Oekraïne en de wereldorde

(Foto: Oleksandr Ratushniak for UNDP Ukraine via Flickr CC BY-ND 2.0 (2022)

Toen de Koude Oorlog begon af te nemen, werd multipolarisme een strijdkreet voor iedereen die genoeg had van de politiek van supermachten, nucleaire impasses en het banale bipolarisme van Sovjetmisinformatie en Amerikaanse propaganda.

Deze “opkomst van de rest” werd voorafgebeeld door de Beweging van Niet-Gebonden Landen die in 1961 begon, de Nieuwe Internationale Economische Orde die de Verenigde Naties in de jaren 1970 lanceerden, de consolidatie van een economisch machtig Oost-Azië en één Europese markt in de jaren 1980 en de Zuid-Zuidsamenwerking die in de jaren 1990 ontstond. In het begin van de jaren 2000, na een paar papers van Morgan Stanley (!), werd het BRICS-blok van Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika eerst gedoopt en vervolgens geïnstitutionaliseerd.

In 2008 publiceerde Fareed Zakaria The Post-American World, dat minder een grafschrift was voor de Amerikaanse hegemonie dan een lofzang op alle andere opkomende machten die de geopolitiek steeds meer vormgaven. Het was moeilijk om zijn centrale stelling te weerleggen. De bipolaire wereld was verdwenen; de unipolaire wereld van Amerikaanse suprematie was niet langer houdbaar; de multipolaire wereld kwam op als een soort feniks, ook al was de oude wereld nog niet tot as gereduceerd en stond de nieuwe vogel nog in de kinderschoenen.

Toen gebeurde er iets vreemds.

“Multipolariteit” begon een heel andere vorm aan te nemen nadat Rusland in 2014 begon met zijn opeenvolgende interventies in Oekraïne. Wat ooit een versterkend tegenmiddel tegen trans-Atlantische arrogantie en de pretenties van het mondiale Noorden was geweest, werd iets heel anders: een dekmantel voor aanvallen op universele waarden. In plaats van dat nieuwe machten een plaats aan de tafel kregen om te helpen bij het opstellen van mondiale regels, beriepen autoritairen van diverse pluimage zich op multipolarisme om de tafel open te breken voor brandhout en de regels uit het raam te gooien ten gunste van nationalisme en particularisme.

Degenen die de huidige oorlog in Oekraïne willen bagatelliseren, beschrijven het als een regionaal conflict over het lot van een aantal Russisch sprekenden die gevangen zitten tussen twee staten. Degenen die de oorlog daarentegen belangrijker willen maken, zien het als een confrontatie tussen “oost” en “west”.

In feite staat Oekraïne in het middelpunt van iets dat nog veel ingrijpender is. De oorlog daar is een bepalend moment geworden in de zoektocht naar een nieuwe wereldorde.

De Nieuwe Russische Filosofie

Een eeuwenoude tweedeling in het Russische denken heeft degenen die het Westen omarmen (westerlingen) tegenover degenen geplaatst die meer voor invloeden van eigen bodem zijn (slavofielen). In een geactualiseerde versie van deze strijd zijn de sceptici van het “Westen” nu in de rol geplaatst van degenen die geloven dat universele waarden – ook bekend als “liberale waarden” of geglobaliseerde cultuur – Rusland op een kwaadaardige manier zullen veranderen.

Zo richt het “illiberalisme” van de Russische president Vladimir Poetin zich op een reeks progressieve bewegingen: feminisme, LGBTQ-rechten, secularisme. Poetin en zijn hedendaagse slavofielen willen terug naar een pre-globaliserende wereld van soevereine staten die exclusieve jurisdictie hebben over wat er binnen hun grenzen gebeurt. Wat dat in de praktijk betekent, was onlangs te zien toen de Russische regering transgenders effectief buiten de wet stelde.

“De multipolaire wereld-idee is een van de belangrijkste aspecten geworden van de soft power van Rusland in de mondiale arena en een belangrijk instrument om zijn internationale invloed te behouden sinds de ineenstorting van de Sovjet-Unie,” schreef Elena Chebankova in 2017 in Post-Soviet Affairs. “Rusland gebruikt de ideeën van de uitzonderlijke beschaving om zijn territoriale en politieke integriteit te verdedigen en in pogingen om de opmars van de wereldwijde democratisering en de daarmee gepaard gaande economische belangen van derden te beteugelen.”

