Ga naar de inhoud

‘Pandemocratie’, Een Democratisering Van Alles

Pandemocratie: zo heet het boek dat de Rotterdamse socioloog en filosoof Willem Schinkel medio 2021 publiceerde naar aanleiding van de corona-crisis. Uitgangspositie ervan: ‘We worden ziek van kapitalisme. Agribusiness en bio-industrie leiden tot ontbossing en de verzwakking van immunologische barrières in dieren en ecologieën, waardoor vaker levensbedreigende virussen vrijkomen. De Covid-19 pandemie maakt duidelijk dat staat en kapitaal terug willen naar dit ‘normaal’ van planetaire plundering. En dat ze daarvoor over lijken gaan’, aldus Willem Schinkel in zijn Pandemocratie. Oud-redacteur van het onlangs opgeheven tijdschrift de AS, Cees Bronsveld, bespreekt hieronder het boek van Schinkel. [ThH]

12 min leestijd

(Door Cees Bronsveld, oorspronkelijk verschenen op Libertaire Orde)

Dit is niet Schinkel’s eerste corona-gerelateerde studie. Eind 2020 verscheen De Hamsteraar, een studie die de Volkskrant(23.10.2020) niet ten onrechte ‘een beukende kritiek op het kapitalisme’ noemde. Schinkel constateerde daarin dat de wc-papier en wat niet al hamsterende mensen precies deden wat het kapitalistische systeem doorgaans van hen verwacht, namelijk dat zij egoïstisch zijn en dus, boven alles, hun eigen belang laten prevaleren. Homo economicus heet de mens dan ook in de, dit alles ook nog eens legitimerende, dominante economische wetenschap. Schinkel gaf toen ook een mooi citaat van Walter Benjamin: ‘Als het systeem op de oude voet doorgaat, dan is dat de catastrofe’.

In Pandemocratie trekt Schinkel, nauwelijks verrassend natuurlijk, deze anti-kapitalistische lijn door. De oorzaak van de pandemie legt hij ook in deze nieuwe studie 1-op-1 bij het kapitalisme, dat hij, niet ten onrechte, typeert als een systeem van ‘planetaire plundering’. Schinkel bepleit daarom een democratisering van ook de economie, een democratisering van alles, een pandemocratie dus. Uiteraard is er dan ook nog de woordspeling met ‘pandemie’… 

Die gedemocratiseerde economie moet een economie worden die ‘in harmonie (is) met bossen, dieren, grond en oceanen’ en aldus in staat is, zegt Schinkel mèt de anarchistische ecoloog Murray Bookchin (1921- 2006), ‘om iedereens redelijke behoeftes te bevredigen’. Dat zou mooi zijn inderdaad…

Zoveel is duidelijk: in het kapitalisme worden doorgaans, zo niet per definitie, de verkeerde prioriteiten gesteld. Maar dat gebeurt en gebeurde in andere maatschappijtypen ook. Schinkel die zijn betoog veelal op zondermeer indrukwekkende wijze documenteert – oprecht hulde voor zijn maar liefst 401 voetnoten met verwijzingen naar heel veel mij onbekende maar nieuwsgierig makende literatuur – miste hij bijvoorbeeld de mijns inziens belangrijke studie Against The Grain(2017) van de Amerikaanse antropoloog James C. Scott. In een hoofdstuk over Zoonoses – met de veelzeggende ondertitel A Perfect Epidemiological Storm – liet Scott zien dat de gevaren van te dicht op elkaar levende mensen en dieren zo’n 10.000 jaar voor onze jaartelling in Mesopotamië ook al grote gevaren opleverde. Maar akkoord: het is ook zonneklaar dat het er zo’n 12.000 jaar later, met dat kapitalisme, zeker niet beter op geworden is. Al leven we doorgaans wel wat langer dan destijds, dat dan weer wel. Hierover zo dadelijk meer… 

Legt Schinkel de oorzaken van de recente corona-pandemie op zichzelf desondanks terecht bij ‘ons’ kapitalisme, ook het gevoerde corona-beleid meent hij uit ‘onze’ kapitalistische ‘logica’ te kunnen afleiden. Schinkel maakt vooral bezwaar tegen de afweging van het zittende kabinet tussen ‘de gezondheid van mensen’ en ‘de gezondheid van de economie’. Een afweging ten gunste van de economie, stelt Schinkel met zoveel woorden, die uiteindelijk zou neerkomen op het willens en wetens incalculeren van de dood van duizenden mensen. 

