Een kloof zo groot als een continent

Op 18 juli 1324 arriveert de koninklijke delegatie van het Malinese Rijk, onder leiding van Mansa Musa, in Caïro. Deze datum, die vandaag de dag niemand meer kent, verdient veel meer aandacht, schrijft journalist en auteur Howard W. French. “Het had minder te maken met iets wat Musa zelf had kunnen bedenken, laat staan voorzien, maar was het resultaat van de enorme onbedoelde gevolgen van zijn diplomatie op het grootste wereldtoneel,” zegt hij in het allereerste hoofdstuk. Want de Mansa, zoals de titel is van de heerser van het rijk, deelde zoveel goud uit tijdens zijn hadj naar Mekka dat het nieuws van zijn enorme rijkdom zich snel naar Europa verspreidde. De zoektocht van de Europeanen naar het goud van Mansa Musa bracht een bal aan het rollen die de loop van de geschiedenis zou veranderen en die French’s werk “Africa and the Making of the Modern World. A Global History” stap voor stap volgt.

Denken vanuit de verkeerde kant

Meteen aan het begin ontkracht de auteur een mythe die vandaag de dag nog steeds wijdverbreid is, namelijk dat Afrika voor de Europeanen slechts een obstakel was om omheen te varen op de zuidelijke route naar Azië. Dat verhaal is gezien de omstandigheden die toentertijd in Europa heersten, volstrekt onlogisch en zet de werkelijkheid op zijn kop. Daarom plaatst de auteur het twistpunt in Mali. Het rijk voorzag Europa ook van goud via Noord-Afrika, en met het verval van het rijk ontstond er een economische crisis in het noorden.Een kloof zo groot als een continent

Decennia voordat de Portugese navigator Bartolomeu Dias rond de zuidpunt van Afrika zeilde, zocht het verarmde Portugal naar een manier om de tussenhandel via Noord-Afrika te omzeilen en rechtstreeks bij de bron van het West-Afrikaanse goud te komen. Maar de “ontdekkers” leken geen idee te hebben waar deze bron was. Na verloop van tijd legden de Portugezen contacten in West-Afrika, deden aan diplomatie en bouwden handelsnetwerken op – wat in de eeuwen daarna verwoestende gevolgen zou hebben.

Howard W. French herinnert ons eraan dat Europa in die tijd mondiaal gezien nogal marginaal was en dat de machtsverhoudingen in het voordeel van de Afrikaanse rijken neigden. Dit verklaart ook waarom de bouw van de eerste suikerplantages en fabrieken in de 15e eeuw plaatsvond op eilanden buiten, maar niet te ver van het continent. Daar werd een productiemethode ontwikkeld die veel lucratiever zou blijken dan goud – en die het Afrikaanse en Amerikaanse continent langzaam zou doen leegbloeden. Want het dodelijke werk op de plantages zou niet worden gedaan door de Portugezen zelf, maar door ontvoerde en tot slaaf gemaakte mensen van het continent.

French beschrijft hoe de opkomende imperialistische landen elkaar verdrongen en concurrerend “innovaties” introduceerden, bijvoorbeeld in het beheer van plantages, die later kenmerkend zouden worden voor het kapitalisme.

Uiteindelijk blijft er weinig over van het verhaal dat technologische en ideologische “verworvenheden” Europa eigenhandig de moderniteit in slingerden.

De journalist is ook niet blind voor de drang naar vrijheid aan beide zijden van de Atlantische Oceaan. Dit leidt tot een van de centrale gebeurtenissen van de emancipatie: de Haïtiaanse Revolutie. French maakt duidelijk hoe zwarte mensen altijd zelf hebben gevochten voor hun vrijheden en deze niet, zoals zo vaak wordt voorgesteld, hebben gekregen van hun gulle onderdrukkers. Aan het einde van de lezing blijft er weinig over van het monocausale en eurocentrische verhaal dat technologische en ideologische “verworvenheden” Europa eigenhandig de moderniteit in slingerden. Het pad naar moderniteit wordt veeleer gemarkeerd door de wisselwerking tussen Europa’s imperialistische zoektocht naar controle en groei en het verzet van onderdrukte Afrikanen.

Een zwarte traditie

Met veel oog voor detail wisselt de journalist en lange tijd Afrika-correspondent van de New York Times af tussen reportageachtige kijkjes op de locaties waarover hij schrijft, lange analyses en biografieën van historische persoonlijkheden, waardoor hij het materiaal levendig vertelt. French laat zijn eigen familiegeschiedenis, die hij ver terug kan traceren en die hem gevormd heeft, niet onvermeld. Dit maakt het historische non-fictie boek interessant en informatief om te lezen, vooral voor lezers*s die weinig weten over de Afrikaanse en zwarte geschiedenis.

