Oude wijn in nieuwe zakken

(illustratie bron Monthley Review Press)

Het linkse motto over de financiering van noodzakelijke veranderingen luidt: haal het geld waar het zit. Dat is eenvoudiger gezegd dan gedaan. Kapitalisten blinken niet uit in filantropie. Integendeel, het streven is hun bezit en vermogen te laten groeien (accumuleren) en te controleren, met als uitgangspunt dat economische groei geen beperkingen kent. Deze onvermijdelijke groei confronteert de verhouding tussen ‘mens en omgeving’ tot een onbeheersbaar probleem.

De discussie over de problematische groei van het kapitalisme is niet nieuw,. Zo komt Rosa Luxemburg (1871-1919) tot de conclusie dat juist die groei het probleem is:

Het overtollige kapitaal kan niet langer de weg binnen bestaande kapitalistische productiesystemen vinden en moet dus op zoek naar nieuwe markten in systemen die nog niet kapitalistisch zijn. (E422-2) (1)
Dit is het proces van imperialisme en in de huidige wereldeconomie te zien in de ‘globalisering’.

Gelijklopend met het verschijnsel dat overtollig kapitaal zijn weg niet terugvindt in de kapitalistische productie, wijst David Harvey op wat hij accumulatie door onteigening noemt (‘accumulation by dispossession’). Met als kern: het terugnemen van loon door rente met behulp van overtollig financieel kapitaal. Bekendste voorbeeld: de hypotheken. De werkers worden gestimuleerd een huis te kopen, waarvoor ze via een bank een hypotheek moeten afsluiten. Die bank heeft overtollig geldkapitaal dat niet in de productie geïnvesteerd kan worden. Door de hypotheekverstrekking kan de werker een huis kopen onder de voorwaarde rente te betalen aan de bank, bijvoorbeeld gedurende dertig jaar. Bij niet eens zo’n hoge rente wordt het huis dubbel betaald. Dit verschijnsel heet financialisering: niet investeren in productiemiddelen, maar geld gebruiken om er meer geld mee te maken door bijvoorbeeld rente.

De waarde van alles

Bron Wikipedia

Mariana Mazzucato onderscheidt het ‘maken’ en het ’toe-eigenen’ van waarde, making versus taking of value. (2) De waarde van een product is op twee manieren te bepalen:
1. De gangbare manier in het huidige economisch denken. Dan wordt de waarde van een product bepaald op de markt. Wat de gek er voor geeft. Iedereen voelt aan zijn klompen dat er iets niet klopt. Bij woningnood en een lage rente loopt de prijs van een huis snel op. Dat heeft niets met de waarde van het huis te maken.
2. De andere manier is dat de waarde van een product verbonden is aan de productiekosten. Deze bestaan uit drie componenten: constante kosten (gebouwen, machines en grondstoffen), variabele kosten (lonen) en winst. De producent kan slechts de variabele kosten (de arbeid) en de winst beïnvloeden. De arbeid is volgens Mariana, en daarbij sluit zij aan op Marx, een belangrijke bron voor de waardetoevoeging aan het product, making of value. Door de stijging van de arbeidsproductiviteit kan de kapitalist met minder arbeid meer maken, zijn kosten gaan omlaag. Zijn dilemma is dat tegelijkertijd ook de waarde omlaag gaat, er zijn minder mensen die waarde kunnen toevoegen. Maar dan is de trukendoos van de elke kapitalist bijna leeg, en wordt een andere list bedacht: financialisering.

Een voorbeeld van Mariana.

Het Personal Contract Plan (PCP), de Amerikaanse tak van Ford, verdiende meer geld door leningen voor auto’s te verkopen dan door de auto’s zelf. Ford versnelde de overgang van een fysiek product naar een financieel product door te pionieren met PCP. De koper betaalt een maandelijkse contributie voor het gebruik van een auto (lease).
De koper doet dat voortdurend. Als de modellen oud en versleten zijn worden ze vervangen door andere.

Dominerende financiën

Het principe van financialisering heeft een eigen ontwikkeling doorgemaakt. Arthur Berkhout schreef voor de FNV een werkstuk en kwam tot de volgende omschrijving:

Financialisering is een structurele transformatie van de kapitalistische economie, waarbij het belang van financiële motieven, financiële markten, financiële actoren en financiële instituties in de economie als geheel toeneemt. Het wezenlijke kenmerk van die transformatie is de tendens dat winsten meer via financiële kanalen gerealiseerd worden dan door de productie of handel van goederen.(3)
In termen van Mariana, een verschuiving van ‘making’ naar ’taking’. Overheden doen door hun belastingbeleid hieraan stevig mee. Een voorbeeld: belastingen voor financiële transacties worden niet opgelegd. Dat geeft investeerders de gelegenheid zoals Marinana zegt voor ‘buy backs’: bedrijven kopen eigen aandelen terug en drijven daarmee de prijs op. Vervolgens krijgen de aandeelhouders meer dividend en gaat de prijs van de aandelen omhoog die daardoor tegen een hogere prijs weer verkocht kunnen worden.

