Bespreking ‘De Menigte’

Het boek bestaat uit drie delen. 1 Oorlog, 2 De Menigte, 3 Democratie.
In het eerste deel, Oorlog, wordt beschreven hoe het Empire in een staat van oorlog verkeert en wat de meest wenselijke vormen van rebellie en verzet zijn.
Het tweede deel, De Menigte, begint met het definiëren van het begrip menigte. Verder schetsen de schrijvers hoe door een steeds gemeenschappelijker worden van de arbeid, nieuwe vormen van verzet ontstaan.
Het derde deel, Democratie, beschrijft hoe uiteindelijk de menigte over zichzelf kan gaan regeren, waardoor echte democratie mogelijk wordt.

Het boek bestrijkt een zeer uitgebeid gebied, met veel besprekingen tussendoor van filosofische, culturele, geschiedkundige, politieke en economische aspecten. Daarom zal ik me beperken tot een paar belangrijke thema’s.

Verzwakking van de natiestaat?

Op het vorige boek, Empire is op dit punt veel kritiek geweest. Veel critici zijn van mening dat de natiestaat, zeker na de 11e Sept. , nog steeds springlevend is.
De auteurs stellen, dat “de soevereiniteit van de natiestaten in verval raakt” en dat “in plaats daarvan een mondiaal Empire ontstaat.” (blz. 21).
En op blz. 185: “na 11 september is de krachtige overheid wat meer op de voorgrond getreden” ten behoeve van “de mondiale veiligheid en het waarborgen van de economische orde”. Maar zo waarschuwen ze ons “de nieuwe behoefte aan een krachtige overheid houdt echter geen terugkeer naar het keyniaanse denken in.” (blz. 186) Aan de orde is ” een neoliberale formule die minimale uitgaven aan sociale voorzieningen, privatiseringen van staatsbedrijven en hulpbronnen, en het terugschroeven van de staatsschuld omvat.” (blz. 182)
“Onder het keynianisme ondersteunde de natiestaat de economische stabiliteit en groei” en “kwam tegemoet aan de belangen van de arbeidersklasse”. Maar ” staat nu volledig aan de kant van het kapitaal ” (blz. 186)… “De politieke machten kunnen de economische activiteiten steeds minder reguleren” . (blz. 288)

Kijken we om ons heen dan zien we dat de auteurs op dat punt gelijk hebben. Immers duidelijk wordt wel dat de natiestaat wat betreft het geweldsmonopolie nog onverminderd sterk blijft, te denken valt aan militaire kracht, politioneel optreden, sterker detentie regime. Maar de verzorgingsstaat wordt in snel tempo afgebroken, en veel soevereiniteit is overgedragen aan supranationale organen, zoals de Europese Unie, IMF, Wereldbank, de Navo etc.

Een revolutie in militaire zaken

De afgelopen jaren is er veel veranderd op dit terrein en de auteurs menen dat: “de ontwikkeling van de oorlogsvoering hand in hand is gegaan met die van de moderne industrie” (blz. 54), en “is gebaseerd op mobiliteit en flexibiliteit, ze omvat informatie en immateriële arbeid” ( blz. 55 ) “De Amerikaanse operaties verlopen volgens een nieuwe standaardformule, waarbij het bijna absolute luchtoverwicht wordt uitgebuit.” (blz. 57) De Amerikaanse soldaten lopen “vrijwel geen risico meer”, menen de “technologen” in het Amerikaanse leger, maar de ” traditionalisten” zetten vraagtekens bij die opvattingen, “de oude oorlogswetten zijn nog altijd van kracht.” ( blz. 57)
Waar in de Golfoorlog, Bosnië en Kosovo de “technologen” het gelijk aan hun zijde leken te krijgen, zien we in Irak dat door het felle verzet daar, de “traditionalisten” in hun overtuiging worden versterkt.

De Huurling

Een opmerkelijk verschijnsel is de toename van “particuliere militaire contracten” , door “de tegenzin om Amerikaanse grondtroepen in gevaar te brengen” . (blz. 62) Het lijkt erop dat “in de postmoderne oorlog huurlingenlegers de belangrijkste gevechtstroepen worden.” (blz.62) Machiavelli meende echter “dat in de strijd vrije mannen belangrijker waren dan kannonen” (blz. 63) De schrijvers vragen zich af of we in de toekomst net als in de geschiedenis huurlingenopstanden kunnen verwachten. De huurling “die zich tegen de imperiale aristocratie zal keren. (blz. 64) Saddam Hoessein deed dit nadat hij tegen de dreiging van het islamitische Iran was opgetreden. Osama Bin Laden deed dit nadat hij Afghanistan van de russen had bevrijd.” (blz.65 )

