The Brazilian Game en de opkomst van Bolsonaro
En toen gaf God de Brazilianen Jair Bolsonaro. Deze lang zittende, maar niet bijster productieve parlementariër bleek vanuit de achterste bankjes van het parlement te zijn voorbestemd om de rol van president van de natie op zich te nemen.
(Door Hector Reban, foto Renato Gizzi cc/flickr)
In een live Facebook uitzending bedankte de tropische Trump in een emotioneel gebed de Voorzienigheid en het Braziliaanse volk voor zijn opmerkelijke opkomst tot aan het hoogste ambt, een succes dat niemand twee jaar geleden nog had kunnen voorzien. Tegelijkertijd ontving hij daarbij de zegen van een protestantse predikant, die voor de gelegenheid gehuld was in een T-shirt van zijn nieuwe wereldlijke leider.
Op zichzelf was het verlies van de kandidaat voor de Partido dos Trabalhadores (PT, de Braziliaanse arbeiderspartij), Fernando Haddad, wel te voorzien. De laatste jaren is hard gewerkt de PT ten val te brengen. Ook – dat moet gezegd worden – door henzelf, niet in de laatste plaats door zich over te geven aan neoliberaal pro-cyclisch economisch beleid, dat vanaf 2014 het land in een economische recessie bracht.
Gezien de totale politieke ommezwaai is het interessant te kijken naar de interne en externe invloeden op het politieke proces van het land dat volgens de inschatting van de Amerikaanse National Intelligence Council (NIC) de mogelijkheid in zich heeft zijn positie als “de reus van het zuiden” te verstevigen en zelfs mondiaal uit te breiden.
De belangen van de Pax Americana
Zo’n reus moet wel aan de leiband blijven lopen. Hoewel de Amerikanen doorgaans op redelijk goede voet staan met sociaaldemocratische regeringen, lonkt op het eigen halfrond toch de harde hand. Wie de rapporten van de inlichtingen gemeenschap leest, ziet dat de PT ondanks haar milde sociaaldemocratische signatuur voor de VS een strategische, economische en politiek-ideologische uitdaging is.
De PT weigert de grootste vijand op het continent, het Venezolaanse chavismo, aan te pakken. Bovendien zweert zij, in de ogen van de Amerikanen, samen met de andere BRICS landen, om eventueel “een nieuwe samenstelling van internationale verbondenheid [te ontwikkelen], die de mogelijkheid heeft een definitieve breuk met een aantal van de na-WO2 opgerichte instituties en gebruiken aan te sporen.” [NIC, 2005; zie voor geraadpleegde rapporten onderaan het artikel]
Anders gezegd, de VS is bang dat de instituties waarop de Pax Americana drijft aan kracht inboeten ten faveure van een “multipolaire wereldorde”, een wereld die volgens de Amerikanen voor hen zou leiden tot verlies van welvaart en staatsveiligheid. De BRICS worden gezien als direct gevaar, omdat zij ook volgens een eigen lange termijn rapport inzetten op onafhankelijkheid van export naar de ontwikkelde landen (en dus consumptieve herverdeling) en meer stemkracht in de huidige multilaterale instituties, zoals het IMF. En ja, ook op die gevreesde multipolaire wereld waarin de Amerikaanse macht beteugeld zou worden. [BRICS, 2015]
De National Security Strategy paper, een beleidsstuk uit het Witte Huis, is nog veel duidelijker. Volgens dit rapport dienen de “anachronistische linkse regeringen” als bruggenhoofden voor de economische en militaire expansie van China en Rusland op het continent [NSS, 2017]. In een recenter mondiale trends rapport van de NIC [NIC, 2012] wordt aangegeven dat “de VS zich meer moet engageren met Brazilië” (en India) om “tot een grotere consensus te komen op het gebied van R2P beleid, in het bijzonder de basis voor militaire interventie”.
Wie tussen de regels door leest, ziet dat het doel van een dergelijke politiek vooral is gelegen in de militaire beheersing van China en Rusland en het straffen van uitdagers, zoals Venezuela, die “onze concurrenten toegang geven tot het halfrond”.