In de pensioenwereld speelt een gelijksoortig fenomeen. Veel werk wordt door veelsoortige bedrijven afgestoten, de werknemers verdwijnen naar buitenfirma’s of worden zelfstandigen, maar bouwen voor het zelfde werk geen pensioenrechten meer op. De medewerkers vluchten naar commerciële bedrijven die hun voor het leven een lucratief aanbod doen voor een pensioenvoorziening. Televisiespotjes laten zien hoe Eus Akyol en Janine Abbring in de voetsporen zijn getreden van een andere BN’er: Sander Schimmelpenninck.
Ze zijn er ingetuind. Tegen hogere kosten hebben ze een slechtere pensioenvoorziening dan bij de deelname aan een gebruikelijk pensioenfonds. Ze maken er ook nog reclame voor …..

Pensioenfondsen doen mee

Pijnlijker is wat de pensioenfondsen met hun eigen vermogen doen. David Hollanders licht dat toe. (4) Zijn redenering is dat de pensioenfondsen door mee te doen aan het verschijnsel financialisering vervreemd raken van hun kerntaak door te zorgen voor een aanvullende uitkering aan gepensioneerden. Ze zijn een instelling geworden voor het maken van superwinsten door financieel ‘gepingel’. De overheid is hier een aanjager via de nieuwe Wet Toekomst Pensioenen, waarbij de vakbeweging haar handen in onschuld gewassen heeft.

In de praktijk zijn dat Hedgefondsen (fonds, waarbij het kapitaal op een actieve en vaak speculatieve manier belegd wordt) en Private Equity (een soort particulier kapitaal voor de financiering van een lange termijn investeringsstrategie in een ongezond financieel bedrijf). Zij maken enorme winsten met de pensioengelden van de werkende en gepensioneerde Nederlanders. Het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds stelt op zijn site dat het de afgelopen twintig jaar een gemiddeld beleggingsresultaat van 6 procent boekt. Het vermogen dat beschikbaar is voor beleggingen zou 500 miljard euro bedragen. Dat betekent een rendement van 30 miljard euro per jaar, terwijl het ABP een pensioenverplichting heeft van ongeveer 10 miljard per jaar. Over de hoofden van de deelnemers wordt aan de pensioengelden grof verdiend. Dat is financialisering!

Van share- naar stakeholder

De Nederlandse samenleving zal snel en veel moeten investeren in de vergroening van de samenleving. Daarbij is financialisering een groot obstakel. In de woorden van Dirk Bezemer: Er is genoeg geld in Nederland, we gebruiken het alleen verkeerd. (5)
Nodig is dat institutionele beleggers, zoals pensioenfondsen, snel hun beleid bijstellen. Geen belangen van aandeelhouders (shareholders) meer behartigen, maar belanghebbenden (stakeholders) steunen door projecten voor een duurzame samenleving te financieren. Bijvoorbeeld de urgente noodzakelijkheid voor de vergroening van de Nederlandse Staalindustrie.

De volgende bijdrage in deze miniserie zal proberen een perspectief te bieden aan de stakeholders, zoals de vakbeweging, in hun bijdrage aan de ‘ont-financialisering’ van de samenleving.

1 Op de site van Solidariteit is een serie gemaakt over het verschijnsel groei van het kapitaal of accumulatie: E414-2, E415-2, E416-1, E417-2, E418-2, E419-2 en E422-2. Zie ook: David Harvey “accumulation by dispossession” E284-2.
2 Mazzucato, Mariana,The Value of Everything, making and taking in the global economy, Londen, Penguin Books, 2018.
3 Berkhout, Arthur Al het vaststaande verdampt: Hoe financialisering de economie overneemt en wat de vakbeweging daartegen kan doen. De Burcht, publicatie nr. 26, 2023. 4 Interviews met David Hollanders, E390-2, en E391-2 en David Hollanders,bijdrage 2, Financialisering van de pensioenwereld in Positie en strategie vakbeweging, beschouwingen, analyses en voorstellen , Amsterdam. De Burcht, juni 2018.
5 Bezemer, Dirk, Het land van de kleine buffers, er is genoeg geld maar we gebruiken het verkeerd>, Amsterdam, uitgeverij Pluim, 2020. Zie ook: Financialisering kan verklaring zijn voor macro-economische ‘puzzels’. Rens van Tilburg Het financiële overgewicht van Nederland, SOMO en Rens van Tilburg, Een schuldbewust land, SFL.