Deze multipolariteit spreekt onliberale leiders aan zoals Viktor Orbán in Hongarije, die zijn eigen problemen heeft met de “unipolariteit” van de Europese Unie. Andere leden van extreemrechts in Europa, die willen dat hun eigen landen zich verwijderen van de Europese consensus over rechten en verantwoordelijkheden, voelen zich ook aangetrokken tot de “multipolaire” retoriek van Rusland.

Maar Poetins strategische inzet van multipolarisme is vooral gericht op het Zuiden. Hier bouwt Rusland voort op de oude Sovjet-erfenis van het steunen van antikoloniale strijd en antiwesterse bewegingen. De oude retoriek van zelfbeschikking is nu samengesmolten met de nieuwe nadruk op soevereiniteit. Het kan Rusland niet schelen wat een ander land binnen zijn grenzen doet, zolang het maar een nuttige geopolitieke bondgenoot, klant of handelspartner blijkt te zijn. Het Kremlin verpakt deze argumenten verder in “beschavings”-taal – Rusland, China, India en anderen zijn niet alleen grootmachten maar ook krachtige beschavingen die eeuwen, zo niet millennia teruggaan – als om historische grandeur te verlenen aan eerder kleingeestige nationalistische, vrouwenhatende, homofobe en transfobische ambities.

Deze nadruk op beschavingsinvloedssferen werkt prima voor het China van Xi, het India van Modi, het Syrië van Assad, het Zuid-Afrika van Ramaphosa, het Brazilië van Bolsonaro en het Nicaragua van Ortega. Zo opereerde de Sovjet-Unie, ondanks de afwijkingen van de marxistische theorie. Ook de Verenigde Staten leunden zwaar op deze doctrine van invloedssferen, vooral in het tijdperk van de realpolitik voordat de mensenrechten het plaatje ingewikkelder maakten.

“Multipolariteit is de hoeksteen geworden van de gemeenschappelijke taal van wereldwijde fascismen en autoritaire regimes,” stelt de marxistische feministische activiste en schrijfster Kavita Krishnan. “Het is een strijdkreet voor despoten, die dient om hun oorlog tegen de democratie te verkleden als een oorlog tegen het imperialisme. De inzet van multipolariteit om despotisme te verhullen en te legitimeren wordt onmetelijk mogelijk gemaakt door de luidkeelse goedkeuring door links wereldwijd van multipolariteit als een welkome uitdrukking van anti-imperialistische democratisering van internationale betrekkingen.”

Maak kennis met het nieuwe multipolarisme: een geweldige plek voor rechts- en links-extremisten om te delen en te kletsen.

Links ontmoet rechts

Vroeger haalde ik mijn schouders op over het oude liberale verhaal dat het politieke spectrum aan de uiteinden zo krom was dat extreem links in extreem rechts opging. In plaats daarvan hield ik vol dat de ideologische wereld plat was en dat degenen die naar de extremen renden van hun respectievelijke randen in hun eigen afzonderlijke afgrond vielen.

Nu ben ik daar niet meer zo zeker van.

In de afgelopen tien jaar is er een verontrustende toename geweest van roodbruine allianties, zoals de Vijfsterrenbeweging die de handen ineensloeg met Liga in Italië of de anti-immigrantenbeweging Stand Up die zich afsplitste van de linkse partij in Duitsland.

In de Verenigde Staten stemde 12 procent van degenen die Bernie Sanders steunden in de voorverkiezingen van 2016 voor Donald Trump in de algemene verkiezingen. Dat kan worden afgedaan als een eigenaardigheid van het Amerikaanse tweepartijenstelsel en het frustrerende gebrek aan alternatieven.