Natuurlijk: er werden in Nederland zondermeer op zijn minst merkwaardige keuzes gemaakt. Bedrijven en beroepen die nodig werden geacht om de economie draaiende te houden, bleven veelal open. De kunst- en cultuursector ging wel op slot: ‘Zet maar een dvd-tje op’, adviseerde minister De Jonge. Tenenkrommend natuurlijk, dat laatste. Maar toch: de maatregelen hebben, hoe willekeurig soms ook gekozen en/of beargumenteerd, wel geholpen…

Schinkel benadrukt echter vooral de prijs die ervoor betaald werd: het leven van duizenden mensen zou doelbewust op het spel zijn gezet. Inzet van het coronabeleid van Rutte c.s. was immers het bereiken van herd immunity, een epidemiologische vakterm die bij ons al snel  ‘groepsimmuniteit’ zou gaan heten. Pas toen duidelijk werd dat dit niet het leidende principe van het beleid kon blijven, zou de term geruisloos verdwijnen. Volgens Schinkel bleef het kabinet er echter in de praktijk wel aan vast houden. Alleen de term werd vermeden en vervangen door ‘mitigatie’ en/of ‘gecontroleerde verspreiding’. Rutte maakte ervan dat die groepsimmuniteit nu slechts een ‘effect’ was van het beleid, het was geen ‘doel’ meer. Wat bleef stelde Schinkel later ook in een NRC-artikel vast, was ‘het sturen op IC-capaciteit en het dus in zekere mate laten rondgaan van het virus’. Dat is een vorm van necropolitiek, een politiek van de dood, aldus Schinkel, later ook in een NRC-artikel. (*1)

Eerder had ene Addie Schulte in een NRC-recensie van Schinkel’s studie Pandemocratie gesteld dat hij met stellingnames als deze de grenzen van een fatsoenlijk betoog ver te buiten ging. ‘Zijn provocaties zijn zo sterk dat hij zichzelf in het debat buitenspel zet’ (NRC 3.6.2021). Onzin natuurlijk. Want al in maart 2020 stelde onder meer de Amerikaanse bioloog Carl Bergstrom bij Nieuwsuur (NOS) vast dat het streven naar groepsimmuniteit leidt tot doden die in principe vermedenkunnen worden (*2). Van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) en het Europese Centrum voor Ziektebestrijding en Preventie (ECDP) in Stockholm (!?) kwam soortgelijke kritiek op onder meer het Nederlandse beleid. Vooral De Volkskrant ging daarentegen wel erg ver mee in de Nederlandse group think van politici en experts, aldus Schinkel. En vooral: de kritische vraag waarom er bij ons zoveel doden vielen werd dan doorgaans niet meer gesteld. Pieter Klok, hoofdredacteur van de Volkskrant benadrukte ‘de noodzaak om als land een lijn te trekken en dan die lijn ook te steunen’.(*3)

Ik ben bang dat ik dat ook lange tijd zo gevoeld heb. Er dienden immers beslissingen genomen te worden op basis van pak weg 50% kennis zoals Rutte een aantal keren verklaarde. Dat je bij alle onzekerheid vooral ook rekening houdt met zoiets als draagvlak leek mij dan voor de hand liggen… Intussen bevestigde recent journalistiek onderzoek van weekblad  De Groene Amsterdammer en tv-programma Nieuwsuur (NOS) Schinkel’s analyses. (*4) Indrukwekkend vond ik de oprechte verbazing, te zien bij Nieuwsuur, van deskundigen en beleidsmakers in onder meer Denemarken over de Nederlandse ‘trots’ over de gerealiseerde immuniteit van zo’n 30% van de bevolking als gevolg van ‘het laten rondgaan van het virus’. Die Nederlandse immuniteit had doden gekost, besefte de Deense Jaap van Dissel…

Toch blijkt tegelijkertijd hiermee ook dat het verband tussen het Nederlandse beleid en het kapitalisme niet zo eenduidig is als Schinkel zo af en toe suggereert. Ook Denemarken is immers een kapitalistisch land!

