Ga naar de inhoud

Winnie Mandela: hoe een communicatiebedrijf van een heldin een ‘omstreden figuur’ maakte

Het lijkt wel een ongeschreven regel. Als je een artikel schrijft over de pas overleden Winnie Madikizela-Mandela dan moet je daarin ergens het woord ‘omstreden’ smokkelen. Het is de ultieme overwinning van de schimmige organisatie Stratcom. In opdracht van het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime moest Stratcom Winnie isoleren binnen het ANC en haar naam besmetten.

8 min leestijd

(Door Christophe Callewaert, oorspronkelijk verschenen op dewereldmorgen)

Eind jaren 1980 zag het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime in dat de strijd verloren was. De townships waren aan hun controle ontsnapt. De internationale boycot maakte van het regime een paria. In 1988 hadden 600 miljoen mensen op tv het verjaardagsconcert voor Nelson Mandela gevolgd in het Wembleystadion in Londen. Met artiesten als Simple Minds, Sting, Stevie Wonder, Whitney Houston en Dire Straits hadden president de Klerk en co het hele muziekestablishment tegenover zich.

Nelson Mandela werd uiteindelijk in 1990 vrijgelaten nadat hij bijna 27 jaar opgesloten had gezeten. Het was het begin van de onderhandelingen tussen de verzetsbeweging ANC en het regime die moesten uitmonden in de eerste vrije verkiezingen in Zuid-Afrika. Vier jaar hadden de apartheidsaanhangers nog om van het ANC een “gewone partij” te maken.

Van wat er toen in gang werd gezet, weten we veel dankzij de getuigenissen van enkele agenten die betrokken waren bij die operaties. Een van de eisen van de onderhandeling  was de oprichting van een waarheidscommissie, waar de daders van de misdaden van de repressie konden getuigen in ruil voor strafvermindering of -kwijtschelding. Paul Erasmus is een van die vroege spijtoptanten die nog voor de verkiezingen de wanpraktijken van het apartheidsregime onthulde bij deze waarheidscommissie onder leiding van opperrechter Richard Goldstone. Vic McPherson was eveneens één van de cruciale getuigen van de Waarheidscommissie.

Van het ANC een ‘normale partij’ maken betekende de revolutionaire krachten binnen de verzetsorganisatie isoleren. Het betekende ook dat de machtsbasis van de beweging moest uitgehold worden. Bij het nastreven van die twee objectieven kwam de naam van Winnie Madikizela-Mandela bovenaan te staan. Of zoals McPherson getuigde: “Deze persoon, Winnie Madikizela-Mandela, werd beschouwd als een revolutionair.”

Winnie Madikizela-Mandela was inderdaad bepaald bijzonder te noemen. Ze was pas 26 toen haar man opgepakt werd. Twee jaar later – in 1964 – werd Nelson Mandela veroordeeld en ging hij 26 jaar achter de tralies. Zonder Winnie zou er van de later bijna heilig verklaarde Nelson Mandela echter geen sprake geweest zijn.

Vlam

In plaats van in een hoekje te gaan treuren, zette zij de strijd verder. Zij hield de vlam levend en maakte van haar man een symbool van het verzet tegen het meedogenloze apartheidsregime. In de jaren 1960 al mocht ze ondervinden dat de woede van het regime zich tegen haar keerde. Gedurende 18 maanden werd ze opgesloten in een isoleercel waar men haar via martelingen probeerde te breken.

In 1977, na de zware rellen in Soweto, werd ze verbannen naar het gehucht Brandfort, honderden kilometer van haar thuisbasis in Johannesburg, waar ze moest verblijven in een huis zonder elektriciteit of stromend water.

Maar het regime kreeg Winnie Madikizela-Mandela niet klein. Zij was het enige openlijke kopstuk van ANC in Zuid-Afrika. Alle anderen gingen ondergronds, zaten in de gevangenis of in het buitenland. Zelfs vanuit Brandfort,  waar ze elk uur van de dag in de gaten gehouden werd, wist ze een leidende rol te spelen in het ANC en zelfs binnen Umkhonto we Sizwe (‘speer van de natie’), de militaire vleugel van de anti-apartheidsbeweging. Binnen die laatste organisatie vond ze een bond- en zielsgenoot in Chris Hani, de in 1993 vermoorde communistische leider binnen het ANC.

Chaos

En zo komen we in de jaren 1980 terecht. Twee brandbomaanslagen op haar huis in Brandfort verder, met een Soweto dat wegzinkt in chaos, kan Winnie Madikizela-Mandela het niet langer aanzien. Ze keert terug naar haar thuisbasis. Het zegt iets over haar status dat het apartheidsregime dat niet eens kan verhinderen. In 1985 zit ze toevallig tijdens een binnenlandse vlucht op hetzelfde vliegtuig als toenmalig minister van Justitie Jacob Coetsee. Ze wist hem te overtuigen om haar man een bezoek te brengen in de gevangenis. Het was het prille begin van de eerste aftastende onderhandelingen tussen ANC en het regime.

Ondertussen had ANC-voorzitter Oliver Tambo vanuit het buitenland opgeroepen om de Zuid-Afrikaanse staat in chaos te storten. In Soweto was dat al lang het geval. Alle overheidsinstellingen werden uit de dichtbevolkte townships verjaagd. Soweto was in handen van jeugdbendes die ook het gezag van de oude garde van de anti-apartheidsstrijd niet langer erkenden. Fracties van het apartheidsregime steunden op hun beurt criminele groepen die de bevolking moesten terroriseren in de hoop dat een deel van hen terug zou verlangen naar orde en recht.

