Ga naar de inhoud

Recensie The Global Police State (William I. Robinson)

Recensie van het boek van William I. Robinson, The Global Police State [London, UK: Pluto Press, 2020]

10 min leestijd

(Door Radha D’Souza, Universiteit van Westminster) (An English version f this review can be found here)

Het boek ontwikkelt het concept van een “mondiale politiestaat”. Het behandelt drie onderling samenhangende ontwikkelingen met betrekking tot de mondiale politiestaat. De eerste is de “alomtegenwoordige systemen van massacontrole en repressie om daadwerkelijk en potentiële opstand van de wereldwijde arbeidersklasse en overtollige mensheid in te dammen” [112]. De tweede is het idee van accumulatie door onderdrukking of gemilitariseerde accumulatie. Deze twee ontwikkelingen hebben op hun beurt een derde bevorderd, namelijk het fascisme van de eenentwintigste eeuw als het overeenkomstige politieke systeem. De technologische infrastructuren die door de vierde industriële revolutie, de computer- en internettechnologieën (CIT), d.w.z. de bewakingstechnologieën en Big Data, zijn gecreëerd, bieden de materiële voorwaarden voor alle drie de ontwikkelingen die verband houden met de mondiale politiestaat. De mondiale politiestaat is geen concreet iets, maar een analytische abstractie. Hij bestaat uit losse netwerken van trans- en supranationale organisaties en natiestaten die zijn geïntegreerd in het mondiale systeem [13].

Alle drie de ontwikkelingen kunnen worden toegeschreven aan het “kapitalisme” waarvan “de innerlijke werking” “door de eeuwen heen constant is gebleven” [8]. Niettemin heeft het kapitalisme in de geschiedenis verschillende stadia doorgemaakt en is periodisering belangrijk om de transformaties in het kapitalistische systeem te begrijpen [8]. Robinson onderscheidt vier stadia in de historische ontwikkeling van het kapitalisme: “mercantilisme en primitieve accumulatie”, “competitief of klassiek kapitalisme”, “nationaal corporatief (‘monopolie’) kapitalisme” en de huidige staat van “mondiaal kapitalisme”. Deze laatste fase is een kwalitatief nieuw tijdperk. In navolging van Hobswamm beschouwt Robinson de periode na de wereldoorlog van 1945 tot 1973 als de “Gouden Eeuw”, toen de wereldeconomie “eerder internationaal dan transnationaal” was [9].

Robinson heeft de verschillende dimensies van de wereldwijde politiestaat, waaronder de economische, politieke, sociale en ideologische aspecten, nauwgezet aan elkaar geregen. Het boek is dan ook een rijke bron van interessante informatie, gegevens en bronnen. Uit deze rijke verzameling van “feiten” trekt Robinson twee theoretische conclusies. Ten eerste stelt hij dat het kapitalisme, in zijn vierde mondiale fase, een Transnationale Kapitalistische Klasse (TCC) heeft ontwikkeld die de “hegemoniale fractie van kapitaal op wereldschaal” [11] is, bestaande uit eigenaars en managers van Transnationale Corporaties (TNC). De TCC is zwaar verankerd in het wereldwijde militair-industrieel-veiligheidscomplex en is in staat de economische en politieke macht wereldwijd te centraliseren. Zij hebben hun structurele macht gebruikt om een “transnationale staat” (TNS) te creëren als een “supranationale politieke autoriteit” [13]. De TCC hebben de staten geïntegreerd in mondiale structuren van economische, politieke en ideologische macht. De TCC hebben via de transnationale ondernemingen (TNC’s) en TNS’s een crisis van de mensheid teweeggebracht.

Ten tweede betoogt het boek dat er tegenover de TCC een Global Working Class (GWC) is ontstaan. Militair-industriële-veiligheids-media complexen staan in het middelpunt van de kapitaal accumulatie strategieën van de TCC. Dankzij de technologische ontwikkelingen die het gevolg zijn van de Vierde Industriële Revolutie, en de globalisering van de productie, is de TCC in staat geweest de lonen en arbeidsomstandigheden over de hele wereld te verlagen en grote delen van de bevolking te reduceren tot ongewenste “overtollige mensheid” (“surplus humanity”). De staat heeft zijn herverdelende rol opgegeven omdat hij niet langer legitimiteit zoekt bij de bevolking. De crisis van de mensheid en de produktie van overtollige mensheid is het gevolg van deze veranderingen in technologie en produktie. Als reactie op deze crisis groeit de vrees dat verzetsbewegingen sterker worden. Als een preventieve maatregel om de verzetsbewegingen te verhinderen, neemt de TCC zijn toevlucht tot repressie door bewaking. Als de gemilitariseerde accumulatiestrategieën onverhoopte winsten opleveren voor de TNC’s, dan is de repressie ook economisch winstgevend voor de TCC. Als TNS politie, gevangenissen en repressieve acties uitbesteden aan transnationale bedrijven, verdienen ze geld aan gemilitariseerde accumulatie om overtollig kapitaal te absorberen dat de voorwaarden van armoede en ongelijkheid creëert, en profiteren ze ook van de repressie die er onvermijdelijk op volgt.