Maar wie zover heeft gelezen en denkt dat dit allemaal niet nieuw is, heeft het ook niet mis. De auteur verwijst naar een lange traditie en onderbouwt die met nieuwe inzichten. De benadering om dominante verhalen in twijfel te trekken en in plaats daarvan op de materiële omstandigheden in te gaan en tegenstellingen te belichten is niet nieuw. Bijvoorbeeld, CLR James’ “Black Jacobins”, Eric Williams’ “Capitalism and Slavery”, of Walter Rodney’s “How Europe Underdeveloped Africa” vinden hun weg naar zijn boek, inclusief hun ontvangst in die tijd. In hun analyses speelden machtsverhoudingen op het continent en die welke ontstonden in de loop van de creolisatie in het Caribisch gebied ook een rol, die French niet weglaat.

In de afgelopen jaren zijn er veel publicaties geweest over zwarte geschiedenis. Er is ook een toename geweest van burgerinitiatieven voor een nieuwe politiek van herinnering en bewegingen die vraagtekens zetten bij Eurocentrische mythes. Dit komt omdat de geschiedschrijving, die even onvolledig als verdoezeld is, nog steeds dient als rechtvaardiging voor ongelijke ontwikkeling en Europese dominantie. De Zuid-Afrikaanse Rhodes Must Fall beweging, die culmineerde in de verwijdering van een standbeeld van de industrieel en racist Cecil Rhodes voor de Universiteit van Kaapstad in 2015, en de aanvallen op standbeelden van bekende profiteurs van slavernij en kolonialisme in de afgelopen jaren laten zien dat er een strijd is voor de erkenning van historisch onrecht aan beide zijden van de Atlantische Oceaan. Maar het onderstreept ook de onwil van velen in het Westen om met deze geschiedenis in het reine te komen.

Als correspondent van de New York Times en universiteitsprofessor in de journalistiek kent French zijn publiek waarschijnlijk goed; al met al geeft het lezen de indruk van een zekere afstand en een blik “van bovenaf”. Deze verhalende stijl blijft in de mode in de liberale, burgerlijke journalistiek en vooral in de buitenlandverslaggeving.

Op een gegeven moment pleit French met verwijzing naar historisch gegroeide problemen zoals de voortdurende uitbuiting of de klimaatcrisis: “Deze catastrofale ontwikkelingen kunnen alleen worden gestopt door gezamenlijke actie om het continent te helpen zijn huidige situatie drastisch te verbeteren.” Door hulp hier te framen als een oplossing, spreekt de auteur de historische ervaring tegen. Eisen van het continent en de diaspora voor genoemde verbetering van de situatie bestaan al, ze hoeven niet te worden uitgewerkt en pleiten niet voor hulp, maar voor onder andere schuldvermindering, herstelbetalingen, afschaffing van neokolonialisme en de dominantie van multinationals, en massal positieve verandering. Maar als zelfs regeringskringen concepten van “dekolonisatie” hanteren, betekent dit niet dat alles nu verandert.

De tot nu toe getoonde bereidheid om een discussie aan te gaan over historische gebeurtenissen is een vertragingstactiek om de dammen tussen verleden en heden intact te houden. Het is waar dat veel van de huidige problemen van het continent hun wortels hebben in koloniale uitbuiting. Relevanter is echter dat ze worden bestendigd in de huidige neokoloniale verhoudingen en daarom radicalere oplossingen vereisen dan mogelijk zijn op diplomatiek niveau en onder de huidige machts- en belangenverhoudingen tussen staten.

Doorgaan met deze kwestie te bespreken vanuit een liefdadigheidsstandpunt verstevigt alleen maar de heersende machtsverhoudingen. De cosmetische voorstellen van de diplomatie mogen en kunnen de onderliggende oorzaken van de meervoudige crises niet aanpakken. Dit betekent dat echte verandering bevochten moet blijven worden door de mensen op het continent en in de diaspora. Zoals eerder al werd gesteld door de zwarte marxisten.

Howard W. French: (Duits) Afrika und die Entstehung der modernen Welt. Eine Globalgeschichte. Klett-Cotta-Verlag, Stuttgart 2023. 512 Seiten, 35 EUR.

(Engels) Born in Blackness Africa, Africans, and the Making of the Modern World, 1471 to the Second World War , Liveright (October 25, 2022)

Columns van French bij World Politics Review