De heersende klasse is niet in staat de mondiale crisis op te lossen
Op het World Economic Forum in Davos waren onzekerheid en breuken onder de lords van het transnationale kapitaal te zien
(Door William I. Robinson (*) Oorspronkelijke tekst (Engels): Truthout, 24 januari 2023, vertaling menno Grootveld, overgenomen van wereldbrand.nl)
De transnationale elite van bedrijfsleven en politiek was van 16 tot 20 januari weer bijeen in het Zwitserse Davos voor hun jaarlijkse conclaaf, te midden van de ernstigste crisis van het mondiale kapitalisme sinds de oprichting van het World Economic Forum een halve eeuw geleden. In eerdere jaren vormden de deelnemers aan de exclusieve bijeenkomst een ware jet-set in het Zwitserse vakantieoord, vol vertrouwen in de hegemonie van het mondiale kapitalisme. Maar deze keer was de onzekerheid over hun vermogen om de crisis te beheersen, de controle te behouden, het mondiale kapitalisme te stabiliseren en de gebroken consensus in hun gelederen te herstellen, volop aanwezig.
Het World Economic Forum fungeerde tijdens de hoogtijdagen van de kapitalistische mondialisering als het voornaamste clearinghouse en planningsorgaan van de transnationale kapitalistische klasse en haar politieke bondgenoten. Maar nu lijken de heersende groepen in permanent crisismanagement te verkeren. De elite van Davos beseft terdege dat het mondiale kapitalisme geconfronteerd wordt met een reeks onderling verbonden crises – wat het jaarlijkse Global Risks Report van het World Economic Forum voor 2023 een ‘polycrisis’ heeft genoemd. De wereld wordt geconfronteerd met ‘inflatie, crises rond de kosten van levensonderhoud, handelsoorlogen, kapitaalvlucht uit de opkomende markten, wijdverbreide sociale onrust, geopolitieke confrontaties en het schrikbeeld van een kernoorlog,’ waarschuwde het rapport. Deze risico’s worden ‘versterkt door relatief nieuwe ontwikkelingen in het mondiale risicolandschap, waaronder onhoudbare schuldniveaus, een nieuw tijdperk van lage groei, lage mondiale investeringen en demondialisering, een neergang van de menselijke ontwikkeling na decennia van vooruitgang, de snelle en ongebreidelde ontwikkeling van technologieën voor tweeërlei gebruik (civiel en militair), en de toenemende druk van de gevolgen van de klimaatverandering.’ Deze factoren komen samen om ‘een uniek, onzeker en turbulent decennium te vormen,’ concludeerde het Forum.
Het World Economic Forum, opgericht in 1971 aan de vooravond van de kapitalistische mondialisering, brengt de inner circle van de transnationale kapitalistische klasse en haar politieke vertegenwoordigers in staten en internationale organisaties samen. Elk jaar komt de top van de transnationale zakelijke en politieke elite in Davos bijeen om de toestand van het wereldwijde kapitalisme te beoordelen, de problemen en uitdagingen te bespreken waarmee zij als mondiale heersende klasse worden geconfronteerd, en een strategie uit te stippelen voor programma’s en beleid om deze uitdagingen voor hun klassenheerschappij het hoofd te bieden. Davos, in een notendop, is waar de lords van het transnationale kapitaal en hun agenten samenkomen om jaarlijks uit te dokteren hoe zij moeten regeren.
De kern van het lidmaatschap van het World Economic Forum wordt gevormd door de CEO’s van de duizend grootste transnationale ondernemingen (de zogenaamde ‘Foundation Members’), die worden vergezeld door vertegenwoordigers van honderd van de meest invloedrijke mediagroepen ter wereld, belangrijke beleidsmakers van nationale regeringen en van internationale organisaties, en selecte academici en deskundigen op politiek, economisch, wetenschappelijk, sociaal en technologisch gebied. Dit is een ultra-exclusieve club die geen algemeen lidmaatschap toestaat: ‘Leaders’ en ‘Fellows’ zijn er alleen op uitnodiging of op afspraak. De menigte in Davos is een echte Internationale van het Kapitaal.
Deelname aan de jaarlijkse top is uitsluitend op uitnodiging en kost negentienduizend dollar per deelnemer. Onder de 2,700 mensen die dit jaar aanwezig waren bevonden zich ruim zeshonderd CEO’s van transnationale ondernemingen, 51 staatshoofden, 56 ministers van Financiën, negentien gouverneurs van centrale banken, dertig ministers van Handel, vijfendertig ministers van Buitenlandse Zaken en de directeuren van de belangrijkste internationale financiële en politieke organisaties zoals het Internationale Monetaire Fonds (IMF), de Wereldbank, de Centrale Bank van de Europese Unie, de Verenigde Naties en de secretaris-generaal van de NAVO.
