Het nieuwe tijdperk van plagen in het kapitalisme (deel 1)

(Foto Hossam el-Hamalawy, flickr CC2.0)

‘We zijn een pandemisch tijdperk binnengegaan’, Dr. Anthony Fauci [1]

Het eerste geval van wat later covid-19 werd genoemd, werd in december 2019 gediagnosticeerd in Wuhan, China. Binnen een paar maanden verspreidde de zoönotische ziekte ‒ wat betekent dat ze haar oorsprong vindt bij dieren ‒ zich met een nooit eerder geziene snelheid en trof elk land en zelfs elke persoon op de planeet.

In maart 2024 schatten officiële bronnen dat wereldwijd 703 miljoen mensen covid-19 hadden opgelopen en dat iets meer dan 7 miljoen van hen waren gestorven, [2] maar de werkelijkheid is veel erger. The Economist berekent dat de ‘oversterfte’ tijdens de pandemie twee tot vier keer groter is dan de officiële cijfers, [3] waardoor het de op twee na dodelijkste pandemie in de moderne tijd is, alleen overtroffen door de grote griep van 1918-1920 en hiv/aids sinds 1980.

Naast de directe gevolgen voor gezondheid en sterfte, veroorzaakte de pandemie wat de Wereldbank beschrijft als ‘de grootste wereldwijde economische crisis in meer dan een eeuw.’ [4] Het aantal mensen dat in absolute armoede leeft, steeg met ten minste een half miljard, het onderwijs voor honderden miljoenen kinderen en jonge volwassenen werd verstoord en talloze banen werden geschrapt. ‘De economische activiteit kromp in 2020 in ongeveer 90 procent van de landen, meer dan het aantal landen dat een dergelijke daling zag tijdens twee wereldoorlogen, de Grote Depressie van de jaren 1930, de schuldencrises van de opkomende economieën in de jaren 1980 en de wereldwijde financiële crisis van 2007-09.’ [5]

In tegenstelling tot eerdere pandemieën maakt covid-19 deel uit van een golf van nieuwe infectieziekten waarvan wetenschappers zeggen dat ze de komst markeren van een ‘kwalitatief andere’ periode in de menselijke gezondheid, [6] die ‘veel van de vooruitgang in de 20e eeuw in de bestrijding van dodelijke infectieziekten ongedaan zal maken… [en] dat de mensheid zal terugkeren naar een eerder gezondheidspatroon dat gekenmerkt werd door een hoge sterfte als gevolg van dodelijke infectieziekten.’ [7] In tegenstelling tot optimistische voorspellingen uit de 20e eeuw zijn infectieziekten niet overwonnen. Er komen steeds meer nieuwe ziekten bij en veel ziekten waarvan gedacht werd dat ze uitgeroeid waren, zijn teruggekeerd als grote bedreigingen voor de menselijke gezondheid.

De lijst van nieuwkomers omvat chikungunya, Q-koorts, de ziekte van Chagas, meerdere griepsoorten, varkenspest, de ziekte van lyme, sars, mers, nipah, mpox, ebola en nog veel meer, naast opkomende vijanden zoals cholera, miltvuur, polio, mazelen, tuberculose, malaria en gele koorts. Volgens het Onderzoek van de Nationale Academie van Wetenschappen zou bij het huidige tempo de jaarlijkse waarschijnlijkheid van extreme epidemieën in de komende decennia kunnen verdrievoudigen. [8]

Zoals marxistisch epidemioloog Rob Wallace schrijft, is de gelijktijdige opkomst en heropkomst van meerdere besmettelijke ziekten geen toeval.