Zou er niet weer eens ‘gewoon’ sprake zijn van domme èn slimme kapitalisten? Al met al vraag ik me vooral af wat de precieze speelruimte van het kabinet was en is. Wat kon er (net) wel en wat kon er (zeker) niet? En vooral: wat is er, met de kennis van nu, verwijtbaar misgegaan? Nederland heeft een andere politieke cultuur dan bijvoorbeeld Denemarken (de Denen zijn veel braver!), de bevolkingsdichtheid is hier hoger, enzovoorts. Voordat je ‘alles’ qua corona, zowel de oorzaak als het de facto gevoerde beleid toeschrijft aan Het Kapitalisme is het niet zonder belang de verschillen in beleid te zien, ook binnen die kapitalistische wereld.

De kapitalistische landen die de meest ingrijpende maatregelen hebben ingevoerd om het corona-virus te elimineren, met name Australië en Nieuw-Zeeland, zijn intussen in ieder geval ook de landen waar de oversterfte relatief laag bleef. Bovendien bleef ook de economische schade er relatief beperkt. ‘Inzetten op indammen in plaats van mitigeren zorgt niet alleen voor betere gezondheidsuitkomsten en minder economische schade, maar, paradoxaal genoeg, voor minder langdurige inbreuk op vrijheden, zo laat ook ander internationaal onderzoek zien’. Aldus een rapport over de te trekken lessen uit ‘1,5 jaar coronacrisis’ van consultancy-bureau KPMG – niet wat je noemt een socialistisch bolwerk. (*5) Dus ja, sommige kapitalistische ‘liberale democratieën’ blijken de corona-crisis beter te hebben aangepakt dan andere….   

Nederland was natuurlijk voor alles slecht voorbereid op een pandemie als deze. Curieus is nog wel dat het OMT-lid en hoogleraar virologie aan het Erasmus MC Marjon Koopmans, ruim ‘voor corona’, zo af en toe het tegendeel beweerde! Bij het RIVM lagen plannen klaar, zo liet zij TV Rijnmond weten. (*6) Het genoemde KPMG-rapport stelde half oktober 2021 daarentegen nuchter vast dat ‘er eigenlijk geen draaiboek klaarlag. (*7)

De beste samenvatting van de situatie bij de uitbraak van de corona-pandemie volgens mij: het was een puinhoop.Bestuurlijk bleek het in ieder geval allemaal slecht of nee, gewoon niet geregeld. De GGD’en waren nauwelijks aan te sturen. En het Ministerie van Volksgezondheid bleek vooral te worden bevolkt door beleidsmedewerkers, niet door uitvoerders. Onze vriend Sywert had dàt waarschijnlijk al vanaf moment één door! En natuurlijk bleek ook de geprivatiseerde zorg (kapitalisme!) een probleem. Als gevolg van de door verzekeraars afgedwongen ‘efficiëntie’, was er bij het uitbreken van de corona-pandemie ‘in het veld’ een tekort aan zo ongeveer alles, met de mondkapjes als duidelijkste voorbeeld. Ook in het KMPG-rapport werd de vraag gesteld: beïnvloedde dat de advisering van het RIVM en/of het OMT? (*8)

Een belangrijke vraag tot slot is uiteraard of de door Schinkel voorgestelde pan-democratisering inderdaad de oplossing zal zijn voor het verschijnsel pandemieën. Het zal zeker helpen, denk ik, maar garanties zijn er vrees ik niet. Wij leven in risico-maatschappijen, beweerden sociologen als Beck en Giddens. Volgens de Rotterdamse filosoof Jos de Mul wijzen ook deze analyses echter op het feit dat wij als dragers van de westerse cultuur het verleerd zijn om met Het Noodlot om te gaan. Met vooral als consequentie dat, als er ergens iets fout gaat, dat dan altijd iemand’s schuld is. Voilà: de pandemie is ook de schuld van iets of iemand, niet van een individu maar dit keer van een sociaaleconomisch stelsel, het Kapitalisme! (*9) Ook Marli Huijer, filosoof en arts, ging daarentegen opvallend gemakkelijk met de corona-doden om. Zij wees daarbij vooral op de dankzij hygiëne, zorg en de medische wetenschap flinke aantal gewonnen levensjaren. Als er daar een paar van afgaan is dat geen ramp. Huijer bepleitte daarom herhaaldelijk om toch vooral scholen te openen: dat mocht van haar wel een paar ouderen het leven kosten, als ik haar standpunt zo mag samenvatten.(*10)

