Het schijnbare anti-kapitalisme van Holloway

Louter antikapitalist? Dat zijn we misschien toch niet allemaal.

Ik kan de publicatie van het artikel “Anti-kapitalist, dat zijn we allemaal!”, dat verschenen is op de website van de KSU niet anders dan verwelkomen. Allereerst mijn dank aan Henk voor de publicatie ervan alsook de kameraad van Doorbraak die de samenvatting van het boek “Crack capitalism” beschikbaar heeft gesteld. Het artikel biedt wellicht een nieuwe mogelijkheid een discussie aan te gaan, nadat de vorige, die door Poejesh aangezwengeld was, op een gegeven moment beëindigd is. Wel had ik nog het waardevoller gevonden als iemand van de KSU zelf zoiets had geschreven in plaats van over te nemen van een andere site.

Ik ken het boek zelf niet, dus zal ik me tevreden moeten stellen met het artikel dat door de KSU op de website is gezet. Verder zal ik proberen om het niet te lang te maken. Daarom zal ik niet op alles ingaan wat in de samenvatting van het boek Holloway wordt ontwikkeld. Ik probeer me te beperken tot de meest wezenlijke punten.
—————————————

Uit de samenvatting maak ik onder meer op dat Holloway ervan uitgaat dat de anti-kapitalisten willen breken met de wereld zoals die is. Een wereld van onrecht, van oorlog, van geweld, van discriminatie, van Gaza en Guantanamo. Een wereld van miljardairs en een miljard mensen die leven en sterven in honger. Een wereld waarin de mensheid zichzelf ten gronde richt, niet-menselijke vormen van leven afslacht, de voorwaarden van haar eigen bestaan vernietigt. Een wereld geregeerd door geld, geregeerd door het kapitaal.” Ik denk dat iedereen het daar mee eens kan zijn: het is een wereld van onrecht, die de voorwaarden van haar eigen bestaan vernietigt.

Maar wat te doen om aan dit onmenselijke systeem een einde te maken en er iets voor in de plaats te scheppen dat inderdaad tegemoet komt aan onze behoefte aan “vrijheid, liefde, geluk, naar menswaardigheid”?(…) “Holloway maakt gebruik van de metafoor van scheuren in muren en ijsvlakten. Kleine scheurtjes in de kapitalistische cohesie kunnen zich geleidelijk, vaak ongemerkt, vergroten. Veel scheuren kunnen samenkomen en gaandeweg leiden tot het punt dat het kapitalisme breekt.”

De kapitalistische cohesie is inderdaad aan het afnemen en scheuren aan het vertonen, maar verder gaat de vergelijking niet op. Want de afname van de cohesie van de kapitalistische maatschappij leidt alleen maar tot een nog verbitterde strijd tussen de imperialistische naties, tussen de industriële kapitalen en tussen de financiers, tot op het punt dat ze het bestaan van de hele mensheid op het spel zetten.

De afname van de cohesie binnen de kapitalistische maatschappij vindt niet plaats niet ten gunste van een versterking van de verenigde sociale strijd van de uitgebuiten en onderdrukten. Noch de arbeidersklasse, noch te overige delen van de niet-uitbuitende bevolking hebben baat bij een vermeerdering van de scheuren in de samenhang van de kapitalistische maatschappij. In plaats van een grotere solidariteit, een toenemende een verenging van de strijd van alle uitgebuiten, leidt het slechts tot een groeiende wanhoop in steeds grotere deel van de bevolking, tot de versterking van de tendens van het ieder-voor-zich, tot een toename van de doelloze revoltes en zinloze vernietiging, als gevolg van een gebrek aan vooruitzicht op een alternatief voor het toenemende barbaarse karakter van het kapitalisme.

Vervolgens gaat hij verder: “(…) maar wij zijn meer dan dat: wij zijn de breuk! We breken: Stop! We weigeren het bestaande, we scheppen het nieuwe. Dat is onze methode: “Refuse and create”: het leven zelf als sabotage van het kapitalisme”.(…) “De scheur, waar komt die vandaan, wat is het wezen van de breuk? De breuk is het revolteren van het concrete, zelfbepaalde “doen”, van het autonoom vormgeven aan de dagelijkse activiteiten tegen de abstracte, door het kapitalisme gestructureerde arbeid.”

Wat Holloway propageert is de scheuren (of ook wel breuken genoemd) binnen het kapitalisme door mensen die zich niet kunnen aanpassen (“Lof der onaangepastheid”: Herman Milikowski) steeds groter te maken. Scheuren in het kapitalisme, die we slechts wensen te begrijpen vanuit “het perspectief van zijn crisis, zijn tegenstrijdigheden, zijn zwakheden, en (…) hoe wij zelf deze tegenstrijdigheden zijn”. Met andere woorden: tegenstrijdigheden die het resultaat zijn van een revolterend gedrag, “van het concrete, zelfbepaalde “doen”, van “het leven zelf als sabotage van het kapitalisme”(…) door “wij mensen die niet in het systeem passen”.

Volgens Holloway zijn de scheuren in de cohesie van het kapitalisme dus het gevolg van het feit dat het ‘de mens’ totaal vervreemd is geraakt van de voorwaarden, waaronder hij moet leven. Als ik het goed begrijp is de crisis binnen het kapitalisme, in de optiek van Holloway, het gevolg van de tegenstelling tussen een op oneindige groei gebaseerd systeem aan de ene kant en de mens (geabstraheerd van zijn bijzondere materiele voorwaarden) met al zijn menselijke behoeften, aan de andere kant.