Deze twee ontwikkelingen leiden tot de derde: het fascisme van de eenentwintigste eeuw. De basiskenmerken van het fascisme van de eenentwintigste eeuw zijn vergelijkbaar met die van het fascisme van de twintigste eeuw, in die zin dat beide de crisis van het kapitalisme willen aanpakken. De belangrijkste verschillen zijn dat, ten eerste, het kapitaal in de eenentwintigste eeuw transnationaal is en, ten tweede, de strijd van de arbeidersklasse tegenwoordig zwak is. Net als de TCC is het fascisme een wereldwijd genetwerkt fenomeen.

Het boek is ingedeeld in vier hoofdstukken – het eerste verklaart de opkomst van de TCC en TNS’s, het tweede de GWC, het derde gaat dieper in op het idee van gemilitariseerde accumulatie en accumulatie door repressie en het laatste hoofdstuk behandelt verzet tegen mondiaal fascisme voor de toekomst. The Global Police State is een welkome aanvulling op een groeiend aantal kritische geschriften vanuit linkse en progressieve standpunten die de enorm uitgebreide militair-industriële-veiligheidscomplexen in recente tijden en de rol van publiek-private partnerschappen en het uitbesteden van staatsfuncties onderzoeken.

Het analytisch kader van het boek is conceptueel eenvoudig. Het breidt de analytische categorieën van kapitalistische en arbeidersklasse, natiestaat en fascistische staten, repressie en accumulatie uit en projecteert ze op het wereldvlak. De conceptuele eenvoud gaat ten koste van methodologische en theoretische ondoorzichtigheid. Het boek blijft sterk binnen de westerse marxistische traditie waarin er een sterke tendens is om theorie uit “feiten” te distilleren. De vermenging van “feiten” met de empirische werkelijkheid is een kenmerk van het liberalisme. Bovendien zijn “feiten” noch theorie-neutraal, noch waarde-neutraal, omdat hun constructie beide veronderstelt. Het vertrouwen op vooraf geconstrueerde “feiten” richt de aandacht op oppervlakteverschijnselen of de manifeste werkelijkheid in de marxistische theorie. Het leidt de aandacht af van de sociale relaties van het kapitalisme, en de basis van die relaties in de geschiedenis en de materialiteit. In plaats daarvan verschuift de aandacht van de analyse naar de schijn in plaats van de oorzakelijke relaties. Deze fundamentele fout in het boek leidt tot andere methodologische en theoretische problemen.

Periodisering is zo’n vraagstuk. In het boek wordt globalisering gezien als een afzonderlijke fase van het kapitalisme die in het begin van de jaren negentig na het einde van de Koude Oorlog is begonnen. Een dergelijke karakterisering is om twee redenen problematisch. Ten eerste gaat de historische ontwikkeling van het militair-industrieel-veiligheidscomplex, en in feite de materiële voorwaarden voor globalisering, terug tot de wereldoorlogen, toen oorlogseconomieën de fundamenten legden voor de TCC en TNC’s, de supranationale organisaties en TNS’s en de sociale en ideologische infrastructuren voor monopolie- en financieel kapitalisme. Technologieën zoals het internet en oorlogsecosystemen zoals RMA of Revolution in Military Affairs begonnen immers tijdens en onmiddellijk na de wereldoorlogen. Omdat de gemilitariseerde accumulatie niet in de naoorlogse geschiedenis van het kapitalisme is verankerd, blijft de definitieve rol die de periode tijdens en onmiddellijk na de wereldoorlogen heeft gespeeld in de ontwikkeling van de TCC en de GWC ondoorzichtig. Het is moeilijk om de oorzakelijke en historische ontwikkelingen te verklaren op basis van zichtbare “feiten” alleen. De wereldpolitiestaat raakt verward in allerlei sociaal-democratische retoriek en aannames.

