Vrijhandelsverdragen: waard om te bestrijden

(Een stuk dat verschijnt in het komende nummer van kwartaaltijdschrift  Buiten de Orde, foto: wikipedia, politie bij FTAA top in Quebec)

Het MAI-verdrag (van Multilateral Agreement on Investements) was een poging van de OECD – de club van rijkste industrielanden – om de “rechten van investeerders” te verankeren in een wereldwijd akkoord. Daarmee zouden multinationals ineens allerlei ongekende rechten krijgen voor hun investeringen, en mogelijkheden om nationale staten aan te klagen als die rechten overtreden werden. Dergelijke materie was voor burgerbewegingen toen – we spreken halverwege de jaren 1990 – nieuw. Een tegencampagne moest alle wielen voor het eerst uitvinden, inclusief de pure informatie over wat er nu precies bedisseld werd en welke gevolgen dat zou kunnen hebben. Dat is een voorsprong die we nu hebben: sindsdien zijn er tal van vergelijkbare vrijhandels-akoorden opgedoken en werd het verzet ertegen steeds gesmeerder. Dat het onderwerp überhaupt op de agenda van basisbewegingen kwam, is voor een groot deel te danken aan de Zapatista’s en andere zuidelijke boerenbewegingen. Zij zetten het niet alleen op de agenda, maar organiseerden er ook praktisch verzet tegen (waar ze een zware prijs voor betaalden) en riepen de rest van de wereld op hun voorbeeld te volgen.

Bij het MAI speelde Nederland, in de vorm van het ministerie van EZ, een voorname rol. In de tegencampagne werden die dan ook effectief onder vuur genomen (*2). Zo werd bij een van de acties voor het eerst in de geschiedenis het ministerie van EZ in februari 1989 bezet door een vijftigtal actievoerders (*3). De poging tot het internationale investeringsakkoord sneuvelde definitief toen de Franse regering – waar veel protest tegen het akkoord was – besloot dat het niet langer aan de constructie ervan deel wilde nemen. De beweging die toen op gang was gekomen, besloot vervolgens om ook de topconferentie van de Wereld Handelsorganisatie WTO  in Seattle van eind 1999 te blokkeren, hetgeen een doorslaand succes werd en begin van een lang reeks spectaculaire topprotesten.

WTO in het slop

Sinds de dagen van MAI en Seattle zijn er talloze nieuwe vrijhandelsverdragen uitonderhandeld. Een flink deel ervan is – ondanks vaak felle protesten in de betrokken landen – ook uitgemond in daadwerkelijke verdragen. Maar een ander deel is  mede door de protesten gesneuveld. Ook met de WTO gaat het niet echt voorspoedig. Sinds  ze zo dramatisch de mist in gingen in Seattle in 1999, is het ze welgeteld een keer gelukt om een conferentie af te sluiten met een akkoord. Dat was in Doha, in de politiestaat Qatar, net na de terreuraanslagen van 11 september 2001, waardoor alle internationale tegencampagnes opgeschort waren. Bovendien kwam er weinig meer terecht van de afspraken van Doha en pas afgelopen jaar in Bali werd er weer een akkoord gesloten, maar dat kon alleen omdat het ongeveer inhoudsloos  was. De WTO zit dus behoorlijk in het slop. Dat is dan tegelijkertijd ook een van de redenen waarom bilaterale en regionale vrijhandelsakkoorden sterk opkwamen: wat de ondernemenrslobbys bij de WTO niet binnen konden halen, proberen ze dan een niveautje lager te regelen.

Goliath gesloopt

Maar een van de vrijhandelsverdragen die effectief de nek omgedraaid werd, had de tot dan toe grootste vrijhandelszone in de wereld moeten scheppen, namelijk de Free Trade Area of the America’s (FTAA, of ALCA in het Spaans). Dat had een uitbreiding van NAFTA moeten worden, tussen de VS, Mexico en Canada, waar de Zapatistas zich schrap tegen waren gaan zetten. Onder leiding van de VS en enkele neoliberale Zuid-Amerikaanse regeringen, had de FTAA een vrijhandelszone moeten scheppen “van Alaska tot aan vuurland” (zoals pa Bush glunderend aankondigde). Maar na Seattle was de stemming gedeeltelijk omgeslagen. Overal tekenden bewegingen van boeren, vrouwen, inheemse volkeren en consumenten verzet aan en ook sommige regeringen durfden wat kritiek te spuien. Voor Seattle was dat ongeveer ondenkbaar. Met name de armste landen – die vaak het meeste schade oplopen van vrijhandelsakkoorden – werd op alle mogelijke manieren de arm op de rug gedraaid om te voorkomen dat ze zich kritisch opstelden. Dreigen met een investeringsboycot en het stopzetten van ontwikkelingshulp was nog wel het minste. Dit gebeurt overigens nog steeds, maar sinds Seattle is de geest uit de fles en worden er coalities van arme landen gesloten om tegen de belangen van de industrielanden in te gaan. Dat kan op z’n beurt weer omdat zij zich gesteund voelen door massale en militante bewegingen buiten de conferenties. Hoe dan ook, de FTAA-top in Quebec, waar de vrijhandelszone in april 2001 in feite afgehamerd had moeten worden, eindigde in een zo mogelijk nog grotere chaos als eerder de WTO-top in Seattle. (*4) De FTAA is er nooit gekomen en het wordt algemeen erkend dat de progressieve regeringen die momenteel in een deel van Latijns Amerika aan de macht zijn gekomen, hun huidige beleid nooit hadden kunnen vormgeven als de vrijhandelszone toen was getekend. Toen de kredietcrisis in 2008 uitbarstte, kon de Braziliaanse president Lula dan ook niet nalaten om te schamperen dat de maatregelen die de Westerse landen namen om hun economie op de been te houden, eerder door IMF en vrijhandelsplannen voor hun verboden waren verklaard.