Vergis je niet, ze zijn met elkaar verbonden, deze ziekte-uitbraken die elkaar opvolgen. En ze overkomen ons niet zomaar; ze zijn de onbedoelde gevolgen van dingen die we doen. Ze weerspiegelen het samenkomen van twee soorten crises op onze planeet. De eerste crisis is ecologisch, de tweede is medisch. Als de twee elkaar kruisen, verschijnen hun gezamenlijke gevolgen als een patroon van vreemde en verschrikkelijke nieuwe ziekten, die opduiken uit onverwachte bronnen. [9]

Midden 2020, terwijl wetenschappelijk ongeletterde politici nog steeds volhielden dat covid-19 niet erger was dan griep en snel zou verdwijnen, riep het Intergouvernementeel Platform voor Wetenschap en Beleid inzake Biodiversiteit en Ecosysteemdiensten (IPBES) van de VN een multidisciplinair wetenschappelijk panel bijeen om de stand van de wetenschappelijke kennis over covid-19 en andere ziekten die zich van dier op mens verspreiden samen te vatten. [10] Het rapport van de experts ‒ dat het unieke voordeel had dat het niet was afgezwakt of bewerkt door politici en bureaucraten ‒ gaf een heel ander beeld van de gevaren van zoönotische ziekten in onze tijd. Enkele fragmenten:

Pandemieën vormen een existentiële bedreiging voor de gezondheid en het welzijn van mensen op onze hele planeet. Het wetenschappelijke bewijsmateriaal dat in dit verslag wordt besproken, toont aan dat pandemieën steeds vaker voorkomen, als gevolg van een voortdurende toename van de onderliggende opkomende ziekteverschijnselen die de aanzet geven tot pandemieën. Zonder preventiestrategieën zullen pandemieën vaker voorkomen, zich sneller verspreiden, meer mensen doden en de wereldeconomie met meer verwoestende gevolgen treffen dan ooit tevoren.

Het risico op pandemieën neemt snel toe, met elk jaar meer dan vijf nieuwe ziekten die bij mensen opduiken en die zich allemaal kunnen verspreiden en een pandemie kunnen worden. Het risico op een pandemie wordt veroorzaakt door exponentieel toenemende antropogene veranderingen. Het is dus onjuist om wilde dieren de schuld geven van het ontstaan van ziekten, want het ontstaan wordt veroorzaakt door menselijke activiteiten en de invloed van die activiteiten op het milieu.

De onderliggende oorzaken van pandemieën zijn dezelfde wereldwijde milieuveranderingen die biodiversiteitsverlies en klimaatverandering veroorzaken. Het gaat hierbij om veranderingen in landgebruik, uitbreiding en intensivering van de landbouw en handel in en consumptie van wilde dieren.

Kortom, de wereldwijde ecologische vernietiging die wetenschappers van het aardsysteem de Grote Versnelling hebben genoemd, drijft de mensheid naar een tijdperk van Grote Ziekten. Tenzij er radicale veranderingen worden doorgevoerd, kunnen we verwachten dat covid-19 niet de laatste wereldwijde pandemie zal zijn ‒ of de meest dodelijke.

Historisch ongekend

Aan het begin van de crisis beschreef de marxistische historicus Mike Davis de opkomst van covid-19 als een ‘ouverture van een tijdperk van plagen.’ [11] Dit nieuwe tijdperk van catastrofes vormt een grote uitdaging voor bewegingen voor duurzame menselijke ontwikkeling, zowel op de korte termijn ‒ welke maatregelen moeten we eisen om de verwoestende effecten van covid en zijn opvolgers te beperken? ‒ en op de lange termijn ‒ hoe zal de aanwezigheid en waarschijnlijk de voortdurende opkomst van dodelijke nieuwe ziekten ons vermogen beïnvloeden om uit de as van de oude wereld een nieuwe wereld te laten ontstaan?

Het tijdperk van de pandemieën geeft een nieuwe urgentie aan de klassieke slogan ‘socialisme of barbarij’ ‒ en kantelt de balans van sociale waarschijnlijkheden aantoonbaar verder in de richting van wat Marx en Engels waarschuwden dat ‘de gemeenschappelijke ondergang van de strijdende klassen’ [12] zou kunnen zijn.