Ten tweede wordt het moeilijk om op basis van “feiten” alleen een onderscheid te maken tussen kwantitatieve en kwalitatieve transformaties van het kapitalisme. Zo is het kapitalisme vanaf zijn ontstaan afhankelijk geweest van oorlogen en oorlogsfinanciering, en staten waren het vehikel voor beide. Hoe verschillen oorlogen tijdens mercantiele tijdperken, industriële, de Gouden Eeuw en globalisering van elkaar? Zijn de verschillen kwantitatief – zodat zij kunnen worden verklaard door de schaalvergroting van de operaties – of leiden kwantitatieve veranderingen tot kwalitatieve veranderingen na een kritieke fase in hun expansie? Met andere woorden, transformeert de kapitalistische expansie de relaties van productie, uitwisseling, circulatie en consumptie in de verschillende stadia? Zo ja, hebben de veranderingen gevolgen voor de sociale structuren, waaronder de ideologische en politieke structuren?

Het boek laat ons achter met meer vragen dan antwoorden over de huidige fase van het kapitalisme. Op welke basis kunnen we elke fase van het kapitalisme indelen? Wanneer begint het ene stadium en eindigt het andere en wat zijn de kenmerken van elk stadium? Wat zijn de kenmerken en eigenschappen van elke fase van het kapitalisme? Hoe moeten we de overgangen van het kapitalisme van de ene fase naar de volgende begrijpen? Hoe maken we een onderscheid tussen een tijdperk, een etappe en een fase van het kapitalisme? Wat zijn de verschillende markeringspunten? Deze vragen over de periodisering van de verschillende tijdperken, stadia en fasen van het kapitalisme zijn bijzonder belangrijk om te verduidelijken in verband met de ontwikkeling van de wereldpolitiestaat. Wanneer is het geglobaliseerde, monopolistische, gemilitariseerde en gesecuritiseerde transnationale kapitalisme begonnen en waarom? Dit is de centrale vraag van onze tijd.

De projectie van fundamentele conceptuele bouwstenen als klasse, natiestaat, accumulatie, onderdrukking op het wereldvlak verhult een belangrijk kenmerk van het kapitalisme, namelijk de ongelijke ontwikkeling en ongelijke verhoudingen binnen klassen, tussen staten, regio’s, geslachten, rassen en nog veel meer. De TCC en de GWC zijn intern gedifferentieerd – een cognitieve arbeider, of een arbeider in de militair-industriële complexen van de Verenigde Staten neemt op de wereldarbeidsmarkt en de GWC een heel andere objectieve positie in dan de arbeider op het platteland of in de informele sector in een derdewereldland. Solidariteit tussen de twee kan niet worden verondersteld, zelfs wanneer zij wenselijk is.

Hoewel het waar is dat alle staten nu geïntegreerd zijn in een wereldorde, zijn hun betrekkingen toch asymmetrisch. De asymmetrische verhoudingen tussen dominante en verzwakte staten laten de mogelijkheden open voor hernieuwde strijd voor zelfbeschikking van onderdrukte staten, zelfs als hun elites zijn geïntegreerd in de TNS. Of hetzelfde kan worden gezegd van imperialistische staten als de Verenigde Staten is betwistbaar. Het is waar dat de kapitalistische klassen wereldwijd geïntegreerd zijn, maar de kapitalist uit Ghana of Kenia neemt binnen de TCC een heel andere positie in dan de kapitalisten en managersklassen in de Verenigde Staten of Duitsland. Inzicht in deze interne differentiaties, de ongelijke en asymmetrische verhoudingen binnen de kapitalistische verhoudingen, vormt de sleutel tot een dialectisch begrip van het kapitalisme en de emancipatorische politiek. Dialectische analyse ontbreekt met name in het boek.

Theorieën die zijn afgeleid van “feiten” maken verklarende kritiek moeilijk. Causale verbanden worden externe factoren en staan vaak open voor speculatieve theorievorming. Verklarende kritieken worden vaak ondergewaardeerd omdat zij te theoretisch en te ingewikkeld lijken. Ironisch genoeg blijven we zonder theoretische duidelijkheid, door gebrek aan kennis of bewustzijn, vastzitten aan liberale denkbeelden die ons door het kapitalisme zijn opgedrongen. Verklarende kritieken stellen ons in staat niet alleen te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit, maar ook waarom de wereld in elkaar zit zoals hij in elkaar zit. Verklarende kritieken zijn ook belangrijk omdat ze de weg openen naar alliantievorming door verder te gaan dan aspiraties en minimale politieke programma’s op te bouwen die gebaseerd zijn op wat objectief mogelijk en subjectief wenselijk is. Door de sociale relaties bloot te leggen die ten grondslag liggen aan zichtbare verschijnselen, helpt verklaringskritiek ons om elk probleem bij de wortel aan te pakken. Zoals Marx zei, is radicaal zijn tot de kern van de zaak doordringen. Er is wat meer nodig dan “feiten” om de gemilitariseerde accumulatie en accumulatie door onderdrukking, waar het boek zo terecht de aandacht op vestigt, bij de wortel aan te pakken.