De Amerikaanse intel gemeenschap heeft de gematigd linkse domino Brazilië altijd graag zien vallen. Het zou de samenwerking van de BRICS landen van binnenuit opblazen en de neergang van Chinezen- en Russenvriend Venezuela doorzetten om “de linkse experimenten in Latijns Amerika verder te discrediteren en de druk te verhogen om te focussen op zich verbeterende economieën” [NIC, 2012]. Het is duidelijk dat de militarist Bolsonaro die belangen beter dienen wil en kan dan de PT.
De VS heeft ongetwijfeld in een vroeg stadium al onderkend dat patriottisme een troefkaart zou kunnen zijn om de PT terug te dringen. Bolsonaro ging in de aanlopp naar de verkiezingen al eens openlijk te keer tegen de Chinezen, die niet alleen maar in Brazilië wat inkopen zouden komen doen, maar liefst de hele natie zouden willen overnemen.
Pinochet-liberalisme
Op economische zaken wordt hij bijgestaan door Paolo Guedes, opgeleid aan de Chicago School of Economics. Daar liggen ook de wortels van het Pinochet-liberalisme, dat een beleid voorstaat rond vrije kapitaalstromen en een dociele en vakbondsloze arbeidsbevolking, waarbij de knoet niet geschuwd wordt. Volgens de New York Times is de essentie van Guedes’ economisch programma élk publiek bedrijf te privatiseren, inclusief de nutsgigant Eletrobas en de oliemaatschappij Petrobas [1].
De markten reageren positief op de verkiezingsuitkomst. De vraag in de bedrijfsvriendelijk pers is alleen nog of deze politicus zonder track-record noch kennis op het economische vlak wel kan leveren wat hij belooft. Bolsonaro wordt dus geacht zich na zijn verkiezing aan het woord van Guedes te houden en zich ook daadwerkelijk te gaan gedragen als een voortzetting van het Chileense model. [2]
Vanaf de burelen van de belangrijkste Amerikaanse media klinken geluiden die je ook zou verwachten. Hoewel Bolsonaro, om het zacht uit te drukken, de officiële lijn in relatie tot mensenrechten niet welgezind lijkt te zijn, regeert het pragmatisme. Een dergelijke houding doet de goed ingevoerde commentator Pepe Escobar verzuchten dat “wanneer een fascist de vrije markt agenda aanprijst, zijn zonden snel zijn vergeten”, zeker als de gehoopte nieuwe gouden tijden leiden via “het pad van de God gegeven dictatuur.” [3].
De liberale kant van het bipartite neoconservatieve establishment treurt voor de bühne wat krokodillentranen over de fascistoïde uitspraken van Bolsonaro, maar gaat vervolgens over tot de orde van de dag. Waar socialisten, “hulpbron nationalisten” en antiwesterse populisten moeten worden vervangen, is extreemrechts altijd een natuurlijke en betrouwbare bondgenoot geweest, zo weten zij.
Hoe de schapen renden
Eén van Edward Snowden’s opmerkelijkste onthullingen is dat Brazilië door de VS het meest gemonitorde land van het westelijk halfrond in deze eeuw blijkt te zijn geweest. Dat zou zomaar iets te maken kunnen hebben met de komst van PT regeringen vanaf 2003 in de belangrijkste economie van Latijns Amerika. Brazilië is bij elke stap minutieus in de gaten gehouden, waarschijnlijk zelfs zo goed dat de NIC al in 2012 voorspelde dat “… Brazilië Washington erkent als ondersteuner van haar opkomst en van de regionale economische stabiliteit.”
Dit is evenwel exact in tegenspraak met de lijn die de BRICS uit hebben gezet. Waarschijnlijk moeten we voor “Brazilië” eigenlijk zoiets lezen als “de meest invloedrijke en VS vriendelijke facties, met name in het leger en de private sector”. Wellicht nam men al een voorschot op de ontwikkelingen die zouden volgen met de afzetting van Rousseff en een succesvolle rechtse greep naar de macht.
Officiële beleidsstukken lieten dan ook doorschemeren dat rechtse krachten zouden moeten worden gesteund om de zuidelijke kolos in gewenste richting om te buigen. De VS zijn onmiskenbaar bedreven in “soft power” technieken, in dit geval bijvoorbeeld door invloedrijke rechtse politieke blokken, economische sectoren en officials aan de belangensfeer van het imperium te binden.
