Günter Wallraff ontmaskert kapitalisme van 21ste eeuw
Begin dit jaar opende de Amerikaanse keten Starbucks een koffiehuis in het Antwerpse Centraal Station. Op de openingsdag zond de VRT-popzender MNM de hele voormiddag uit vanuit de nieuwe Starbucks.Kwestie van de onafhankelijkheid van de openbare omroep te bewijzen. Maar die reclame-uitzending bewees vooral dat ze er bij de VRT geen benul van hebben hoe het er bij bedrijven als Starbucks aan toe gaat. De Duitse journalist Günter Wallraff kroop eens te meer in de huid van de hedendaagse loonslaaf, die nota bene door zijn of haar baas partner wordt genoemd, om ons het ware gelaat van het kapitalisme van de 21ste eeuw te tonen: een ‘heerlijke nieuwe wereld’.
Deze recensie verscheen oorspronkelijk in Uitpers nummer 122.
Günter Wallraff paste nog maar eens zijn beproefde techniek toe om aan den lijve te ondervinden wat het betekent aan de onderkant van de samenleving te leven. Hij vermomde zich als zwarte migrant, als dakloze, ging, eveneens vermomd, bij een callcenter en een industriële bakkerij werken en liet zich door de rechtstreeks betrokkenen informeren over het lot van personeelsleden van toprestaurants, Starbucks en de Duitse spoorwegen, om af te sluiten met een hoofdstuk over het verbieden en neutraliseren van ondernemingsraden en vakbonden in de bedrijven.
‘Wij medewerkers heten partners’. Zo staat het geformuleerd in het mission statement van koffieketen Starbucks. Personeelsleden van Starbucks maakten Wallraff duidelijk waar dat ‘partnerschap’ zoal op neerkomt. Tal van personeelsleden raken lichamelijk uitgeput en moeten dubbele diensten draaien. Dat een personeelslid acht uur lang onafgebroken achter de kassa moet staan is geen uitzondering. Verplichte scholingen vinden buiten de werktijd plaats en worden niet betaald. De meeste personeelsleden van Starbucks werken deeltijds en moeten tot de working poors worden gerekend. Ook de kleine minderheid die voltijds werkt wordt onderbetaald: nauwelijks duizend euro netto per maand. Krachtens de arbeidscontracten worden overuren niet uitbetaald.
De ene besparingsmaatregel volgt de andere op. Zo verdween in 2008 in de meeste Duitse Starbucks-vestigingen de toilettenschoonmaakdienst. De avondploeg moet de reiniging van de toiletten voor haar rekening nemen. Het personeelsverloop bij Starbucks is dan ook enorm. Het ziekteverzuim ligt boven het gemiddelde. In tal van arbeidscontracten wordt het aantal werkuren op negentien en drie kwart per week vastgelegd: een kwartier onder het aantal uren waarbij de werkgever verplicht is zijn personeelsleden aan te melden voor een ziektekostenverzekering. In geen enkele Duitse vestiging van Starbucks valt een vakbondsafvaardiging te bespeuren. In slechts twee filialen bestaat een ondernemingsraad. Dat alles belette het Amerikaanse tijdschrift Fortune niet Howard Schultz, de grote baas van Starbucks, tot een van de vijftig beste bedrijfsleiders te verkiezen.
Verkopen tot iedere prijs
Günter Wallraff ging een tijdje bij het callcenter CallOn werken. Dat verkoopt onder meer lottoabonnementen in opdracht van Lotto Team. De verkoop van die abonnementen gaat met grof bedrog gepaard. De kopers wordt niet gezegd dat zij een abonnement in clubverband kopen en dat een eventuele winst bijgevolg onder de clubleden moet worden verdeeld. De overheid duldt dat soort praktijken, omdat zij een deel van de opbrengst van sommige loterijen in haar zak steekt. Personeelsleden van callcenters worden onder de grootste druk gezet om meestal waardeloze producten te verkopen. Daarbij zijn alle praktijken toegelaten: leugens, chantage enz. De coach van Wallraff liet zijn ondergeschikten weten dat ze ‘hun geweten thuis kunnen laten’.
Om zich tegen klachten van klanten in te dekken moeten de personeelsleden van CallOn een verklaring ondertekenen waarin ze bevestigen alleen maar informatie te verstrekken die in overeenstemming is met de waarheid. Als dat niet het geval is, wordt het personeelslid hiervoor persoonlijk verantwoordelijk gesteld. Maar wie zich aan de waarheid houdt verkoopt niets. De opleidingen van het personeel zijn echte hersenspoelingen. Ook bij de callcenters is het personeelsverloop zeer groot. Niemand houdt het verkopen van leugens lang vol. Tal van personeelsleden worden ziek, gebruiken drugs en raken helemaal uitgeblust. Klachten van personeelsleden over de praktijken van de callcenters worden door de Duitse arbeidsbureaus (onze RVA) verworpen. In plaats van klachten over immorele praktijken aan politie of gerecht te melden, schorsen de arbeidsbureaus dikwijls de personeelsleden die uit gewetensnood ontslag namen. Ze verliezen daardoor hun werkloosheidsuitkering.