In die chaos kwam Winnie Madikizela-Mandela terecht. Zij wist twee rivaliserende jeugdbendes samen te brengen in de Mandela Football Club. In een poging om de orde te herstellen in de wetteloze townships organiseerde ze een soort volksrechtspraak, maar ze kon moeilijk anders dan een deel van die macht te geven aan de leden van die Football Club.

Stompie

Het was in die omstandigheden dat de 14-jarige Stompie Seipei werd vermoord. Stompie – een schuilnaam die hij zichzelf gaf – was al op 11-jarige leeftijd uitgegroeid tot de leider van een jeugdbende. Hij werd opgepakt door de politie en werd daardoor de jongste politieke gevangene in de geschiedenis van Zuid-Afrika. Na een lange foltering zou hij informatie hebben gegeven die tot de dood van vier kameraden van Winnie Madikizela-Mandela leidde.

Na zijn vrijlating kwam hij in Soweto terecht waar hij ontvoerd werd door leden van de Mandela Football Club. Op nieuwjaarsdag van 1981 werd zijn levenloze lichaam teruggevonden in de buurt van het huis van Winnie Madikizela-Mandela. Jerry Richardson, één van de lijfwachten van Winnie Madikizela-Mandela, werd veroordeeld voor de moord. Daardoor werd ook Winnie zelf meegesleurd in de affaire. Pas later zou Paul Erasmus getuigen dat Richardson een agent was van het apartheidsregime en dat hij Stompie wellicht vermoord heeft omdat de jongen meer wist over zijn dubbelleven.

Voor Stratcom was de moordzaak puur goud. De campagne om Winnie Madikizela-Mandela’s naam te besmeuren was toen al op stoom gekomen. Hoewel ze zelf de eerste domino omstootte die zou leiden tot de vrijlating van Nelson Mandela en de verkiezingen van 1994, werd zij het grootste slachtoffer van dat proces want van dan af richtte het hele staatsapparaat zich op haar persoon en dat van enkele andere meer radicale stemmen binnen ANC.

Hoe slecht is Winnie?

Vic McPherson, de agent die de operatie leidde, vertelde in de documentaire Winnie (2017, zie de trailer) dat hij beschikte over een netwerk van 40 journalisten die zijn artikelvoorstellen en informatie klakkeloos overnamen. Eén keer wist de dienst zelfs een volledig zelf geschreven en verzonnen artikel gepubliceerd te krijgen in het Amerikaanse blad Vanity Fair met als titel ‘How Bad is Winnie Madikizela-Mandela?’ Maar ook andere kranten als The Independent en The Times slikten zijn ‘berichten’ als zoete koek.

De Zuid-Afrikaanse agenten van Stratcom werden getraind door Millard Shirley, dezelfde CIA-agent die in 1962 aan de Zuid-Afrikaanse inlichtingendiensten de cruciale tip had doorgespeeld die leidde tot de arrestatie van Nelson Mandela. Hij toonde hen hoe je van halve waarheden en roddels volwaardige nieuwsberichten kan maken. Shirley leerde het apartheidsregime overigens ook hoe ze de onderhandelingen moesten aanpakken. Bijvoorbeeld: “Vergiftig het glas water van de tegenstanders zodat ze hevige buikkrampen krijgen en niet langer in staat zijn om hun eisen op een correcte manier te verdedigen”.

De campagne werkte. Er kwam een stroom berichten over drank- en druggebruik van Winnie Madikizela-Mandela en haar entourage, over liefdesaffaires en natuurlijk over het geweld in en rond de Mandela Football Club. Winnie Madikizela-Mandela werd neergezet als een verbitterde, machtswellustige vrouw die de controle volledig verloren had.

Omstreden

En daardoor werd Winnie Madikizela-Mandela ‘omstreden’. De gematigde zijde binnen ANC kreeg de bovenhand. Winnie bleef tot haar dood één van de populairste politici van het land, maar politiek werd ze geïsoleerd, zeker nadat Chris Hani, één van haar laatste bondgenoten, vermoord werd. Nelson Mandela, haar man die ze 26 jaar lang alleen in de gevangenis kon ontmoeten, schoof haar ook aan de kant. In hun relatie – ze scheidden in 1996 – maar ook politiek. Veelzeggend was de eerste speech van Nelson Mandela na zijn vrijlating. Mandela liet het na om Winnie te bedanken voor haar eindeloze inzet om hem vrij te krijgen en voor het levend houden van zijn naam en erfenis.

Als de naam Mandela synoniem staat voor vrijheid, dan is dat bijna helemaal te danken aan de inzet van Winnie Mandela tijdens zijn gevangenschap. Haar rol in de afschaffing van de apartheid kan niet overschat worden. Haar droom van een vrij en rechtvaardig Zuid-Afrika kwam echter niet uit. In de periode na 1994 heeft ze verschillende keren gewezen op de fouten die toen gemaakt zijn. De apartheid werd enkel formeel afgeschaft, aan de onrechtvaardige sociaal-economische verhoudingen in het land werd niet geraakt.

“De economie is nog grotendeels ‘wit’. Er zijn een paar ‘token’ zwarte mensen, maar zovelen hebben hun leven gegeven in de strijd zonder daarvoor beloond te worden”, zei ze ooit in een interview. Ook Winnie Madikizela-Mandela gaf haar leven. Haar bijdrage werd grotendeels uit de geschiedenis gewist. Omdat ze te onverzoenlijk was, omdat ze een vrouw was.

De documentaire Winnie uit 2017 – die eindelijk haar kant van het verhaal vertelde – betekende een klein beetje eerherstel. Bekijk ze. Schrap de leugens en de roddels van Stratcom uit haar nagedachtenis. In heel de geschiedenis van de apartheid was er maar één iets omstreden en dat was het systeem van de apartheid zelf.