De dreiging van onderen
Onder auspiciën van het World Economic Forum, het IMF, andere internationale financiële instellingen en belangrijke westerse regeringen onder leiding van de Verenigde Staten heeft de transnationale kapitalistische klasse na de jaren tachtig een meedogenloze kapitalistische mondialisering doorgevoerd, waardoor talloze gemeenschappen, hele landen en regio’s zijn gedestabiliseerd en in onzekerheid zijn gebracht. Deze mondialisering heeft geleid tot een ongekende concentratie en centralisatie van kapitaal op wereldschaal in de handen van de transnationale kapitalistische klasse. In 2018 beheerden slechts zeventien mondiale financiële conglomeraten samen 41,1 biljoen dollar, ruim de helft van het bbp van de hele planeet.
Tegelijkertijd heeft de mondialisering ongekende ongelijkheden ontketend en overal ter wereld sociale en politieke conflicten uitgelokt. De toenemende ongelijkheid, verarming en onzekerheid voor de arbeiders- en volksklassen na decennia van sociaal verval door toedoen van het neoliberalisme brengen staten in een legitimiteitscrisis, destabiliseren nationale politieke stelsels en brengen de controle door de elite in gevaar.
Slechts enkele dagen vóór de opening van de bijeenkomst in Davos heeft de Carnegie Endowment for International Peace zijn Global Protest Tracker bijgewerkt en gemeld dat sinds 2017 wereldwijd ruim vierhonderd grote anti-regeringsprotesten zijn uitgebroken, waarvan een kwart drie maanden of langer heeft geduurd, waarbij in veel gevallen honderdduizenden of zelfs miljoenen demonstranten op de been waren, en waarvan er niet minder dan tweeëndertig nog aan de gang waren toen het conclaaf begon.
Als symbool voor de zich uitbreidende wereldwijde opstand gingen op de derde dag van de bijeenkomst ruim een miljoen mensen in Parijs de straat op om te protesteren tegen aanvallen op pensioenen en ander neoliberaal beleid, terwijl aan de overkant van het Kanaal werknemers in het Verenigd Koninkrijk een golf van stakingen doorvoerden die in decennia niet was vertoond. Het is geen verrassing dat zowel de Franse president Emmanuel Macron als de Britse premier Rishi Sunak dit jaar Davos oversloegen om zich te bekommeren om de crises in eigen land.
Het mondiale kapitalisme wordt geconfronteerd met een structurele crisis van overaccumulatie en chronische stagnatie. De transnationale kapitalistische klasse heeft obscene hoeveelheden rijkdom vergaard, veel meer dan zij kan herinvesteren. Maar de heersende groepen worden ook geconfronteerd met een politieke crisis van staatslegitimiteit, kapitalistische hegemonie en wijdverbreide sociale desintegratie; een internationale crisis van geopolitieke confrontaties; en een ecologische crisis van enorme proporties. Het planetaire ecosysteem waarop de menselijke beschaving is gebaseerd stort ineen onder de invloed van de ongebreidelde mondiale kapitaalaccumulatie.
Op de achtergrond waarschuwde een inlichtingenrapport van de Amerikaanse regering uit 2021 dat de wereld de komende jaren ‘te maken zal krijgen met intensievere en steeds grotere mondiale uitdagingen,’ waaronder ‘de klimaatverandering, ziekten, financiële crises en technologische ontwrichtingen,’ die ‘zich waarschijnlijk vaker en intenser zullen manifesteren, in bijna elke regio en elk land’ en die ‘staten en samenlevingen op grote schaal onder druk zullen zetten en schokken zullen veroorzaken die catastrofaal kunnen zijn.’ Het rapport merkt verder op dat ‘de schaal van de transnationale uitdagingen en de opkomende implicaties van versnippering de capaciteit van de bestaande systemen en structuren te boven gaan.’
De deelnemers aan de bijeenkomst in Davos spraken dit jaar uitvoerig over deze verschillende dimensies van de ‘polycrisis,’ maar leken met lege handen te staan als het gaat om de vraag hoe het mondiale kapitalisme kan worden gestabiliseerd en hoe de dreiging van zowel massale opstanden van onderop als van rechts-populistische, nationalistische en neofascistische uitdagingen voor de kapitalistische mondialisering kan worden afgewend. Secretaris-generaal van de VN Antonio Guterres waarschuwde dat de strijd tegen de klimaatverandering wordt verloren, terwijl de directeur van het IMF moest toegeven dat de wereldeconomie voor ‘misschien wel de grootste test sinds de Tweede Wereldoorlog’ staat. Ondertussen versnellen de Russische invasie van Oekraïne in 2022 en de radicale politieke, militaire en economische reactie van het Westen daarop, in samenhang met de Nieuwe Koude Oorlog tussen Washington en Peking, het gewelddadig uiteenvallen van het internationale systeem van na de Tweede Wereldoorlog. Dit jaar bleven de Russische, Chinese en Amerikaanse staatshoofden weg.