Een belangrijk politiek blok waarmee zaken kon worden gedaan is de zogenaamde “BBB Caucus”, een verbond van agro-industrie, de wapenlobby en een nieuwe rijzende ster, de evangelische gemeente. Deze coalitie van “Beef, Bullets and Bible” doet sterk denken aan de basis onder de Tea Party beweging in de VS, die zakenbelangen behartigt met steun van de protestantse witte angelsaksische midden- en onderklassen. Volgens het gematigd linkse blad The Nation namen de Braziliaanse evangelisten directe aanwijzingen over van Amerikaans christelijk rechts via de vele dwarsverbanden die zijn gesmeed. [4]
De Amerikaanse intel gemeenschap zag ook kansen, zoals uit de volgende kenmerkende quasi-neutrale bewoordingen blijkt [NSS, 2017]:
The rise of evangelical Christianity in Brazil, and to a lesser degree elsewhere, will create new political forces that stress the rule of law and less government regulation, views that have lower-class support. (…) In the spring of 2016, the evangelical caucus, known as the “Bible block,” helped drive the effort to impeach President Rousseff on corruption charges.
Wat corruptie werd genoemd, draaide feitelijk om een technische budget kwestie, die weliswaar formeel illegaal was, maar ook al door vorige presidenten was ingezet om de staatshuishouding voor het oog op te poetsen. Rousseff werd slachtoffer van een parlementaire coup onder leiding van de voorzitter van het Braziliaanse lagerhuis, Eduardo Cuhna, één van de meest prominente Braziliaanse evangelisten.
Haar opvolger, de president met de laagste populariteitsscore ooit, Michel Temer, verbond zich daarna direct met het BBB blok [5]. Hetzelfde deed in de aanloop naar de verkiezingen lid van de evangelische gemeente Bolsonaro, parlementariër van een marginaal sociaalliberaal partijtje met slechts 9 zetels.
Een andere official die zijn reputatie heeft gebouwd op zijn dienstbaarheid aan de VS is Sérgio Moro, openbaar aanklager uit het kleine district Curitiba. Moro is in de VS klaargestoomd via opleidingen die door het State Department werden georganiseerd rond de vraag hoe financiële criminaliteit – kennelijk in de ruimste zin – aan te pakken. Ook vervulde hij volgens een Wikileaks publicatie [6] in 2009 een spilfunctie in de bilaterale samenwerking bij het stroomlijnen van technieken op het gebied van strafrecht en fraude, uiteraard op Amerikaanse leest geschoeid.
De districtsadvocaat was met zijn “operatie auto wasserette” betrokken bij de eerste twee stappen van de omwenteling, namelijk de afzetting van Rousseff en het uit de race nemen van de populaire ex-president voor de PT, Lula da Silva. Lula werd op onduidelijke gronden voor 12 jaar gevangen gezet op last van de aanklager uit Curitiba in wat door analisten een “kangaroo court” werd genoemd [7].
Op die manier werd het rechtse kamp verlost van het angstaanjagende perspectief dat Lula – die in 2011 afscheid nam met een populariteitsscore van 83% – zich zou mengen in de presidentsverkiezingen. Het leverde Moro grote dankbaarheid op in de VS, die hem lauwerde met verschillende prestigieuze titels [8].
Uitbuiten zwakheden
Een NIC paper merkte in een vergezicht uit 2005 al op waar volgens hen de zwakte van het Braziliaanse model lag, namelijk in het managen van twee – in de neoliberale ideologie – tegengestelde doelen: duurzame economische groei en een ambitieus sociaal plan van armoedebestrijding [NIC, 2005]. Uiteindelijk blijkt ook daar een kans voor regeringswisseling te hebben gelegen.
Dat gebeurde met name omdat de regering Rousseff zich liet verleiden af te zien van anti-cyclisch beleid om de minimumlonen te verhogen en de binnenlandse vraag te stimuleren. [9] Een gekoppeld probleem was gelegen in de macht van de private bankensector, die de rente veel hoger opjoeg dan goed was voor de economie, zodat het benodigde krediet voor investeringen opdroogde.
Brazilië kwam eigenlijk onnodig in een recessie terecht, die nog eens werd aangewakkerd door Moro’s operatie auto wasserette. De georganiseerde politieke crisis rond Dilma Rousseff, maar ook de gevolgen voor oliegigant Petrobas en diens ketens van leveranciers, die hard door corruptieschandalen werden geraakt, hadden de nodige repercussies voor de financiële markten en het gevoel van crisis dat het land overspoelde.
