Wat doet de oorlog in Oekraïne met de EU?
De invasie van Oekraïne door het leger van Poetin luidt een wereldwijd ‘keerpunt’ in, zo zegt men alom. Hoe gaat de Europese Unie (EU) hiermee om, hoe verandert zij daardoor? En vooral, wat zal er terechtkomen van haar claim om een leidende onafhankelijke wereldmacht te worden?
(Door Klaus Dräger (*) 11 oktober 2022 Een kortere versie verscheen op 7 oktober bij Makroskop. We danken de auteur voor toelating tot publicatie. De Nederlandse vertaling is door Ander Europa; verwijzingen naar Duitse teksten werden zoveel als mogelijk door Nederlands- of Engelstalige vervangen. Foto UNDP-Ukraine, CC2.0/Flickr)
1. De EU-droom over ‘strategische soevereiniteit’
Gealarmeerd door het beleid van de Amerikaanse president Donald Trump (strafheffingen op EU-handelsgoederen, “de NAVO is achterhaald”, steun voor Brexit, enz.) werden de EU-grootheden zeer bezorgd over de stabiliteit van het trans-Atlantische bondgenootschap tussen de VS en de EU. Ze verkondigden dat van nu af aan de EU een onafhankelijke wereldmacht moest worden (militair, economisch en op handelsgebied) op gelijke voet met de VS, Rusland en China. Commissievoorzitter Ursula von der Leyen propageerde deze visie met trefwoorden als ‘geopolitieke commissie’, ‘gemeenschappelijk leger van de Europeanen’, ‘strategische soevereiniteit van de EU’…
Strategische soevereiniteit moest niet alleen op militair gebied worden bereikt, maar ook als wereldleider in ‘toekomstige technologieën’ (bv. chipproductie, big data, digitalisering, kunstmatige intelligentie, platformeconomie, netwerktechnologie, bio-, gen- en nanotechnologie, neurowetenschappen, ‘human enhancement’ enz.)
Op het gebied van bewapening en defensie heeft de EU (bijvoorbeeld met PESCO, of met het als ‘European Peace Facility’ bestempelde EU-fonds voor bewapening, enz.) eerder schoorvoetend enkele bescheiden stappen gezet. Noch daar, noch in de ‘technologieën van de toekomst’ komt het zelfs maar in de buurt van het niveau van de VS of China. De strategische soevereiniteit van de EU is een luchtspiegeling.
2. Oorlog in Oekraïne: dominantie van de VS, met de EU als trouwe vazal
De inval van Poetin in Oekraïne heeft de NAVO en het hele Westen opnieuw doen aaneensluiten achter de Amerikaanse geopolitiek. De noordelijke uitbreiding van de NAVO met Zweden en Finland staat hier ook symbool voor.
De Franse president Macron verklaarde de NAVO een paar jaar eerder ‘hersendood’. Hij wees verdere uitbreiding van de EU naar het oosten af. Hij eiste een onafhankelijk evenwichtsbeleid van de EU ten aanzien van Rusland en een groter geopolitiek-militair engagement van de EU in de Sahel (Mali, enz.). In Parijs heerst over dit alles nu een verlegen stilte. Dat komt ook door het mislukken van de Mali-operatie (waarbij ook de Bundeswehr betrokken was) en de eerdere Sahel-plannen van Macron.