Dit is niet zomaar een crisis en moet niet worden behandeld als de zoveelste op de lange lijst van zonden van het kapitalisme. Zoals Sean Creaven schrijft in Contagion Capitalism, ‘ [Besmet Kapitalisme] is het volkomen gerechtvaardigd om de zich ontvouwende epidemiologische crisis van de samenleving (en zelfs van de natuur) te beschouwen als kwalitatief verschillend van alle voorgaande; dat wil zeggen, als historisch ongekend.’ [13]

Een ongekende crisis vraagt om een ongekend antwoord. Om de uitdaging aan te gaan moet links verder gaan dan het bekritiseren van het falen van de overheid en het kapitalisme als oorzaak aanwijzen. We kunnen niet vooruit, laat staan uit dit tijdperk van pandemieën breken, tenzij we een serieuze wetenschappelijke (sociale en biologische) analyse ontwikkelen van de epidemiologische crisis van het Antropoceen. Het revolutionaire collectief Chuăng maakt dit punt duidelijk in hun essentiële verslag van de pandemie in China, Social Contagion [Sociale Besmetting]:

Dit is niet het moment voor een simpele ‘Scooby-Doo Marxistische’ oefening om het masker van de schurk af te trekken en te onthullen dat het inderdaad het kapitalisme was dat al die tijd het coronavirus heeft veroorzaakt! … Natuurlijk is het kapitalisme schuldig ‒ maar hoe zit het precies tussen de sociaal-economische sfeer en de biologische, en welke lessen kunnen we trekken uit de hele ervaring? [14].

Deze artikelen zullen proberen die vragen te beantwoorden.

Wordt vervolgd ….

Noten

[1] David M. Morens en Anthony S. Fauci, ‘Emerging Pandemic Diseases: How We Got to COVID-19,’ Cell 182, nr. 5 (september 2020): 1077.

[2] ‘Coronavirus Tracker,’ 2 maart 2024.

[3] ‘Excess Mortality during the Coronavirus Pandemic (COVID-19),’ Our World in Data (blog), 29 februari 2024.

[4] World Bank, World Development Report 2022, (Washington, DC: World Bank, 2022).

[5] World Bank, 1.

[6] Ronald Barrett et al., ‘Emerging and Re-Emerging Infectious Diseases: The Third Epidemiologic Transition,’ Annual Review of Anthropology 27, nr. 1 (oktober 1998): 248.

[7] Katherine Hirschfeld, ‘Microbial Insurgency: Theorizing Global Health in the Anthropocene,’ The Anthropocene Review 7, nr. 1 (april 2020): 4.

[8] Marco Marani et al., ‘Intensity and Frequency of Extreme Novel Epidemics,’ Proceedings of the National Academy of Sciences 118, nr. 35 (31 augustus 2021): 1.

[9] Rob Wallace, ‘The Virus and the Virus,’ Counterpunch (blog), 14 juni 2013.

[10] IPBES, ‘Workshop Report on Biodiversity and Pandemics of the Intergovernmental Platform on Biodiversity and Ecosystem Services (IPBES),’ 29 oktober 2020.

[11] Mike Davis, ‘C’est La Lutte Finale,’ Progressive International, 30 april 2020.

[12] Karl Marx and Friedrich Engels, Collected Works, Volume 6 (New York: International Publishers, 1976), 482.

[13] Creaven, Sean, Contagion Capitalism: Pandemics in the Corporate Age (London: Routledge, 2024), 255.

[14] Chuăng, Social Contagion: And Other Material on Microbiological Class War in China (Chicago, IL: Charles H. Kerr Publishing Company, 2021), 10. Chuăng beschrijft zichzelf als ‘een internationaal communistisch project zonder enige trouw aan de irrelevante facties van de uitgestorven bewegingen van de 20e eeuw.’ (Ibid, 2) Het richt zich op de analyse van sociale en economische omstandigheden in China.

Dit artikel stond op Climate&Capitalism. Nederlandse vertaling redactie Grenzeloos.