Ga naar de inhoud

Machtsstrijd achter het front

De trans-Atlantische machtsstrijd om de dominante positie in Oost- en Zuidoost-Europa escaleert, zowel wat betreft de militaire opbouw, de energievoorziening als de wederopbouw van Oekraïne.

8 min leestijd

(Verschenen  op 27 oktober 2022 op German Foreign Policy (*) Nederlandse vertaling door Ander Europa, foto door Yellow.Cat, CC2.0/Flickr)

De machtsstrijd tussen Washington en Berlijn om de dominante positie in Oost- en Zuidoost-Europa escaleert en heeft gevolgen voor het geschil over de wederopbouw van Oekraïne. Terwijl de EU-Commissie aanvankelijk het leiderschap bij de wederopbouw van dat land opeiste, stelt Washington nu dat Brussel de nodige “politieke en financiële slagkracht” daarvoor ontbeert. De Verenigde Staten moeten daarom het leiderschap op zich nemen. Ondertussen verdringen de VS in Polen een door Berlijn gepromoot initiatief om een Europees luchtverdedigingssysteem op te zetten, terwijl Polen tegelijkertijd een draaischijf wordt voor de proliferatie van Amerikaanse nucleaire technologie in Oost- en Zuidoost-Europa, ten koste van de Franse nucleaire industrie. De VS gebruiken het Drie Zeeën Initiatief om een begin te maken met de transformatie van Oost- en Zuidoost-Europa tot een nieuwe markt voor vloeibaar gas uit de VS. Dit regionale project omvat twaalf landen tussen de Baltische, Adriatische en Zwarte Zee en werd in 2015 op voorstel van Washington gelanceerd door Polen en andere landen. Dit initiatief staat haaks op de Duitse belangen in de regio.

Het Drie Zeeën Initiatief

De machtsstrijd tussen Washington en Berlijn om een leidende positie in Oost- en Zuidoost-Europa is al jaren aan de gang. De VS kunnen vooral rekenen op Polen en de Baltische landen als loyale samenwerkingspartners en tot op zekere hoogte ook op het Drie Zeeën Initiatief, een los samenwerkingsverband van twaalf landen tussen de Baltische, Adriatische en Zwarte Zee.[1] Het initiatief, uitgewerkt door de Amerikaanse Atlantische Raad in samenwerking met een lobbyvereniging van oostelijke en zuidoostelijke energiebedrijven in 2013 en 2014, werd in 2015 officieel gelanceerd door de Poolse president Andrzej Duda en de Kroatische president Kolinda Grabar-Kitarović. De eerste top vond eind augustus 2016 plaats in Dubrovnik, Kroatië.[2]  De deelnemende landen willen de eenzijdig op Duitsland gerichte Oost-West georiënteerde infrastructuur- en handelsstroom aanvullen met nieuwe Noord-Zuid verbindingen tussen de oeverstaten van de Baltische, Adriatische en Zwarte Zee, om nieuwe ontwikkelingsperspectieven te genereren, die tenminste potentieel onafhankelijk zijn van Duitsland, de belangrijkste EU-macht. Op een top in Riga in juni nodigden de staatshoofden en regeringsleiders van het Drie Zeeën Initiatief Oekraïne uit om deel te nemen aan hun projecten.[3]

Amerikaans vloeibaar gas voor Oost-Europa

Voor de Verenigde Staten is het Drie Zeeën Initiatief een instrument om hun invloed in Oost- en Zuidoost-Europa te versterken, omdat het de dominante oriëntatie van de regio op de belangrijkste macht van de EU, Duitsland, tegengaat. De Verenigde Staten willen deze landen ook omvormen tot markten voor hun vloeibaar gas en hen zo nauwer aan zich binden. De haven in Klaipėda, Litouwen, ontvangt regelmatig leveringen van vloeibaar gas uit de VS. Begin april 2022 kondigde Litouwen aan dat het het eerste land in Europa is dat volledig is afgestapt van de levering van Russisch gas.[4] Letland en Estland ontvangen ook vloeibaar gas uit de VS. Polen, dat een eigen LNG-terminal heeft in Świnoujście, zou de grondstof ook uit Litouwen kunnen invoeren. In het zuiden komen Amerikaanse LNG-transporten ook aan bij een terminal bij het Kroatische eiland Krk, die sinds begin 2021 in bedrijf is en zal worden uitgebreid van 2,6 miljard kubieke meter (bcm) gas per jaar tot 6,1 bcm.[5] Kroatië zal ook zijn pijpleidingsinfrastructuur, die vanaf Krk naar het noorden loopt, uitbreiden. Ook Hongarije en Slovenië zouden via Krk kunnen worden bevoorraad. Dit gebeurt al af en toe met LNG-trucks.[6]