Schinkel maakt korte metten met dit soort redeneringen. Ze zouden neerkomen op een ‘impliciet pleidooi voor een asymmetrische necropolitiek waarin het virus via evolutionaire selectie overbodig leven uitschakelt’. (*11) In het anarchistische, meer activistische tijdschrift Buiten de Orde trof ik onlangs dan ook een pleidooi voor het gesloten houden van scholen. Medewerker Peter Storm stelde daarin dat juist jongeren belangrijke verspreiders zijn van het virus, schoolgebouwen noemt hij ‘distributiecentra voor het virus’. En dus: de scholen vooral niet opengooien! Hij bepleit daarom een shutdown, een lockdown van onderop. (*12) Tsja… klinkt goed maar niet heel erg praktisch, mij dunkt.

Ik ben er wat je noemt nog ‘niet helemaal’ uit.  En misschien ook wel ‘helemaal niet’. Schinkel’s Pandemocratie is intussen wel een belangwekkende studie, of toch vooral een moedig pamflet? Het in bovenstaande een paar keer aangehaalde KPMG-rapport zet daarbij in kort bestek en uiterst nuchter een aantal feiten op een rij.    

Cees Bronsveld

Schinkel Willem, Pandemocratie, Leesmagazijn, 267 blz., prijs 24,95 euro.

[Er verscheen intussen een tweede druk.] 

Noten:


(*1) Zie ook Schinkel’s artikel, Het Nederlandse coronabeleid is een vorm van necropolitiek, in:  NRC 26.7.2021.

(*2) Nieuwsuur (NOS) , 17.3.2020.  Zie ook  https://nos.nl/nieuwsuur/artikel/2327459-groepsimmuniteit-leidt-tot-+doden-die-we-kunnen-voorkomen

(*3)Zie: https://www.nporadio1.nl/fragmenten/spraakmakers/76aff6a8-c4dd-4f60-bb20-b02c9e58baf9/2020-03-19-het-mediaforum-met-pieter-klok-en-roos-schlikker

(*4) Zie Jop de Vrieze, Wat was nu echt de Nederlandse coronoastrategie?, in: De Groene , pp. 22-29; Nieuwsuur-uitzendingen op 26 t/m 28/10/20020.

(*5) KPMG Health, Dit zijn de lessen van 1,5 jaar coronacrisis.Om zo de pandemic preparedness van Nederland te vergroten, 14 oktober 2021, p. 16. Zie vooral het artikel in The Lancet waarnaar verwezen wordt (p.16n51). Het KPMG-rapport is te downloaden via  https://home.kpmg/nl/nl/home/insights/2021/10/covid-19-in-nederland.html

(*6) Rijnmond.nl/nieuws27.1.2020, eerder op deze site aangehaald door Thom Holterman, zie Paul Feyerabend (1924-1994). Anarchisme En Kennistheorie (6/7) | Libertaire orde (wordpress.com)

In een ongedateerde lezing (ook van vóór corona) voor de Universiteit van Nederland stelde Koopmans vreemd genoeg dat Nederland juist niet goed was voorbereid, zie  https://www.youtube.com/watch?v=sEr_Xls9A3A

(*7) KPMG Health, 2021, op cit p.  6.

(*8) KPMG Health, 2021, op cit, p. 7.

(*9) Jos de Mul, De domesticatie van het noodlot, 2016 (herziene editie, 5e druk, oorspr. 2004), pp. 66ff.

(*10) Marli Huijer: Je hebt geen recht op een zo lang mogelijk leven, interview door Jannetje Koelewijn, NRC-Handelsblad, 16.1.2021. Libertaire Orde-webmaster Thom Holterman en schrijver dezes kennen Marli Huijer van lang geleden als redactie-lid van het onlangs ter ziele gegane anarchistische tijdschrift de AS, zie Online.

(*11) Zie Pandemocratie, pp. 162-163.

(*12) Peter Storm, Corona en kabinet treiteren door – en wat doen wij?, in: Buiten de orde, 2021/3, pp. 4 – 7