De noodzaak van ontspanning in Oekraïne: Onderhandelingen en mogelijke oplossingen
In het Westen zijn er twee verschillende verhalen over de oorlog in Oekraïne. Het overheersende verhaal is dat het een strijd is tussen de “slechteriken” en de “goeden”. Voor velen vertegenwoordigt Rusland onder leiding van dictator Poetin het imperialisme en is het als enige verantwoordelijk voor deze niet-geprovoceerde oorlog, terwijl Oekraïne staat voor vrijheid en democratie en voor moed en heldendom. De krachten van het kwaad moeten resoluut met militaire middelen worden overwonnen. De kans op een nucleair conflict wordt gebagatelliseerd omdat het de vastberadenheid om een totale overwinning te behalen zou verminderen.
(Door Heikki Patomäki, Tapio Kanninen Z Article, vertaling globalinfo.nl (dol op donateurs) foto van website Historien)
Als de oorlog in Oekraïne wordt bekeken met dergelijke morele voorschriften, als een strijd tussen goed en kwaad, zoals in het oude Manicheïsche denken, dan naderen we een zeer gevaarlijk terrein in de wereld van de kernwapens. De Russen hebben hun eigen versie van demonisering, met een tegenovergestelde kijk op het lokaliseren van het goede en het kwade. In deze zwart-witte, moralistische omgeving zijn slechts enkele vredesvoorstellen gedaan, terwijl de actoren hun toevlucht nemen tot steeds hardere militaire maatregelen, strengere sancties en verdere escalatie van het conflict. Generaals zijn de orakels van de toekomst geworden en politici en diplomaten hun dienaren. Is dit echt de toekomst die we willen?
De minderheid of althans de minder uitgesproken mening in het Westen is dat de werkelijkheid veel gecompliceerder is dan wat de meerderheid suggereert. De ongelukkige en kortzichtige Russische invasie schendt het internationaal recht en heeft enorm veel leed en onrust veroorzaakt, zowel voor de rechtstreeks strijdende partijen als voor Europa, de VS en de wereld, maar deze invasie was niet zonder aanleiding. Hoewel er verschillende manieren zijn om de bijzonderheden van het verhaal te verwoorden, houdt deze verhaallijn in dat ook het Westen en de VS in het bijzonder gedeeltelijk verantwoordelijk zijn voor de tragische uitkomst van het lange proces van wederzijdse vervreemding en escalatie van het conflict tussen Rusland en het Westen.[1]
Bovendien is de escalatie gevorderd tot een punt waarop de wereld op het randje van een kernoorlog zit. Niets kan een kernoorlog rechtvaardigen en toch nadert de mensheid nu door spierballenvertoon en escalatie het donkerste moment van de Cubaanse Rakettencrisis. Een kernoorlog ligt in het verschiet, tenzij er een vreedzame oplossing wordt gevonden. Het pleidooi van de Chinese president Xi Jinping begin november om te stoppen met dreigen en het gebruik van kernwapens in Europa en Azië te voorkomen, heeft de retoriek misschien tijdelijk verlicht, maar is geen substituut voor deëscalatie van het conflict zelf.
De voorstanders van het eerste verhaal kunnen antwoorden dat het onmogelijk is te goeder trouw met het Poetin-regime te onderhandelen. Het doel van steeds uitgebreidere militaire hulp aan Oekraïne en strengere sancties tegen Rusland is ook om het Poetin-regime te ondermijnen in de hoop dat er in Rusland een vreedzamer en democratischer regering komt. Een staatsgreep of een plotselinge revolutie zou echter waarschijnlijk leiden tot een destabilisering van de Russische staat, economie en samenleving. Het is niet alleen mogelijk dat we een soort terugkeer zien naar de chaotische jaren negentig, maar er is ook een mogelijkheid van ontbinding van het centrale politieke gezag en fragmentatie, burgeroorlog en zelfs oorlog.
Veel westerse politici en het gros van de media lijken te denken dat hoe harder de sancties, hoe beter, omdat dat zal leiden tot een soort ineenstorting van de Russische economie die leidt tot een regimewisseling. Maar afgezien van het feit dat de sancties niet lijken te werken zoals bedoeld, houden zij nauwelijks rekening met de gevolgen. Uitgaande van een ineenstorting, zelfs als iemand in staat zou zijn de situatie in Rusland weer te stabiliseren, is het zeer waarschijnlijk dat het volgende systeem een dictatuur zal zijn, aangezien het leger en de politie tot de weinige coherente instellingen behoren die het enorme land voor instorting kunnen behoeden. Bovendien zou elk verlies van de centrale controle over Ruslands kernwapens nachtmerrieachtige gevolgen hebben.