In plaats daarvan ontwikkelt zich een ander scenario:
- de vroegere breuklijnen binnen de EU (de “vrekkige vijf“, het zuiden van de EU, de Oost-Europese Visegrad-landen, de as van het leiderschap Berlijn-Parijs, dat slechts op het nippertje bijeen is gehouden) blijven onderhuids bestaan en sluiten aan bij nieuwe conflictlijnen;
- het ‘Frans-Duitse leiderschapsduo’ sluit zich aan bij de Amerikaanse geopolitiek (proxy-oorlog in Oekraïne tussen Rusland en de NAVO), de Franse regering nogal aarzelend, de Duitse ‘Ampel’-coalitie [sociaaldemocraten, groenen, liberalen] steeds duidelijker;
- De Amerikaanse president Biden gebruikt de aan de VS loyale regeringen van Polen, Tsjechië, de Baltische staten (en in toenemende mate Zweden en Finland) om de rest van de EU voor zich uit te drijven en de Frans-Duitse tandem te verzwakken. Dit doet denken aan de strategie van de Amerikaanse president G.W. Bush in de tweede Irak-oorlog: ‘Nieuw Europa’ (EU-Oost-Europa) positioneren in zijn coalition of the willing tegen ‘Oud Europa’ (Duitsland, Frankrijk);
- sommige EU-lidstaten die bijzonder afhankelijk zijn van de Russische gas- en olieleveranties – niet alleen Hongarije en Bulgarije, maar bijvoorbeeld ook Oostenrijk en Italië – willen de geplande energieboycot tegen Rusland niet steunen;
- de bekende conflicten van de EU met de regeringen van Hongarije en Polen over ’rechtsstaat en democratie’ halen weer de krantenkoppen. Ursula von der Leyen dreigt Orban met financiële sancties, maar houdt alle achterdeuren open voor een ‘minnelijke schikking’ met Hongarije. De Hongaarse regering eist daarentegen dat de economische sancties van de EU tegen Rusland voor eind 2022 worden beëindigd. Aangezien over deze (en nieuwe) sancties alleen unaniem door de Raad van de EU kan worden besloten, heeft Orban ook een drukkingsmiddel.
- in het oostelijke Middellandse Zeegebied is het conflict tussen Turkije en de Griekse regering over Erdogans territoriale aanspraken op enkele Griekse eilanden in de Egeïsche Zee en de exploratierechten van onderzeese gas- en olievelden, bijvoorbeeld voor de kust van Cyprus, ternauwernood aan een militaire confrontatie ontsnapt. De oorlogstaal van beide partijen is onmiskenbaar.
Ondertussen draait Josep Borell, de ‘hoge vertegenwoordiger van de Unie voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid’ de vorige EU-visie radicaal om. Volgens hem beoogt de ‘geopolitieke commissie’ nu de ‘strategische soevereiniteit’ van de NAVO en het Westen als geheel te versterken – niet die van een onafhankelijke EU. Von der Leyen doet haar best om deze versnippering van de EU met bloemrijke toespraken te versluieren. Maar het is duidelijk dat het vermogen van de EU om onafhankelijk te sturen en te handelen afneemt. De Unie gedraagt zich steeds meer als een ondergeschikte en toegewijde vazal van het Amerikaanse imperium.
3. Vlucht vooruit naar een Groot-EUropa?
Kanselier Olaf Scholz en Commissievoorzitter Ursula von der Leyen pleiten nu voor een ‘big bang’: de staten van de Westelijke Balkan, alsook Oekraïne, Moldavië en Georgië moeten snel tot de EU worden toegelaten. Wat Groot-Brittannië en Turkije betreft willen zij (en Macron) deze landen binden in een losse ‘geopolitieke gemeenschap’.
Dat laatste is volkomen utopisch. De regeringen van Groot-Brittannië en Turkije streven een onafhankelijke agenda na, die tegen de EU ingaat. En volgens de economische EU-toetredingscriteria zijn vooral Oekraïne maar ook de andere kandidaten voor uitbreiding naar het oosten hier niet op voorbereid. Maar dat telt nauwelijks meer, omdat geopolitiek nu absolute prioriteit heeft.
Voormalig Bondsdagvoorzitter Wolfgang Schäuble droomt van een nieuw EU-leiderschapstrio (Duitsland, Frankrijk, Polen) en een Europese ‘communautarisering’ van het Franse en Britse kernwapenpotentieel. Andere Duitse commentatoren vinden dit terecht onrealistisch en pleiten steeds vaker voor een onafhankelijke Duitse kernbewapening. Dus: Let’s all make a bomb’ …?? Op dit moment denk ik dat dit luchtkastelen zijn.
Het project ‘Groot-Europa’ ligt in de lijn van de bekende NAVO-strategie van uitbreiding naar het oosten. Indien dit wordt gerealiseerd, zouden Oekraïne, Moldavië en Georgië de krachten binnen een uitgebreide EU versterken die de dominantie van de VS over Europa verder zouden versterken.