De politieke opening die vervolgens ontstond voor een reactionaire omwenteling laat zich raden. In de woorden van de NSS [2017]:
High-profile protests in places like Brazil (…) —countries where middle classes have expanded during the past decade—indicate that more prosperous citizens are expecting better, less corrupt governments and society. They are also looking for protection from losing what they have gained.
Ooit bleek meer welvaart ook te betekenen dat meer oog ontstond voor bredere welzijnsbehoeften, een democratie die zich opener zou moeten opstellen en emancipatie van gemarginaliseerde groepen. Voor sleutelland Brazilië heeft de VS kennelijk iets anders voor ogen gehad.
Oogsten met Bolsonaro
Een vaag gevoel van existentiële dreiging opgeroepen door de moderniteit in al zijn manifestaties (bijvoorbeeld LGBT rechten), dat is op zichzelf niet voor het eerst gebruikt om links te ondermijnen. Recessie, corruptie, politieke crisis en de endemische misdaad maakten de weg vrij voor een beweging die aan de onderkant steunde op de wens voor harde law-and-order oplossingen en gedragen werd door de opkomst van de Braziliaanse Tea Party rond de bekende mix van conservatief christelijk moralisme, racisme en communistenhaat.
Achter de schermen is waarschijnlijk met Amerikaanse steun hard gewerkt aan de opbouw van de electorale positionering van Bolsonaro, die volgens Pepe Escobar “… does not have the political structure, the knowledge, not to mention the intelligence to have come so far, out of the blue, without a hyper-complex, state of the art, cross-border intel support system.” [10].
Zijn propaganda apparaat wist die crisisgevoelens met een uitgekiende tactiek op sociale media geheel op het bordje van de PT te leggen [11], terwijl inhoudelijke politieke debatten werden vermeden. Ongetwijfeld waren de controversiële uitspraken die uit Bolsonaro’s mond ontsproten, bedoeld om zich in een dergelijke georganiseerde en opgeklopte sfeer van crisis een weg naar de electorale markt te banen. Eigenlijk hoefde hij daarmee slechts te oogsten wat in de afgelopen 4 tot 6 jaar gezaaid was.
Er zal ongetwijfeld straffe repressie volgen om een vrije markt agenda te kunnen implementeren en de reactionaire kiezers tevreden te houden. De maatschappij zal nu nog sterker worden geïnfecteerd door een sfeer van straffeloosheid voor aanvallen op burgers uit kwetsbare sociale groepen, zoals vakbondsleiders, donkere mensen, activisten, homo’s en transseksuelen.
Internationaal zou de impact wel eens groot kunnen zijn voor links op het continent in het algemeen, de pogingen van de BRICS tot een redelijkere herverdeling van invloed en welvaart te komen en Venezuela.
De vraag is hoe sterk de Pax Americana met Bolsonaro kan terug grijpen naar het Chileense model uit de jaren ‘70 en daarbij kan inhaken op het spook van het rechts-populisme dat door de ontwikkelde wereld waart. Antwoord op die vraag zal onder meer afhangen van de mate waarin links zich weet te herpakken door een adequate manier te vinden de angst voor moderniteit om te buigen in een programma van verbinding, ecologie en herverdeling. En van de kracht van het internationaal verzet.
Bronnen:
National Intelligence Council, Global Trends 2020 project [NIC, 2005]
BRICS Think Tanks Council,Towards a long term strategy for BRICS
[BRICS, 2015]
National Intelligence Council, Global Trends 2030 project [NIC, 2012]
Witte Huis, National Security Strategy paper [NSS 2017]
Noten:
[3] https://consortiumnews.com/2018/10/29/welcome-to-the-jungle/
[5] https://www.reuters.com/article/us-brazil-politics-conservatives-idUSKCN0ZA2RT
[6] https://wikileaks.org/plusd/cables/09BRASILIA1282_a.html
[7] http://cepr.net/publications/op-eds-columns/brazil-s-democracy-pushed-into-the-abyss
[9] http://cepr.net/documents/Brazil-2015-08.pdf
[10] https://consortiumnews.com/2018/10/29/welcome-to-the-jungle/
[11] https://blog.p2pfoundation.net/the-role-of-social-media-in-bolsonaros-irresistible-ascent/2018/11/02 en http://www.dewereldmorgen.be/artikel/2018/10/26/fake-news-splijt-ook-brazilie-in-tweeen