Al tijdens de Koude Oorlog stelden veel onderzoekers dat het grootste gevaar schuilt in een situatie die wordt voorafgegaan door een gestage erosie van vertrouwen. In een dergelijk scenario kan een crisis bespoedigen dat een partij besluit tot inzet van kernwapens, vooral als de initiatiefnemer voor een wanhopige situatie staat en gelooft dat alleen kernwapens een ontsnapping aan een zekere nederlaag en dood kunnen bieden.[2]
De onzekerheden en risico’s van de huidige situatie worden steeds duidelijker. Hoewel president Biden de Russische invasie vanaf het begin scherp heeft bekritiseerd, ook in zijn toespraak tot de Algemene Vergadering van de VN op 21 september 2022, lijken de lessen van de Cubaanse Rakettencrisis van begin jaren zestig na half september door te klinken in het Witte Huis. In zijn toespraak tijdens een fundraising diner op 29 september stelde Biden enkele prikkelende vragen: “We proberen uit te zoeken: Wat is Poetins uitweg?” “Waar, waar stapt hij uit? Waar vindt hij een uitweg? Waar bevindt hij zich in een positie waarin hij niet – niet alleen zijn gezicht verliest, maar ook belangrijke macht verliest binnen Rusland?”
Volgens de New York Times[3] was de belangrijkste boodschap die de heer Biden leek over te brengen dat hij een van de centrale lessen van de Cubaanse Rakettencrisis, die zich in oktober 1962 ontvouwde, ter harte nam. Die les is dat de Verenigde Staten en hun bondgenoten moeten voorkomen dat de heer Poetin met zijn rug tegen de muur komt te staan, waardoor hij gedwongen wordt om toe te slaan. “Het maakt deel uit van de Russische doctrine”, legde hij uit aan de welgestelde menigte van potentiële donateurs van Democratische senatorencampagnes, dat “als het moederland wordt bedreigd, zij alle geweld zullen gebruiken dat nodig is, inclusief kernwapens.” Dit impliceert een begrip dat als de Russen geconfronteerd worden met voortdurende overwinningen op het slagveld door de door de NAVO gesteunde Oekraïense strijdkrachten, de oorlog in een politieke en militaire impasse zal geraken, waarbij een nucleaire aanval steeds waarschijnlijker wordt, vooral als het politieke en fysieke voortbestaan van de leiders in gevaar is.
Het aandringen van het Witte Huis dat als Poetin tactische kernwapens gebruikt de VS zullen reageren “met catastrofale gevolgen” helpt niet om het naderende Armageddon onschadelijk te maken. We weten niet wat deze gevolgen in de praktijk inhouden, maar generaal Petraeus, voormalig CIA-directeur, heeft voorgesteld de Russische strijdkrachten, installaties en de Zwarte Zeevloot aan te vallen en volledig te vernietigen met massale conventionele wapens. Maar dat zou spierballenvertoon van de hoogste orde zijn. Een aanval van de NAVO-landen op de Russische strijdkrachten maakt het mogelijk of zou Rusland zelfs kunnen dwingen om, overeenkomstig zijn verklaard nucleair beleid, in ruil intercontinentale ballistische raketten te lanceren.
In 1962 stelde president Kennedy, nadat hij zijn veto had uitgesproken over verschillende door het leger voorgestelde aanvalsopties – waarvan we nu weten dat ze een nucleaire holocaust zouden hebben veroorzaakt – uiteindelijk een geheime deal voor die werd aanvaard door de eerste minister van de Sovjet-Unie, Nikita Chroesjtsjov. Kennedy stelde voor de Amerikaanse kernraketten in het geheim uit Turkije te verwijderen als de Sovjetraketten uit Cuba zouden worden verwijderd, publiekelijk onder toezicht van de VN. Daarnaast legden de VS een publieke verklaring af dat ze Cuba niet meer binnen zou vallen.