Ontwikkeling van de netwerkstrijd bij het verzet

De auteurs vragen aandacht voor wijzingen in de aard en vorm van verzet. ” De zapatistas gebruiken het internet en andere communicatietechnologieën als structureel element binnen hun organisatie.” (blz. 98) En, “de protestbewegingen tegen globalisering zijn tot op heden het best ontwikkelde voorbeeld van het netwerkorganisatiemodel”. (blz. 99) ” De technieken van de strijd werden aangepast aan de nieuwe condities van de productie”, d.w.z. “informatiesystemen en netwerkstructuren.” (blz. 94)

De menigte en de arbeidersklasse

Wat moeten we onder menigte verstaan? De auteurs stellen dat we bij wijze van benadering, “de menigte moeten opvatten als al diegenen die onder de heerschappij van het kapitaal werken” (blz. 118) Het betreft niet alleen fabrieksarbeid, maar alle vormen van arbeid zoals: immateriële arbeid, affectieve arbeid, huishoudelijke arbeid etc. “De huidige kapitalistische productiewijze wordt gekenmerkt door een verschuiving van de hegemonie van de industriearbeid naar de immateriële arbeid.” ( blz. 153 ) De auteurs waarschuwen ons dat we niet met verouderde theorieën moeten blijven werken, zoals veronderstellen, dat de industriearbeid dominant blijft, maar dat we ” voor de nieuwe werkelijkheid, nieuwe theorieën nodig hebben.” (blz. 151 )

Links, vroeger en nu.

Links verkeert al jaren in een impasse. De schrijvers benadrukken dat ” de voornaamste oude modellen, het staatssocialisme in sovjetstijl en de sociaal-democratische verzorgingsstaat, terecht al hun geloofwaardigheid zijn kwijtgeraakt.” (blz.229) “in de Sovjet-Unie en andere socialistische staten bleef de representatie zelfs niet eens op het niveau van de burgerlijke traditie” (blz.260) “Wel vonden er in de beginjaren van de Sovjet-Unie talloze sociale, politieke en culturele experimenten plaats, die gericht waren op de creatie van een meer democratische samenleving” (blz. 261) “Democratie kan niet langer op liberale wijze als een beperking van de gelijkheid, of op een socialistische wijze als een beperking van de vrijheid worden beschouwd, maar moet zonder reserves de radicalisering van vrijheid en gelijkheid behelzen.” (blz. 230) “Links kan alleen herrijzen en hervormen op basis van een nieuwe politieke praktijk, nieuwe organisatievormen en nieuwe concepten.” (blz. 229)

Het Empire en de aristocratie

De Amerikanen voerden na de 11e september een zeer traditionele imperialistische politiek.
Er is toen veel kritiek geweest op het concept Empire van Hardt en Negri. Maar na de inval in Irak bleek al gauw dat de Verenigde Staten niet meer alles alleen aan kunnen. Volgens de auteurs “kan de Verenigde Staten zijn oorlogen niet bekostigen, de vrede niet handhaven…” (blz. 329) De huidige crisis biedt een kans aan de “mondiale aristocratieën, m.a.w. de multinationale bedrijven, de supranationale instituties, de andere dominante natiestaten….” (blz. 329) Ofschoon “de mondiale aristocratieën in geen enkel opzicht de menigte vertegenwoordigt (blz. 330) …biedt de crisis waar de aristocratie door toedoen van het Amerikaanse unilateralisme voor staat, strategische kansen voor mondiale democratische voorstellen (blz. 331) De eisen van de groep van 22 tijdens de WTO conferentie in Cancun zijn een stap in de richting van dergelijke hervormingen van het mondiale stelsel” (blz. 330)

Verlangen naar democratie

Wil er werkelijke democratie komen, dan zijn er volgens de auteurs in ieder geval op drie punten belemmeringen: “de bestaande vormen van representatie, de armoede en de oorlogsvoering.” (blz.279) T.a.v. de representatie wordt opgemerkt: “dat bij parlementaire stelsels….de controle door de kiezer beperkt is, tussen de verkiezingen door handelen de vertegenwoordigers betrekkelijk onafhankelijk (blz. 254) en in veel delen van de wereld wordt nauwelijks de schijn van een democratisch stelsel opgehouden” (blz. 239)
Het lot van de armen is volgens de auteurs verergerd door “de mondiale integratie van nationale economieën.” (blz. 288). De oorlog zo stellen de auteurs “is een algemeen mondiaal verschijnsel aan het worden, waar geen einde meer aan komt.” ( blz. 17)

Hervormingen?