Broodjes voor Lidl
Al even onmenselijk gaat het er bij broodbakkerij Weinzheimer Brot aan toe. De bakkerij is een toeleverancier van de warenhuisketen Lidl. Wallraff ondervond onmiddellijk hoe laat het ook daar was. Ieder nieuw personeelslid moet er een of twee weken op proef werken, maar wordt daar niet voor betaald. Wallraff moest voor een bruto uurloon van 7,66 euro werken, netto nog geen 6 euro. De lonen worden meestal te laat uitbetaald, zogezegd omdat Lidl de bakkerij te laat zou betalen. Als het personeel thuis moet blijven wegens gebrek aan werk, wordt het niet betaald. Ook officiële feestdagen worden niet uitbetaald. De wettelijk voorziene rustpauzes worden niet gerespecteerd. Veiligheidsmaatregelen zijn zo goed als onbestaande. Buitenlandse arbeiders, de meerderheid van het personeel, worden bij ziekte niet doorbetaald.
De bakkerij werkt met volledig versleten installaties, want er moet voortdurend bezuinigd worden. Het aantal arbeidsongevallen is dan ook zeer groot. De arbeiders staan onder zware druk, want Lidl bepaalt de leveringsquota. Voor ieder niet geleverd pallet moet Weinzheimer een boete van 150 euro betalen.
Weinzheimer moet in alles het Lidl-systeem volgen. Ondernemingsraden zijn dan ook uit den boze. Lidl telt in slechts zeven van zijn 3.250 Duitse filialen een ondernemingsraad. Bij Weinzheimer werd een verkozen voorzitter van de ondernemingsraad ontslagen. Zijn opvolgers ondergingen hetzelfde lot. Nadat Wallraff zijn ervaringen publiceerde, werd een ondernemingsraad verkozen die het vertrouwen van het personeel genoot en gingen de lonen met 24 procent omhoog. Dat belette bedrijfsleider Bernd Westerhorstmann niet de personeelsleden die aangesloten waren bij een vakbond persoonlijk onder druk te zetten om hun vakbondslidmaatschap op te zeggen in ruil voor de betaling van de premie voor een rechtsbijstandsverzekering.
Werken tegen de sterren op
Hoe fraai het er in de sterrenrestaurants aan toe gaat, kreeg Wallraff te horen van een jonge man die in 2007 als zestienjarige zijn opleiding begon bij het gerenommeerde restaurant Wartenberger Mühle dat nabij Kaiserslautern is gelegen. Ook daar worden overuren niet betaald of gecompenseerd. Het personeel moet zelfs betalen voor de werkkledij en voor het slechte eten dat het tijdens de dienst te verorberen krijgt. Bij vertrek uit het bedrijf moet de gekochte kledij overhandigd worden. Van vakantiegeld of eindejaarspremie is geen sprake. Wie een halve dag naar huis moet omdat het te rustig is in het restaurant, verliest een halve vakantiedag. Krachtens een beoordelingssysteem mogen personeelsleden elkaar slechte punten geven, wat erop neerkomt dat ze elkaar mogen verklikken.
Toen het Openbaar Ministerie in 2008 een onderzoek tegen de onwettige praktijken van het restaurant opende, verbood de arrondissementsrechtbank van Kaiserslautern een huiszoeking uit te voeren. In 2009 werd het onderzoek zonder gevolg beëindigd, omdat Martin Scharff, de eigenaar van Wartenberger Mühle, vijfduizend euro aan een sociale instelling had betaald en omdat volgens het Openbaar Ministerie van ‘het instellen van een gerechtelijk onderzoek en de daarmee samenhangende extra druk al een voldoende waarschuwing was uitgegaan’.
Het spoor bijster
En hoe aangenaam is het bij een staatsbedrijf als de Deutsche Bahn (DB), de Duitse spoorwegmaatschappij, te mogen werken? DB-personeelsleden vertelden Günter Wallraff hier een en ander over. Zo werd in 2004 een personeelslid door de directie vriendelijk verzocht zich ziek te melden en tegen het einde van het jaar met vervroegd pensioen te gaan. Wat had de man misdaan? Hij was verantwoordelijk voor de contacten van de Duitse spoorwegen met de politieke wereld. Omdat er vanuit die politieke wereld en ook door de pers steeds meer kritiek werd geuit op de vele vertragingen van de treinen, werd het personeelslid hiervoor verantwoordelijk gesteld. Hij had uiteraard niets met die vertragingen te maken, maar hij had die kritiek moeten voorkomen. De vertragingen waren daarentegen het gevolg van het gebrekkige onderhoud van het spoorwegennet en van de veiligheidsinstallaties, wat dan weer het gevolg was van de halvering van het personeel van DB in tien jaar tijd.