Waar blijft de ‘Great Reset?’
De COVID-19-pandemie zou de weg hebben moeten vrijmaken voor een ‘reset en hervorming’ van de wereld in wat het World Economic Forum de ‘Great Reset’ noemde. Dit was een eufemisme voor een poging het mondiale kapitalisme te stabiliseren en uit te breiden door meer neoliberale deregulering, de toepassing van nieuwe digitale technologieën, een meer gereguleerde en autoritaire controle over de wereldbevolking, surveillance en technocratisch ‘mondiaal bestuur.’
Maar het is niet gegaan zoals verwacht. In plaats daarvan heeft de pandemie alle tegenstrijdigheden en crisistendensen van het mondiale kapitalisme versneld, met name de tendens naar een steeds grotere concentratie van rijkdom en macht in de handen van de transnationale kapitalistische klasse, wat de massaprotesten en de politieke instabiliteit in de hele wereld verder heeft aangewakkerd.
Elk jaar brengt de internationale ontwikkelingsorganisatie Oxfam haar jaarverslag over de ongelijkheid in de wereld uit ten tijde van de bijeenkomst in Davos. Volgens het rapport van dit jaar, ‘Survival of the Richest,’ stijgt het fortuin van de miljardairs met 2,7 miljard dollar per dag, terwijl 1,7 miljard of meer werknemers nu in landen leven waar de inflatie hoger is dan de lonen, en de rijkste één procent van de mensheid bijna twee derde van alle nieuwe rijkdom die sinds 2020 is gecreëerd voor zichzelf heeft opgeëist.
Te midden van een wereldwijde voedsel- en energiecrisis hebben de 95 grootste voedsel- en energiebedrijven volgens het rapport hun winsten in 2022 ruimschoots weten te verdubbelen, waarbij ze 306 miljard dollar aan onverhoopte winsten maakten en daarvan 257 miljard dollar uitkeerden aan hun rijke aandeelhouders, terwijl bijna één miljard mensen honger leden. Ondertussen waarschuwde het Oxfam-rapport dat driekwart van de regeringen in de wereld de komende vijf jaar maar liefst 7,8 biljoen dollar wil bezuinigen op de overheidsuitgaven, waaronder die voor gezondheidszorg en onderwijs.
De geopolitieke fragmentatie en confrontatie bereiken een breekpunt in het kielzog van de Russische inval in Oekraïne en de Nieuwe Koude Oorlog. De Verenigde Staten verliezen hun dominante positie in het internationale systeem, maar geen enkele nieuwe natiestaat heeft het politieke gezag dat nodig is om de leiding te nemen over de nu onontwarbaar geïntegreerde wereldeconomie. De crisis van de hegemonie in het internationale systeem vindt plaats binnen deze ene, geïntegreerde wereldeconomie. Het einde van de Amerikaans-Europese overheersing van het wereldkapitalisme nadert, nu het zwaartepunt van de wereldeconomie verschuift naar China. Maar China zal geen nieuwe hegemoon worden. De wereld evolueert veeleer naar politieke multipolariteit in een tijd van acute crisis van het wereldkapitalisme, langdurige economische onrust en politiek verval.
We staan voor niets minder dan het verval van de kapitalistische beschaving. De elite van Davos is zich bewust van de ernst van de wereldwijde crisis – dat het systeem aan het kraken is, dat hun greep op de macht steeds brozer wordt en afhankelijk is van een mondiale politiestaat, en dat de wereldwijde arbeiders- en volksklassen in beweging zijn. Maar het streven van het World Economic Forum om de eindeloze accumulatie van kapitaal op wereldschaal koste wat kost te verdedigen en uit te breiden – dat is zijn raison d’etre – maakt het voor de mondiale heersende klasse onmogelijk om levensvatbare oplossingen te bieden voor de enorme crisis. De aanpak van deze crisis vereist een verregaande herverdeling van rijkdom en macht naar beneden, regulering van de wereldmarkten, inperking van het transnationale kapitaal, demilitarisering van de wereldmaatschappij en radicale milieumaatregelen. Dergelijke oplossingen kunnen alleen komen van massale strijd van onderaf tegen de heersende klasse in Davos.
Vertaling: Menno Grootveld
William I. Robinson is hoogleraar sociologie, mondiale studies en Latijns-Amerikaanse studies aan de Universiteit van Californië in Santa Barbara. Zijn meest recente boek is Can Global Capitalism Endure? (Clarity Press). Hij is tevens de auteur van Global Civil War: Capitalism Post-Pandemic (PM Press).