Tijdens de Cubacrisis schatte president Kennedy de kans op een kernoorlog ergens tussen één op drie en één op twee, terwijl andere deelnemers aan de crisis de kans iets kleiner achtten. Zestig jaar later, in 2022, hebben we al schattingen gezien dat de kans op een kernoorlog de hoogten van de crisis van 1962 nadert. Bijvoorbeeld, in oktober 2022 schatte Matthew Bunn, professor in de praktijk van energie, nationale veiligheid en buitenlands beleid aan de Harvard Kennedy School, dat de kans dat de oorlog in Oekraïne nucleair wordt 10-20% is.[4] Deze niveaus van waarschijnlijkheid zijn onaanvaardbaar. De voormalige Amerikaanse senator Sam Nunn “heeft ook alarm geslagen over de dreiging van een abusievelijke nucleaire uitwisseling als gevolg van een cyberaanval op nucleaire commando- en controlesystemen – ook door kwaadaardige actoren die niet rechtstreeks bij het conflict betrokken zijn en die verward kunnen worden met een nucleaire tegenstander”[5].
Het Nuclear Threat Initiative (NTI), een gerespecteerde internationale instelling die is opgericht door senator Nunn en Ted Turner, pleit al lange tijd voor ontwapeningsmaatregelen en militaire maatregelen die het wederzijdse vertrouwen vergroten. Met het oog op het toenemende escalatiepotentieel van het conflict in Oekraïne publiceerde het NTI op 18 maart 2022 een hypothetisch scenario van hoe de wereld door miscalculatie en verkeerde informatie onder de enorme druk van de oorlog, inclusief mentale en fysieke stress en slaaptekort, onbedoeld in een volledige kernoorlog zou kunnen belanden[6]. Talrijke oorlogsspelletjes van het Amerikaanse ministerie van defensie en onafhankelijke onderzoeksinstellingen hebben ook gesimuleerd dat de wereld onbedoeld in een kernoorlog terechtkomt in hypothetische scenario’s van oorlogsachtige omstandigheden tussen de VS en Rusland. En ongelukken worden waarschijnlijker als de oorlog langer duurt, zoals nu het geval is.
Hoe kan er in deze gevaarlijke situatie voor worden gezorgd dat de kernoorlog niet uitbreekt, opzettelijk of per ongeluk? De vooruitzichten zijn niet veelbelovend omdat het vertrouwen en de communicatie tussen Rusland en de NAVO vrijwel volledig verloren zijn gegaan. In december 2020 ondertekende een groep op hoog niveau van 166 voormalige generaals, politici, ex-diplomaten en academici uit de VS, Europa en Rusland, die allemaal bezorgd waren over de toenemende risico’s van nucleaire en andere militaire ongevallen, een rapport getiteld “Aanbevelingen van de dialoog van deskundigen over de vermindering van militaire risico’s tussen de NAVO en Rusland in Europa”[7]. De gesprekken werden voortgezet in een kleinere groep, maar zijn helaas in wezen op sterven na dood geraakt na de Russische invasie in Oekraïne.
In deze ernstige situatie van potentiële nucleaire escalatie zou de secretaris-generaal van de VN zijn toevlucht kunnen nemen tot een zelden gebruikte leiderschapsmaatregel die de oprichters van het VN-Handvest hem hebben gegeven: het gebruik van artikel 99 van het Handvest[8]. Het artikel stelt dat de Secretaris-Generaal “de Veiligheidsraad op de hoogte kan brengen van iedere aangelegenheid die naar zijn mening de handhaving van de internationale vrede en veiligheid kan bedreigen”. Het is in feite moeilijk een dringender en passender gebruik van artikel 99 voor te stellen dan het toegenomen risico van een kernoorlog in Oekraïne. Secretaris-generaal Antonio Guterres heeft zelf gezegd dat de nucleaire spanningen naar gevaarlijke niveaus stijgen in zijn toespraak tijdens een VN-bijeenkomst van de Alliantie der Beschavingen in Marokko in november 2022.[9] Nuclear Threat Initiative zou de Raad, officieel of informeel, kunnen informeren over de toegenomen risico’s en kunnen voorstellen dat de zeven aanbevelingen van de bovengenoemde besprekingen over nucleaire risico’s tussen de NAVO en Rusland maximaal worden uitgevoerd en dat ook de officiële ontwapeningsbesprekingen dringend worden hervat.
Wij geloven ook in een bijna absolute en onvoorwaardelijke noodzaak tot deëscalatie van het conflict door middel van onderhandelingen. Dit is een oorlog tussen Rusland en Oekraïne, met intensieve betrokkenheid van de NAVO en met op de achtergrond de reeds lang verslechterende betrekkingen tussen de VS en Rusland. Over elk vredesakkoord moet worden onderhandeld door de betrokken deelnemers en met deelname van passende derde partijen.