Amerikaanse luchtverdediging in plaats van Europees luchtruimschild

De Verenigde Staten intensiveren momenteel vooral hun samenwerking met Polen op verschillende gebieden – en doen dat uitdrukkelijk ten koste van Duitsland en de EU. Een voorbeeld is het plan om een gemeenschappelijk Europees luchtafweer- en raketafweersysteem op te zetten, waartoe op 13 oktober door 15 Europese staten is besloten, waarbij Duitsland een sleutelrol speelt. Tot de landen die het European Sky Shield Initiative (ESSI) steunen behoren de Baltische landen, samen met zes andere lidstaten van het Drie Zeeën Initiatief. Polen neemt niet deel, omdat Warschau – dat een trouwe afnemer van Amerikaans gevechtsmateriaal en een zeer nauwe samenwerkingspartner van de Verenigde Staten is – al lang een eigen luchtverdedigingssysteem had opgezet, dat het niet in het ESSI wil integreren. Polen ontwikkelt samen met de VS een op Patriot batterijen gebaseerd verdedigingssysteem dat zij Wisla hebben genoemd.[7] In nauwe samenwerking met het Verenigd Koninkrijk ontwikkelt Polen een tweede systeem, Narev genaamd.[8] Hiermee heeft Warschau wrevel gewekt in Berlijn en Brussel. De exclusieve samenwerking van Polen met de VS en Groot-Brittannië blokkeert de opbouw van een uniform Europees luchtafweersysteem in het kader van ESSI.

Hub voor Amerikaanse nucleaire technologie

Momenteel doet het feit dat Polen een nauwe – mogelijk uitgebreide – nucleaire samenwerking met de Verenigde Staten begint, de wenkbrauwen fronsen. De reden hiervoor is dat Warschau door de bouw van kerncentrales wil ontsnappen aan zijn enorme afhankelijkheid van kolencentrales. Tijdens een ontmoeting met de Franse president Emmanuel Macron, eind augustus, suggereerde Polen’s premier Mateusz Morowiecki dat Frankrijk’s EDF bedrijf mogelijk het contract krijgt voor de bouw van Polen’s eerste centrale. “Frankrijk is een natuurlijke partner in kwesties van kerncentrales.”[9] Echter, in het weekend, na gesprekken met de Amerikaanse minister van Energie, Jennifer Granholm in Washington, kondigde Polen’s minister van staatseigendommen Jacek Sasin aan dat het Amerikaanse Westinghouse waarschijnlijk de eerste, en mogelijk ook de tweede Poolse kerncentrale zal bouwen. Polen wil, met steun van de VS, bovendien een “nucleair scharnierpunt voor heel Oost- en Midden-Europa” worden en als draaischijf dienen voor de uitbreiding van kernenergie. De groeiende uitgebreide oriëntatie van het land op Washington begint nu ernstige oppositie op te roepen. Volgens berichten in de media overweegt de Europese Commissie de unilaterale nucleaire samenwerking van Polen met de VS te blokkeren. Natuurlijk wordt in Warschau gezegd dat Polen “geconfronteerd zou worden met de grenzen van zijn soevereiniteit.”[10]

“Een Amerikaan van wereldformaat”