4. Wat doet de EU (en de VS) met Oekraïne?
De EU heeft Oekraïne al erkend als kandidaat-lidstaat van de EU – momenteel eerder een symbolische beslissing. Von der Leyen heeft Oekraïne voorts gemakkelijker toegang tot de interne markt van de EU beloofd. Waar gaat dit over?
De Oekraïense president Zelensky raamt de kosten van een wederopbouwprogramma voor zijn land op 350 miljard dollar. Minister Habeck van Economische Zaken van de Bondsrepubliek moest eerst even slikken bij dit geclaimde bedrag. De ‘democratische statengemeenschap’ zou dit bedrag niet kunnen opbrengen. Particuliere investeringen zouden een beslissende rol moeten spelen.
Zulks is al lang aan de gang: interne landroof in Oekraïne (landbouw, grondstoffen, in het bijzonder ‘zeldzame aardmetalen’) door westerse investeerders. Dit moet worden versterkt door een nog uitgebreider privatiseringsprogramma. Het Zelensky-regime heeft de arbeidsmarkt in Oekraïne al drastisch gedereguleerd volgens neoliberale lijnen.
Oekraïnes vergemakkelijkte toegang tot de interne markt van de EU is een project waarover vooral de profiteurs uit de EU en de VS zich in de handen kunnen wrijven: lage arbeidskosten, monddood gemaakte vakbonden, uitverkoop van voor westerse investeerders interessante sectoren van de Oekraïense economie.
Oekraïnes soevereiniteit door een ‘overwinningsvrede’ tegen Rusland? Ook dit is een luchtspiegeling. Dit land ligt alleen aan het financiële infuus van het IMF, de VS en de EU. Wie daar ook regeert, zal dit ondervinden.
5. EU-China: van vrijhandel naar economische ontkoppeling en openlijke vijandigheid
Nog in 2020 wilde de EU onder druk van Angela Merkel een vrijhandelsakkoord met China sluiten – wat niet doorging. Het is bekend dat met name Duits kapitaal zwaar investeerde in China en dat Duitsland de grootste exporteur is van goederen (vooral kapitaalgoederen zoals machinebouw, enz.) naar China.
De Amerikaanse regeringen gaan een andere richting uit. Zij hebben reeds lang geleden hun zinnen gezet op een economische ‘ontkoppeling’ (‘decoupling’) van China, en streven naar een mondiale leidersrol voor de VS in de eerder genoemde ‘technologieën van de toekomst’. De regeringen van de VS zijn er altijd op uit geweest de economische opkomst van China in te dammen en te fnuiken. Militair geflankeerd, bijvoorbeeld door Obama’s ‘Pivot to Asia’ strategie (uitbreiding van Amerikaanse militaire bases in de Indo-Pacific, onder Biden de AUCUS alliantie), door Trump met zijn bestraffend tariefbeleid ten aanzien van China en nog veel meer. De Bundeswehr nam onderdanig deel aan door de VS geleide manoeuvres in de Indisch-Stille Oceaan en de Zuid-Chinese Zee. Het mondiale ‘Westen’ wilde laten zien dat het China op zijn plaats kon zetten.
Ondertussen heeft de NAVO (Top van Madrid 2022) China als een ‘systemische uitdaging’ (= potentiële vijand) geclassificeerd. Als aanvulling op de Amerikaanse ‘ontkoppeling’ werd ook een militair investeringsprogramma voor ‘toekomstige technologieën’ gelanceerd (DIANA – Defense Innovation Accelerator of the North Atlantic).
Biden roept nu op tot ‘preventieve economische sancties’ door het Westen tegen China. Met name de Duitse regering puzzelt hoe zij dit verbaal kan steunen, maar hoe zij het in de praktijk kan omzeilen. Het debat over een Duitse terugtrekking uit de handel met China woedt al enige tijd. En de Duitse Ampel-coalitie is waarschijnlijk bereid om te buigen voor de druk van Biden.
Wat doet de ‘andere kant’?