Maar na de Russische invasie in Oekraïne vorig jaar bleven er vreemde combinaties ontstaan. In februari protesteerde de Rage Against the War Machine demonstratie in Washington tegen de Amerikaanse steun aan Oekraïne. Aanwezig waren de reactionaire libertariër Ron Paul, de groene partij leider Jill Stein en de zogenaamd linkse People’s Party – een evenement dat enthousiast werd gepromoot door niemand minder dan Tucker Carlson. Dan is er Max Blumenthal, die de zogenaamd linkse Grey Zone blog site beheert, die getuigt voor de VN-Veiligheidsraad op uitnodiging van de Russische missie in New York. Het is geen verrassing dat deze “journalist” in zijn toespraak alleen maar Russische propaganda napraatte.

Maar het “multipolarisme” blijkt een nog nuttigere ontmoetingsplaats te zijn voor links en rechts. Progressieven verwelkomen al lang een herverdeling van macht op geopolitiek niveau. Maar de ongelukkige neiging van sommige linksen om autoritarisme goed te praten zolang het anti-Amerikaans of anti-Westers is, wordt nu in dit nieuwe multipolarisme gestopt onder het mom van een krachtige verdediging van soevereiniteit, illiberalisme en antiglobalisering.

Die vorm van Derde Wereldisme is te zien in het werk van Vijay Prashad en het Tricontinental Institute, met zijn versterking van de officiële Russische en Chinese verhalen. Of het laatste boek met onzin van Fadi Lama, Why the West Can’t Win, met zijn lof voor het idee van een “soevereine eerlijke wereld” die door Rusland, China en Iran naar voren wordt gebracht tegen de roofzucht van het “Rijk” (The Empire).

Het is verbazingwekkend tot welke intellectuele acrobatiek deze critici van het imperialisme hun toevlucht nemen om het Russische imperialisme, de overduidelijke schending van de soevereiniteit van Oekraïne en het gebruik van multipolarisme als middel om de eigen macht te consolideren, weg te redeneren. In vroegere tijden hielden sommige linkse partijen zich bezig met soortgelijke ideologische spelletjes om Sovjetinvasies (Hongarije, Tsjecho-Slowakije, Afghanistan) of Chinese pogingen om Tibet in te lijven, te rechtvaardigen. China en de Sovjet-Unie waren tenminste zogenaamd linkse regimes, dus deze verdediging was begrijpelijk, hoewel weerzinwekkend.

Maar het Rusland van vandaag, onder Vladimir Poetin, komt het dichtst in de buurt van fascisme dat het arme land de afgelopen eeuw heeft meegemaakt. In haar vlucht voor het liberalisme heeft extreem links inderdaad de handen ineengeslagen met actoren aan de andere kant van het spectrum. Deze anti-imperialisten met oogkleppen rationaliseren hun allianties misschien als puur tactisch. Maar er is hier een veel langere geschiedenis van omgang met autoritairen – Stalin, Mao, Mugabe, Castro. Of het nu gaat om een goedkeurende tweet ter ondersteuning van Trump’s faux isolationisme of een geforceerde poging om Poetin’s invasie in Oekraïne te excuseren als een redelijke reactie op de uitbreiding van de NAVO, links moet zich rekenschap geven van haar falen om evenwichtig te zijn in haar anti-imperialisme.

De Toekomst van Multipolarisme

De oorlog in Oekraïne betekent de dood van het multipolarisme. Dat beweren mensen die geloven dat de oorlog Rusland heeft gemarginaliseerd, Europa heeft verzwakt en het Zuiden nog verder op een zijspoor heeft gezet, terwijl de Verenigde Staten en China sterker zijn geworden. Zowel Washington als Beijing hebben inderdaad geprofiteerd ten koste van hun klanten: de eerste levert gas aan Europa en de laatste koopt energie met korting van Rusland. Als je de wereldpolitiek bekijkt, lijkt het alsof de Verenigde Staten en China het voor het zeggen hebben. Bipolarisme is dood; lang leve het bipolarisme!