Een ander DB-personeelslid werd op staande voet en zonder opgave van redenen ontslagen omdat hij kritiek uitoefende op het verwaarlozen van herstellings- en onderhoudswerkzaamheden. Die werkzaamheden kwamen in de verdrukking om zoveel mogelijk te besparen met het oog op een eventuele beursgang van DB. Hetzelfde personeelslid had er trouwens op gewezen dat DB al sinds 1994 met zijn balans knoeit door de jaarlijkse bijdrage van de overheid onvermeld te laten, waardoor het eigen vermogen kunstmatig werd opgekrikt. DB kreeg het zelfs gedaan dat een gewezen personeelslid ook bij zijn nieuwe werkgever in het openbaar geen kritiek op de (inmiddels uitgestelde) privatisering van DB mocht uiten. Het bespioneren van kaderleden is bij DB een normale bedrijfspraktijk.
Een ander personeelslid vertelde Wallraff dat Transnet, de vakbond van het spoorwegpersoneel, en zijn opleidingsinstituut door DB werden omgekocht om de vakbondsleiding te doen instemmen met de geplande privatisering en met de personeelsafslankingen. Voor zijn meegaande houding werd Norbert Hansen, de voorzitter van de spoorvakbond, benoemd tot directeur arbeidszaken van DB met bijhorende loonsverhoging.
Advocaat van de duivel
Als kers op de taart voert Wallraff Helmut Naujoks ten tonele. Deze in Düsseldorf gevestigde advocaat is een specialist van het vuile werk. Hij leert bedrijven hoe ze kunnen vermijden ondernemingsraden op te richten en hoe ze een loopje kunnen nemen met de wettelijke ontslagbescherming van leden van de ondernemingsraad. Hij geeft daartoe mondelinge adviezen, organiseert seminaries in dure hotels en schrijft boeken. Hij leert bedrijfsleiders niet alleen de wettelijke ontslagbescherming van leden van de ondernemingsraad te omzeilen, maar ook die van gehandicapten, zwangere vrouwen en zieke personeelsleden. Zijn remedie om zich te ontdoen van leden van de ondernemingsraad: steeds grotere druk uitoefenen, pesten, beledigen, psychische terreur uitoefenen, fysiek geweld plegen. Een remedie die succes boekt. Tal van mensen werden er ziek van, raakten helemaal uitgeblust, gingen tot zelfdoding of pogingen daartoe over, terwijl huwelijken eraan ten onder gingen.
Helmut Naujoks is niet de enige advocaat van de duivel. Hij kreeg navolgers, zoals Dr. Schreiner + Partner uit Attendorn en Krause uit Puchheim bij München. Schreiner beveelt zich bij de bedrijven aan met zijn methodes om ‘onontslaanbaren’ te kunnen ontslaan. Een van de seminaries die Schreiner geeft heeft als titel: ‘Een toekomst zonder ondernemingsraad’. Hoe is zo’n toekomst mogelijk? De bedrijfsleiding kan bijvoorbeeld zelf de kandidatenlijst voor de ondernemingsraad opstellen. Lastige leden van die raad kunnen valselijk van seksuele intimidatie worden beschuldigd. Het bedrijf kan een afdeling sluiten om aan de oprichting van een ondernemingsraad te ontsnappen. Toppunt van raffinement is het laten wegkopen van een lastig personeelslid door een bevriend bedrijf. Men betaalt dat bedrijf een half jaarsalaris en dat bedrijf ontslaat de overgekochte man of vrouw tijdens de proefperiode.
Het ontslaan van leden van ondernemingsraden en vakbondsafvaardigingen is geen Duitse specialiteit. In Belgische bedrijven werden de jongste jaren aan de lopende band beschermde vakbondsafgevaardigden ‘wegens dringende redenen’ afgedankt. Begin mei veroordeelde het Brusselse arbeidshof het staalbedrijf Duferco omdat het bij de overname van Forges de Clabecq in 1997 de meeste personeelsleden die actief waren in de ACV-vakbondsploeg niet overnam. Voor die discriminatie moet Duferco een schadevergoeding van 2.500 euro per getroffen werknemer betalen.
Terug naar af
Na alles wat hij de voorbije jaren gehoord, gezien en ervaren heeft schrijft Günter Wallraff dat we teruggekeerd zijn naar de begintijd van het kapitalisme, alsof arbeiders- en vakbewegingen nooit hebben bestaan en nooit successen hebben geboekt. Hij stelt vast dat de politiek, ook de zogenaamde volkspartijen (christen-democraten en sociaal-democraten) de eisen van het kapitaal inwilligen: afbraak van het sociaal stelsel, nieuw uitkeringsstelsel, minibanen, onbetaalde langdurige stages, ondermijning van de arbeidsovereenkomst voor onbepaalde tijd en toename van de tijdelijke contracten.
Vrolijk wordt men niet door de lectuur van dit boek. Hoe zou het ook kunnen? Günter Wallraff toont ons immers het ware gelaat van onze ‘heerlijke nieuwe wereld’. Zijn boek maakt ons wel wijzer. Hopelijk ook moediger.
(Uitpers nr. 122, 11de jg., juli-augustus 2010)
—————-
Günter Wallraff – Heerlijke Nieuwe Wereld – Uitgeverij Ambo – 319 blz. – 19,95 euro.