Er tekent zich een nieuwe mondiale blokconfrontatie af: het mondiale ‘Westen’ tegen de rest van de wereld. De tegenpool van het Westen is het wellicht opkomende ‘Euraziatische blok’ onder leiding van China (met Rusland op sleeptouw als energie-, grondstoffen- en wapenleverancier). Het BBP van Rusland is kleiner dan dat van Italië, maar het is een kernmacht. China en Rusland vormen de kern van een potentieel uitgebreid zuidoost-blok dat nog zeer heterogeen is. En er zijn de BRICS, de Shanghai Cooperation Organisation (SCO) enz. (waarmee Erdogan nu ook flirt), en hun plannen.
Het Chinese leiderschap wil de banden met het Westen niet volledig verzieken, en de anderen (‘progressieve’ regeringen in Latijns-Amerika, Afrikaanse regimes) ook niet. Zij zetten in op tijd om een alternatief financieel, handels- en investeringsregime voor het mondiale Westen op te bouwen en te ontsnappen aan de reeds verwoestende gevolgen van het westerse sanctieregime. Voor het Turkije van Erdogan, Saoedi-Arabië, Qatar, Iran, India (en misschien Israël) wordt de speeluimte groter om onafhankelijke ’regionale’ strategieën na te streven (die allemaal slecht en contrarevolutionair zijn, net als die van de VS).
6. Westers sanctiebeleid, wereldwijde economische oorlog: “Blowback”
Het is bekend dat het sanctiebeleid nu al de ergste gevolgen heeft, vooral in het Zuiden (toenemende voedseltekorten, stijging van de energieprijzen, enz.) Dit is ook voelbaar in de EU (maar minder in de VS). Degenen die lijden zijn de loontrekkenden en de armen: Verlies van koopkracht door hoge inflatie, dreigend verlies van banen door bankroet van bedrijven. De Duitse minister van Economische Zaken Habeck schat het welvaartsverlies alleen al in Duitsland door de oorlog en de sancties tegen Rusland op 160 miljard euro. Dit is de sociale (en ecologische) terugslag van deze economische oorlog, die bijvoorbeeld de gewone mensen in de EU tot ver in de zogenaamde ‘middenklasse’ meer schade berokkent dan Poetins Rusland.
Na eerdere officiële verklaringen dat zij de klimaatverandering en het verlies aan biodiversiteit willen bestrijden, worden deze projecten nu teruggedraaid (LNG invoer van vloeibaar gas uit de VS/Qatar, uitbreiding van het gebruik van steenkool en kerncentrales). De Green Deal van de EU en ook het programma van Biden in de VS (Clean Energy Revolution & Environmental Justice) zijn in ieder geval volstrekt onvoldoende om de klimaatdoelstellingen van Parijs te halen. Conclusie: de wereldwijde klimaatbeschermingsprogramma’s worden door het sanctiebeleid naar de achtergrond gedrongen.
De wereldwijde ‘poly-crises’ (pandemie, vluchtelingenstromen, klimaatinstorting, recessie, enz.) worden door dit beleid eerder verscherpt:
- een nieuwe (wereldwijde) economische recessie wordt door iedereen verwacht al is men het niet eens over de ernst ervan;
- het beleid van de grote centrale banken ( US Fed, Bank of England, Europese Centrale Bank) versterkt de crises met hun koers van renteverhogingen. De inflatie wordt voornamelijk veroorzaakt door hogere energieprijzen, niet door een loon-prijsspiraal t.g.v. vakbondseisen. Algemene renteverhogingen kunnen hiertegen weinig uitrichten (misschien selectieve sectorspecifieke prijscontroles);
- er kan een nieuwe eurocrisis dreigen omdat de spelers op de financiële markten zich opnieuw richten op de eurolanden in het zuiden van de EU met een hoge schuldenlast. Ook ‘politiek’ gemotiveerd: Georgia Meloni’s rechtse blok met Berlusconi & Salvini in Italië won de recente verkiezingen daar. De reactie van de aandelenmarkten was aanvankelijk terughoudend. De rentepremies voor Italiaanse staatsobligaties (spreads) ten opzichte van Duitse Bunds zouden echter weer kunnen stijgen, net als tijdens de Griekse en eurocrisis. Het valt nog te bezien of het TPI (Transmission Protection Instrument) van de ECB een geschikt middel is om hernieuwde fragmentatie van de eurozone in te dammen en de smeulende eurocrisis zoals totnogtoe onder controle te houden.