Er ontstaan nu nog meer controverses over de wederopbouw van Oekraïne. In mei verklaarde de EU Commissie dat zij, samen met Kiev, een Oekraïne Wederopbouw Platform wil opzetten en gebruiken om alle internationale wederopbouwmaatregelen te coördineren.[11] In september werd in een strategiedocument van het German Marshall Fund (GMF), opgesteld in samenwerking met Amerikaanse overheidsinstanties, geconcludeerd dat een “sterk leiderschap” essentieel is voor deze onderneming. De Commissie van de EU, die “noch de nodige politieke, noch de financiële slagkracht” heeft, komt niet in aanmerking, maar wel de G7. “De eerste coördinator” zou “een Amerikaan met een mondiale statuur” moeten zijn.[12] Dat wekte daarentegen sterke afkeuring in Brussel, waar erop werd gewezen dat Oekraïne de formele status van kandidaat-lidstaat van de EU had gekregen. Op 24 oktober schreven Commissievoorzitter Ursula von der Leyen en de Duitse bondskanselier Olaf Scholz in een open tribune soort compromisvoorstel, namelijk dat “iedereen de wederopbouw van Oekraïne moet aanpakken” – de EU, de G7, en al onze andere partners.”[13]

“Niet de een of de ander”

Het geschil over wie de wederopbouw moet leiden – en daarmee de toekomstige koers van Oekraïne moet bepalen – hield dinsdag aan tijdens de Wederopbouwconferentie in Berlijn. De conferentie was gezamenlijk georganiseerd door de EU en de G7 – een omstandigheid die Scholz wilde opvatten als “niet de een of de ander” maar iedereen doet het samen. Nu moet er een structuur komen die “uit veel elementen”[14] zou bestaan. Dit maakt natuurlijk geen einde aan de machtsstrijd.

—————–

(*) German-Foreign-Policy.com wordt gerealiseerd door een groep onafhankelijke journalisten en sociale wetenschappers die “permanent de hernieuwde pogingen van Duitsland opvolgen om terug een hoge machtsstatus te verwerven op economisch, militair en politiek vlak.” De meeste artikels zijn zowel in het Duits als het Engels beschikbaar.

[1] De landen die deelnemen aan het 3 Zeeën Initiatief (3SI) zijn Estland, Letland en Litouwen, Polen, Tsjechië, Slowakije en Hongarije, Slovenië en Kroatië, Roemenië en Bulgarije, samen met Oostenrijk. Duitsland heeft de status van waarnemer gekregen.

[2] Zie ook German Foreign Policy, 15.10.2020, Osteuropas geostrategische Drift.

[3] Drei-Meere-Initiative will Ukraine enger an Europa binden, rnd.de 20.06.2022.

[4] Mirela Petkova: Weekly data: Lithuania becomes the first European country to ditch Russian gas. energymonitor.ai 11.04.2022.

[5] Croatia to invest €180 million in LNG infrastructure. euractiv.com 19.08.2022.

[6] Evelin Szőke: First LNG truck from Krk terminal arrives in Hungary. ceenergynews.com 11.08.2022.

[7] Jakub Palowski: Phase II of the Wisła Air and Missile Defence Programme Begins. defence24.com 30.05.2022.

[8] Andrew Chuter, Jaroslaw Adamowski: UK, Poland to pool missile development for their land, naval forces. defensenews.com 05.10.2022.

[9], [10] Polen vor AKW-Bau. Frankfurter Allgemeine Zeitung 25.10.2022.

[11] Thomas Gutschker: Wer hat beim Wiederaufbau der Ukraine das Sagen? Frankfurter Allgemeine Zeitung 25.10.2022.

[12] Ronja Ganster, Jacob Kirkegaard, Thomas Kleine-Brockhoff, Bruce Stokes: Designing Ukraine’s Recovery in the Spirit of the Marshall Plan. gmfus.org 07.09.2022.

[13] Ursula von der Leyen, Olaf Scholz: Ein Marshallplan für die Ukraine. Frankfurter Allgemeine Zeitung 24.10.2022.

[14] Möglichst rasche Aufbauhilfen für die Ukraine. Frankfurter Allgemeine Zeitung 26.10.2022.