Op 11 november 2022 heeft de Foundation for Global Governance and Sustainability een Call for Armistice in Ukraine (Oproep tot Wapenstilstand in Oekraïne) uitggebracht. Tot nu toe hebben vijf staatshoofden het mede ondertekend.[10] Het initiatief vraagt om een overgang van een algemeen staakt-het-vuren naar een definitieve vredesregeling tussen Rusland en Oekraïne die onder toezicht staat van de Verenigde Naties en eventueel andere internationale organisaties, zoals de OVSE. Demilitarisering van de bezette gebieden en een grotere gedemilitariseerde zone van terugtrekking tussen de strijdkrachten van de strijdende partijen zouden deel kunnen uitmaken van een ruimere overeenkomst. Het voorstel roept ook op tot onmiddellijke inspanningen om de civiele infrastructuur te herstellen, ook in de gebieden die onder tijdelijk internationaal bestuur zullen worden geplaatst, en om te zorgen voor een adequate voorziening van voedsel, water, gezondheidszorg en energie voor de inwoners.
Dit is een voorbeeld van een constructief voorstel dat de rol van gemeenschappelijke instellingen benadrukt en verder gaat dan het denken in termen van eenvoudige territoriale concessies. Met name de optie om gebruik te maken van de aanwezigheid van de Verenigde Naties in Oekraïne is een reeds veel beproefd model om de oorlog te de-escaleren en de elementen voor vrede op te bouwen. In plaats van het conflict te zien als een mythische strijd tussen goed en kwaad, is er behoefte aan nuance, context en een wederkerig proces. Het vertrouwen op gemeenschappelijke instellingen en vooral het potentieel van de aanwezigheid van de VN ter plaatse als instrument voor deëscalatie zou een stap in de goede richting zijn – al is het maar een kleine stap in de lange mars naar een duurzamere en wenselijke toekomst.
Noten:
[1] Zie voor discussies hierover Tuomas Forsberg en Heikki Patomäki, Debating the War in Ukraine. Counterfactual Histories and Future Possibilities, Abingdon en New York: Routledge, verschijnt in december 2022.
[2] Rudolf Avenhaus, Steven J. Brams, John Fichtner en D. Marc Kilgour, ‘The Probability of Nuclear War’, Journal of Peace Research, 1989, Vol. 26, No. 1, p. 91.
[3] David E Sanger, “In Dealing with Putin Threat, Biden Turns to Lessons of Cuban Missile Crisis”, New York Times, 7 oktober 2022.
[4] Mening geuit in een NPR-interview op 4 oktober 2022, samenvatting beschikbaar op https://www.npr.org/2022/10/04/1126680868/putin-raises-the-specter-of-using-nuclear-weapons-in-his-war-with-ukraine.
[5] Bryan Bender, “How the Ukraine War Could Go Nuclear”, Politico, 24 maart 2022.
[6] Christopher Coletta, “Blundering into a Nuclear War in Ukraine; a Hypothetical Scenario”, Atomic Pulse, Nuclear Threat Initiative, 18 maart 2022. Beschikbaar op https://www.nti.org/atomic-pulse/blundering-into-a-nuclear-war-in-ukraine-a-hypothetical-scenario/.
[7] European Leadership Network, “Recommendations from an experts’ dialogue; de-escalating NATO-Russia military risks”, 6 december 2020. Beschikbaar op https://www.europeanleadershipnetwork.org/group-statement/nato-russia-military-risk-reduction-in-europe/
[8] Zie Tapio Kanninen en Heikki Talvitie,” How to Move the UN Security Council from Hostility to Cooperation”, PassBlue, 22 november 2022, Beschikbaar op https://www.passblue.com/2022/11/21/how-to-move-from-hostility-to-cooperation-in-the-un-security-council/.
Voor de geschiedenis van het gebruik van artikel 99 zie https://www.securitycouncilreport.org/monthly-forecast/2019-08/in-hindsight-article-99-and-providing-the-security-council-with-early-warning.php
[9] “VN-chef: Nucleaire spanningen klimmen naar gevaarlijk niveau”, Global Affairs, SmartBrief, 23 november 2022.
[10] De oproep is beschikbaar op https://www.foggs.org/armistice-call-11-nov-2022/.