7. Terugblik en vooruitzichten
De Amerikaanse econoom Thomas Palley is een van de vroege critici van de monetaristische architectuur van de Europese Economische en Monetaire Unie en het euroregime. In zijn recente studie over de wereldwijde hegemonie van het Amerikaanse dollarregime geeft hij ook een opmerkelijke analyse van de ‘geopolitieke incoherentie van de EU’. Enkele fragmenten daaruit:
“Men kan dus stellen dat de euro (en de Europese Unie) lijdt onder een te grote uitbreiding, waarbij Midden- en Oost-Europese staten zijn opgenomen die politiek vreemd zijn en uiteenlopende politieke belangen hebben. Bovendien heeft Europa ervoor gekozen de rol van meeloper van de VS te spelen op het gebied van geopolitiek en conflicten. (…)
Dit is duidelijk gebleken uit het Oekraïne-conflict, waarvan Europa enorm heeft geleden, terwijl de VS een geopolitiek netto-voordeel hebben gehad. Europa heeft enorme economische kosten geleden in termen van verstoring en onderbreking van de energievoorziening, inflatie en verlies van de enorme Russische exportmarkt voor luxe- en kapitaalgoederen. Daarentegen hebben de VS nieuwe energiemarkten in Europa geopend, Europa in een nog grotere dienstbaarheid aan het Amerikaanse leger verstrikt en permanent verhoogde spanningen met Rusland gecreëerd die de VS in geopolitiek opzicht ten goede komen.
Deze factoren komen ook tot uiting in de appreciatie van de dollar in 2022 en de waardevermindering van de euro.”
Hoe je het ook bekijkt, de EU heeft decennialang een zelfbeeld van zichzelf gepropageerd als een ‘unie van vrede’. Ja, de aartsvijandschap tussen Duitsland en Frankrijk t.g.v. twee wereldoorlogen werd overwonnen. Maar in werkelijkheid was de West-Europese integratie (EEG, EG, EU) een product van de Koude Oorlog – Europa als bolwerk tegen de ‘communistische dreiging’. Het project van een vredesunie – indien het serieus zou worden nagestreefd – is onverenigbaar met economische en militaire grootmachtpolitiek, om het even of dit uit de VS, Rusland, China of de EU komt.
De aanval van Poetin op Oekraïne, het groot-Russische chauvinisme, de wreedheid van de oorlogsvoering, de gedeeltelijke mobilisatie, de poging tot annexatie van de door het Russische leger bezette gebieden en de dreiging van een nucleaire aanval – dit tilt de oorlog in Oekraïne naar een nieuw escalatieniveau. De bovengenoemde antagonistische blokvorming (het mondiale Westen tegen een opkomende Oost-Zuid-alliantie) belooft niet veel goeds voor de handhaving van de wereldvrede.
Er wordt aan een veel groter wiel gedraaid dan ‘slechts’ de oorlog in Oekraïne ‘in het hart van Europa’. De regeringen van de VS en Rusland achten een kernoorlog (met mini-nukes en hypersonische raketten) haalbaar. De officiële doctrine van de Chinese regering is nog steeds: geen nucleaire eerste aanval van hun kant. De verwoesting van een nucleaire uitwisseling tussen de VS en Rusland zou erger zijn dan die van WO I en WO II samen.
“Wat we in plaats daarvan nodig hebben is een beleid gebaseerd op ontspanning, samenwerking en vreedzame coëxistentie. (…) Want vrede is niet alles, maar zonder vrede is al het andere niets”(Peter Wahl).
Het opbouwen van druk van onderaf om de oorlog in Oekraïne te bevriezen, een staakt-het-vuren en het primaat van diplomatieke onderhandelingen zijn aan de orde van de dag. Als eerste stappen moeten we weg van de Europese en wereldwijde escalatiedynamiek, ook als het aanvankelijk kleine minderheden zijn die hiervoor campagne voeren.
(*) Klaus Dräger was tot de herfst van 2013 medewerker van de linkse fractie in het Europees Parlement (GUE/NGL), verantwoordelijk voor werkgelegenheid en sociaal beleid. Sindsdien is hij met pensioen.