Er kan een even sterk argument worden aangevoerd dat de oorlog de onvermijdelijkheid van multipolarisme heeft versneld. Het vermogen van de VS en China om uitkomsten buiten hun grenzen te bepalen is ernstig aangetast. De oorlog in Oekraïne duurt voort. Europa heeft alternatieven gevonden voor Russische energie (dank u, Washington en Doha) en heeft het voortouw genomen in het uitstippelen van een koolstofvrije toekomst. Het Zuiden heeft ondertussen geweigerd om het Oosten of het Westen te steunen in dit conflict. Geopolitiek wordt steeds onvoorspelbaarder. De Verenigde Staten willen misschien terugkeren naar de goede oude tijd van het unipolarisme, zoals Stephen Walt betoogt, maar kan dat niet.

Dus, is multipolarisme nu aan het opkomen of aan het afnemen? Veel hangt af van Oekraïne.

Als Oekraïne er niet in slaagt de Russische indringers er uit te gooien, schept dat een onheilspellend precedent voor het internationaal recht. Een overtreder die ongestraft blijft, dient als een krachtig symbool voor alle huidige en potentiële wetsovertreders. Het gaat niet alleen om illegale grensoverschrijdende interventies, maar ook om mensenrechtenschendingen en zelfs het niet halen van de CO2-emissiereductiedoelstellingen. En Oekraïne zelf, economisch gehandicapped en met onduidelijke grenzen, zal het veel moeilijker hebben om lid te worden van de Europese Unie en te functioneren in de internationale arena.

Als Oekraïne daarentegen wint, zal het een geweldige slag toebrengen voor een zich uitbreidende Europese ruimte en tegen de plunderingen van het Poetinisme. En als Rusland zich ontwikkelt van een autoritaire petrostaat tot iets wat in de buurt komt van een democratie met een engagement voor schone energie, dan zal dat een krachtig voorbeeld zijn voor bewegingen die strijden tegen dictators van vuile energie over de hele wereld.

Hoewel China en de Verenigde Staten op dit moment de belangrijkste geopolitieke spelers op het wereldtoneel zijn, is dit waarschijnlijk slechts een overgangsmoment. India is nu het meest dichtbevolkte land ter wereld en zal aan het eind van dit decennium de op twee na grootste economie zijn. De EU stelt de norm voor een nieuwe, koolstofarme economie. Het Zuiden beschikt over een groot deel van de rijkdom aan hulpbronnen die nodig is voor een schone energietransitie en kan deze (mogelijk) inzetten voor een grotere wereldmacht.

Er staat dus veel op het spel in Oekraïne. Niet alleen de territoriale integriteit of ongeveer 30.000 vierkante mijl bezet land staat op het spel. De strijd gaat over het traject van internationaal bestuur. Het is uiteindelijk een keuze tussen wereldwijde chaos en wereldwijde gemeenschap.

Naschrift globalinfo: Hoewel het stuk werd vertaald en gepubliceerd, wil dat natuurlijk niet zeggen dat we het er helemaal mee eens (moeten) zijn. Wat natuurlijk voor alle stukken geldt, maar dit opiniestuk van John Feffer gaat gevaarlijk kort door de bocht waar het stelt dat een ‘overwinning van Oekraine’ (wat dat ook moge zijn) alleen maar positieve effecten zal hebben. Het versterkt ook het westerse beleid dat alleen zij (en dan vooral de VS) dergelijke interventies ongestraft mogen plegen. Denk aan Irak, en de vele andere interventies. Dat is tegelijkertijd de reden dat in het zuiden veel regeringen weigeren om het Westen te steunen in de oorlog in Oekraïne. Heel Latijns Amerika lacht zich bijvoorbeeld een bult bij het idee de VS te steunen in een oorlog tegen interventie.

Een tweede hiaat is de premisse dat de EU daarna zijn best zou doen om een wereldwijde transitie naar schone energie te bevorderen. Daar merken we voorlopig weinig van en bij mijn weten zijn Shell en BP nog steeds ‘Europese’ multinationals met veel macht.

Het stuk van Feffer is vooral interessant omdat het ingaat op de vreemde coalities die er ontstaan tussen links en rechts door het gebruik van de term multipolariteit. De ’tankies’ die steeds vaker samen optrekken met de ‘wappies’, zeg maar.

Een interessante website met visies over deze kwestie uit het Zuiden is (onder meer) Africa Is a Country met onder andere dit stuk, dat hierna vertaald zal worden.