NGO’s weer verdwenen?

Een ander goed voorbeeld van een vrijhandelsverdrag dat de eindstreep niet gehaald heeft, in iedere geval niet op de manier die de ontwerpers hadden bedacht, is het EPA-verdrag tussen de EU en een heel stel voormalige koloniën (de voormalige Lome-landen). In het plan van de EU zouden de ‘partner-landen’ massaal plat gaan voor het ‘partnerschap’ met de EU, dat in feite een verkapt vrijhandelsakkoord was. In werkelijkheid weigerde het grootste deel van de landen om het voorgelegde aanbod te aanvaarden en begon er een moeizaam proces van heronderhandelingen en fractievorming.
De EU is met nog veel meer landen aan het onderhandelen over een vrijhandelsakkoord. De dossiers zijn goed te volgen via de website bilaterals (*5).

TTIP

Maar de TTIP is toch weer andere koek. Dat betreft geen handelsakkoord van de EU met een Zuidelijk land dat voornamelijk grondstoffen moet leveren, maar met de VS en dus de grootste economie op aarde. Als het akkoord gesloten zou worden, zou dat meteen (in volume, uitgedrukt in BBP) het grootste handelsblok op de wereld worden met de helft van het mondiale BBP. Er staat veel op het spel, niet zozeer op het gebied van directe handelsliberalisering, want die heeft zich tussen de EU en de VS al grotendeels voltrokken. Het gaat om het hele pakket aan aanpalende ‘barrières’ zoals de zakenjonges het graag noemen, die vaak te maken hebben met regels voor arbeid, milieu en allerlei democratische rechten die er ooit na veel strijd zijn gekomen. Die moeten volgens het nieuwe akkoord zoveel mogelijk uit de weg geruimd worden, zodat multinationals uit beide streken zo ongehinderd mogelijk kunnen opereren. (*6)

De campagne tegen zo’n TTIP begint langzaam van de grond te komen. Zoals bijvoorbeeld in Spanje waar een heel netwerk van lokale groepen tegen de TTIP is ontstaan (*7). Ook in Nederland zijn de eerste bijeenkomsten gehouden. Zoals al opgemerkt is er nu veel meer kennis, zowel in praktijk als in theorie, over hoe deze ingewikkelde materie aangepakt moet worden omdat er sinds de MAI in de jaren 1990 veel ervaring is opgedaan met campagnes op dit gebied. Als er echter een inventarisatie gemaakt wordt van organisaties die deze handelsproblematiek op de agenda hebben staan, ziet het er wat minder florissant uit. Al die grote NGO’s uit de ontwikkelingssector, milieuhoek en dergelijke die toentertijd mee gingen doen met de globaliseringscampagnes rond WTO, G8 en dergelijke, blijken het thema handel alweer snel te hebben laten vallen. Hoewel ze vaak honderden mensen in dienst hebben en hele kantoorpanden vullen, hebben de meeste kennelijk geen tijd om dit soort actuele ontwikkelingen te volgen en deel te nemen aan de opbouw van protest daartegen. Eigenlijk is ook dat kenmerkend voor de beginperiode van de handelsprotesten ten tijde van de MAI. Ook toen waren het vooral boeren- en vrouwenbewegingen in het Zuiden en radicale activisten in het Noorden (en Zuiden) die de handschoen oppakten en de boel aanzwengelden. Het voordeel is dan natuurlijk dat er niet gepolderd hoeft te worden en de tegencampagne fel en compromisloos ingezet kan worden. Misschien was dat ook wel de reden waarom er aanvankelijk eclatante successen binnengehaald konden worden. Maar de vraag is natuurlijk ook of er een dergelijke herhaling van zetten mogelijk is nu er ondertussen ook 15 jaar neoliberale hervormingen gewoed hebben en bewegingen en vakbonden en andere organisaties veel zwakker en veel meer gedepolitiseerd zijn. Zie het als een uitdaging en een mogelijkheid om de tijd terug te rollen en weer wat terug te pakken van het vermogen dat we toen hadden om staat en kapitaal de voet dwars te zetten.

*1) http://en.wikipedia.org/wiki/Multilateral_Agreement_on_Investment
*2) http://www.doorbraak.eu/gebladerte/10567f34.htm
(*3) http://caravan.squat.net/ICC-nl/globalisation-nl/MAI-nl.htm
(*4) hier https://www.globalinfo.nl/Achtergrond/10-jaar-seattle.html
Een van de vele films over de top https://www.nfb.ca/film/view_from_the_summit/
(*5) http://www.bilaterals.org
(*6) zie voor uitleg TTIP http://www.tni.org/sites/www.tni.org/files/download/brave_new_atlantic_partnership.pdf
en (Nederlands) https://www.globalinfo.nl/Achtergrond/ttip-tafta-met-de-economische-navo-naar-de-mooie-nieuwe-investeerderswereld.html
(*7) https://www.diagonalperiodico.net/movimientos/21822-colectivos-ciudadanos-se-organizan-madrid-para-oponerse-al-ttip.html