking aan het feit, dat bij verandering van economische relaties (sociale eigendom van de productiemiddelen) in een maatschappij er ook een verandering optreedt van wat men zou kunnen noemen, zo stelt Kropotkin voor, ‘politieke organisatie’ (organisation politique). En voor hetgeen anarchisten voorstaan is het volgens Kropotkin onmogelijk dat het nieuwe begin zijn intree doet via het parlementarisme uit het voorbije tijdperk.
Kropotkin levert met zijn libertaire zelf-doen geen recept voor het zelf-doen. Het stimuleert in die richting te gaan en hij wijst op mogelijkheden om te handelen overeenkomstig een sociale logica. We kunnen in confrontatie met zijn tekst leren waar de kapitalistische logica tot staan te brengen.
Thom Holterman
Kropotkine, Pierre, Agissez par vous mêmes, Nada éditions, Paris, 2019, ingeleid, vertaald en van noten voorzien door Renaud Garcia, 238 blz., prijs 18 euro.