Zijn hervormingen uit zichzelf contrarevolutionair? De auteurs menen dat “hervorming en revolutie niet strijdig hoeven te zijn……het gaat erom of het kan bijdragen aan het constituerende proces” (blz.299) Wel wordt er voor gewaarschuwd dat “wanneer men zich enkel op beperkte veranderingen toespitst, ….soms verhuld wordt dat eigenlijk een veel algemenere transformatie van de samenleving en de machtstructuren geboden is. ….elke werkelijke institutionele hervorming die de macht van de menigte vergroot is welkom en zinvol…..zolang ze geen onaantastbaar aureool krijgt toebedeeld en als definitieve oplossing wordt voorgesteld” (blz. 298)

Democratisch geweld

In de ogen van de auteurs is “de opkomst van de democratie… een oorlog tegen de oorlog. (blz. 350) De huidige wereld wordt gekenmerkt door een permanente mondiale burgeroorlog, waarin de legitimering van het geweld pas achteraf komt (blz.349) …de opkomende democratische krachten moeten zich tegen dit geweld verweren.” (blz. 350 ) De schrijvers zijn het niet eens met pacifisten, “die het repressieve geweld met absolute geweldloosheid tegemoet treden.” (blz. 350) Een grondbeginsel is echter dat: ” geweld alleen ter verdediging mag worden gebruikt” (blz. 351 ) Verder keren de schrijvers zich tegen terrorisme waardoor “de wereld niet beter zal worden en ook de machtsverhoudingen er geen verandering ten goede door ondergaan. De machthebbers worden in staat gesteld hun macht te consolideren, met als argument dat we ons uit naam van de mensheid en het leven onder hun leiding moeten verenigen. (blz. 354+355 )

De menigte en democratie

Wie moet gaan regeren in de toekomst? “iedereen lijkt het er over eens te zijn er kan slechts één regeren, de natie, het volk of de partij. De keuze is absoluut: soevereiniteit of anarchie! (blz. 336+337). Maar volgens de auteurs kan de menigte “niet tot een eenheid worden teruggebracht en onderwerpt zich niet aan de regering van één.” (blz. 338) Is werkelijke democratie mogelijk? De auteurs zijn daar positief over: “De menigte is in staat democratie, de regering van iedereen door iedereen, te verwezenlijken. (blz. 112) Net zoals de menigte gemeenschappelijke produceert, kan ze politieke beslissingen produceren. Doordat namelijk het onderscheid tussen economische en politieke heerschappij aan het wegvallen is, produceert de gemeenschappelijke productie van de menigte zelf de politieke organisatie van de samenleving. De menigte produceert ook en vooral samenwerking, communicatie, levensvormen en sociale verhoudingen. De economische productie van de menigte… vertoont de tendens zelf een vorm van politieke besluitvorming te worden. (blz. 347) Thans moet de menigte op mondiaal niveau de soevereiniteit afschaffen. Dat is voor ons de betekenis van de leus “er is een andere wereld mogelijk”. Vandaag doen zich omstandigheden voor die de menigte het vermogen tot democratische besluitvorming verlenen en aldus soevereiniteit overbodig maken. Dit proces verloopt allesbehalve spontaan en geïmproviseerd. De vernietiging van de soevereiniteit moet worden georganiseerd, wil ze hand in hand kunnen gaan met de vorming van nieuwe, democratische institutionele structuren die op de bestaande omstandigheden gebaseerd zijn. (blz.362)
Wat de auteurs in hun toekomst visie schetsen zijn vrij radicale wijzigingen van de wereld en de mensen. Vandaar de opmerking “de eerste beslissing die de menigte moet nemen, betreft dan ook de beslissing om een nieuwe mensensoort, of beter gezegd een nieuwe mensheid te scheppen. (blz. 364)

Opmerkingen:

Iets opzoeken of terugzoeken in het boek is vrij lastig. De inhoudsopgave in het boek is te summier. Nog lastiger is echter het ontbreken van een alfabetisch trefwoorden register.

Het boek geeft goede, heldere, samenhangende en bruikbare analyses over de ontstaansgeschiedenis van het huidige mondiale systeem.
De schrijvers pretenderen niet een concreet actieprogramma te kunnen opstellen en de voornaamste taak die ze zich hebben gesteld is een vernieuwing van het concept democratie. (blz. 336)
Concepten zijn vanzelfsprekend algemeen en wat vaag, niemand kan tenslotte in de toekomst kijken. Idealen en hoop kleuren het concept van de schrijvers in sterke mate.
Is er echter sprake van “utopisch denken, dat soms overgaat in regelrechte fantasie” zoals Lev Grossman (*) stelt? Mij lijkt van niet, maar die vraag zal ieder voor zich moeten beantwoorden na het lezen van dit bijzondere boek.

(*) Lev Grossman in “The Multitude Strikes Back” te vinden op globalinfo.nl.

(Dit artikel was oorspronkelijk op GlobalInfo gepubliceerd door Tijn van Beurden.)