Als Holloway spreekt over het feit dat “kapitaal altijd een reactie is op anti-kapitalistische beweging”, dan bedoelt hij daarmee naar mij idee dat het de democratie is, die in een maatschappelijke crisis is geraakt ,als gevolg van de verbeten reactie van de financiële sector op de anti-kapitalistische strijd, op de revolte van ‘de mens tegen een maatschappij, die zijn menselijke behoeften vreemd is geworden.

De scheuren in de cohesie van het kapitalisme zijn volgens Holloway dus niet op de eerste plaats het gevolg van haar fundamentele materiële tegenspraken. Die tussen loonarbeid en kapitaal, die tussen de produktiekrachten en de produktieverhoudingen, die tussen het sociale, collectieve karakter van het productieproces en de private toeëigening van de voortbrengsels van deze produktie. De economische crisis van het kapitalisme vindt in zijn ogen ook niet daar haar oorsprong.

Op dit moment vormt de economische crisis echter de kern van de bezorgdheid in de maatschappij. Iedereen ongerust over zijn toekomst, die van zijn kinderen en van de kinderen van zijn kinderen. Bestaat er nog een menswaardige toekomst voor ons of komen we allemaal in de grootste armoede en precariteit terecht. Om nog maar niet te spreken van de toenemende repressie van de staat en toenemende tendens in de maatschappij van het ieder voor zich.

Maar gelukkig is het is niet alleen negatief wat de klok staat: ieder nadeel heeft zijn voordeel. De economische crisis is geen fataliteit. Het is geen natuurlijke wetmatigheid Het is geen lot wat ons overkomt. Het is het gevolg van een systeem dat verstrikt is geraakt in haar eigen tegenspraken: zoals die tussen de produktiekrachten en de productieverhoudingen, of anders gezegd: tussen het maatschappelijk karakter van het productieproces en de private toe-eigening van de producten ervan door de kapitalistische eigenaar.

De economische crisis is nog steeds de bondgenoot van de arbeidersklasse. En overal, waar de subjectieve omstandigheden rijpen, spoort hij haar aan de strijd op te nemen tegen de gevolgen van de bezuinigingsmaatregelen en opent zo de vooruitzichten voor de versterking van de strijd voor een andere maatschappij. Ze spoort de klassestrijd aan tot op het punt dat de kwestie van een andere maatschappijvorm concreet gesteld wordt. Ze drijft de tegenspraken zodanig op de spits dat de bestaande maatschappij zwanger gaat van een andere, nieuwe maatschappij, die beantwoordt aan en in overeenstemming is met het essentieel sociale, collectieve karakter van het maatschappelijk produktieproces.

Maar wat zegt Holloway daarover? Volgens de samenvatting zegt hij eerst: “Veel scheuren kunnen samenkomen”. Maar even later is hij al een stuk meer gedecideerd en gaat hij ervan uit dat ze samengebracht kunnen worden: “het gaat om het zoeken en zichtbaar maken van deze scheuren die overal aanwezig zijn, ze te vermeerderen, ze te bezetten, ze te verdiepen en samen te brengen.” Laten we ervan uitgaan dat de verdieping van de scheuren tot de mogelijkheden behoort en “het revolteren van het concrete, zelfbepaalde “doen” een positieve resultaat heeft, maar wie of wat fungeert er hier dan als het kompas, wie of wat bepaalt dan de richting, wie of wat bepaalt dan welke scheuren te bezetten? Gaat dit spontaan? Wordt dit overgelaten aan het toeval? Of is de Geest van Hegel erin werkzaam? De samenvatting biedt ons hier geen duidelijk antwoord.

Volgens mij bestaat er echter wel iets dergelijks en dat is geen metafysisch begrip: het zijn de arbeiders als klasse die de mensheid een perspectief kan bieden. Waarom? Omdat de arbeidersklasse is de eerste klasse in de geschiedenis die geen eigen economie (eigendom) te verdedigen heeft. Tegelijkertijd is het de klasse die het wezen van de nieuwe maatschappij reeds in zich draagt: de collectieve, geassocieerde produktiewijze. Daarom omvat haar strijd ook reeds alle vormen van het menselijke leven. Het gaat niet alleen om lonen, werktijden, precaire vormen van leven, maar om het collectieve verzet van een hele klasse tegen iedere vorm van uitbuiting, d.w.z. de uitbuiting als kapitalistisch fenomeen. En in dat proces worden alle uitbuitingsverhoudingen tussen de mensen meegenomen.

De revolte, de sabotage om de breuken van de cohesie van het kapitalisme groter te maken, wordt door Holloway voorgesteld als een creatieve activiteit. Maar mijn inziens heeft dat niet zoveel met een scheppende activiteit te maken, eerder nog met een vernietigende activiteit. Maar wat een werkelijke creatieve activiteit is, laat het volgende citaat van Clara Zetkin zien. Daar, op de bodem van de Sovjetmaatschappij is ooit “begonnen wat de burgerlijke maatschappij en haar cultuur niet tot stand hebben weten te brengen: de organische synthese van arbeid en wetenschap en kunst en een levend sociaal en homogeen proces, waar iedereen zich solidair voelt met iedereen en waar iedereen werkt voor de bevrediging van zijn behoeften en voor echte geluk van het individu, en gelijktijdig werkt voor de bevrediging en het welzijn van allen.” (Clara Zetkin)

arjan de goede