Weg met het moderne tsarisme van Poetin! Een reactie op Yanis Varoufakis

(Door Anthony Barnett. Oorspronkelijk versie op 10 november verschenen bij Open Democracy, vertaling globalinfo.nl die dol is op donateurs foto demonstratie in Londen door Garry Knight, Flickr Publiek Domein)

Het is niet echt nieuws om te zeggen dat we in een ultrakapitalistische wereld leven: een wereld die is geïnitieerd en vervolgens bewaakt door Washington, toen het door de ineenstorting van de Sovjet-Unie de overwinning in de Koude Oorlog behaalde en na 1992 een uniek primaat kreeg. Het heeft een mondiaal systeem opgebouwd en het links van de 20e eeuw verpletterd.

Vandaag is het echter, grotendeels dankzij de roekeloosheid van de VS, een systeem in “polycrisis”. Het heeft spectaculair gefaald: militair, in Irak en Afghanistan; financieel, met de grote crash van 2008; economisch, wat betreft het welzijn van de Amerikaanse arbeiders- en middenklasse; milieu, nu de planeet in brand staat, en ideologisch, met de ondergang van de neoliberale bewering dat “de markt het het beste weet”.

Daarbij komen nog twee mislukkingen van de mondiale strategie van de VS na 1992. De eerste is de grootste menselijke prestatie van die periode – de transformatie van China uit de armoede, waardoor een economische en strategische concurrent ontstond die niet ondergeschikt was aan Wall Street. De tweede is de manier waarop de VS samenspanden met de oligarchen die het gevolg waren van de mislukkingen van het communisme, om Rusland te plunderen en failliet te laten gaan in plaats van een bondgenoot te creëren.

De menselijke kosten van het Amerikaanse beleid voor Rusland zijn zojuist tot leven gebracht door Adam Curtis. De politieke vernedering leidde tot Vladimir Poetin, die een monsterlijke uitdrukking is geworden van het oligarchenkapitalisme.

De politiek van Donald Trump kan worden gezien als een poging om te anticiperen op de dreiging van een binnenlandse opstand tegen het militaire en economische falen van Amerika door in te spelen op de groeiende ontgoocheling en ontevredenheid, terwijl de zelfgenoegzaamheid van zijn mondialistische elite wordt vervangen door een nationalistische mobilisatie, vooral tegen China. Het maakt ook deel uit van een internationale verschuiving naar een maffia-achtige wereld met sterke mannen in China, India, Rusland, Turkije, Egypte en elders.

Dit werpt een vraag op: waarom heeft extreem-rechts niet gewoon alles van tafel geveegd? Hoe komt het dat extreem-rechts niet overal zegeviert, gezien de strategische samenhang, de omvangrijke financiering, het goed georganiseerde populisme, de steun uit evangelische hoek, de verleiding van valse ideeën over raciale of religieuze suprematie, de zwakte van het liberale centrum, de marginalisering van het socialisme en het fatalisme dat is ontstaan door decennia van “kapitalistisch realisme” dat mensen vertelt dat stemmen niets kan veranderen? Waarom is extreem-rechts niet overal de overwinnaar?

In plaats daarvan staat diens succes op een kantelpunt. De recente verkiezingen in Brazilië zijn een duidelijk voorbeeld, waarbij Lula het presidentschap met minder dan 2% won, zelfs als de bondgenoten van Bolsonaro in alle regio’s, waaronder São Paolo, zegevierden. De resultaten van de Amerikaanse midterms zijn een ander voorbeeld, en geven uitdrukking aan een proces dat ik eerder dit jaar in een korte documentaire voor OpenDemocracy heb behandeld.

Mijn verklaring voor het buitengewone krachtenevenwicht is dat onder de massale, aanhoudende en opkomende vloed van marktwerking tegenstromingen op gang kwamen, waaronder feminisme, antiracisme, milieubeweging en egalitaire opvattingen over mensenrechten. Deze genereren een nieuwe vorm van humanisering, versterkt op manieren die ik kort uiteenzet in mijn boek Taking Control! door de medische wetenschap, lichamelijk bewustzijn van gezondheid, en digitale onderlinge verbondenheid, die veranderen hoe we denken over ons lichaam en onszelf als soort, en de manier waarop we ons verhouden tot onze planeet. Samen hebben zij geleid tot een veelzijdig en argumentatief verzet tegen het extreme kapitalisme – maar nog niet tot een politiek alternatief.

De krachten van het verzet, die vaak maar niet altijd links zijn, zijn niet ontstaan uit socialistische bewegingen of marxistische analyses. Ze missen het organisatorische gewicht van de klassenstrijd, maar ze zorgen ervoor dat jongere generaties een totaliserend, ecologisch bewustzijn hebben in plaats van een sectioneel, op eigenbelang gericht bewustzijn.

Ik begon deze redenering te ontwikkelen tijdens de pandemische lockdown en werd door Yanis Varoufakis uitgenodigd om het samen met hem en de betreurde Rosemary Bechler op DiEM25 TV te bespreken. Varoufakis was verbaasd dat iemand die de lancering van DiEM25 hielp, het “socialisme” niet zag als de bron voor democratie, en dacht aanvankelijk dat ik hem “zat te plagen”.

Wat niemand van ons verwachtte was dat een dergelijke analyse spoedig op de proef zou worden gesteld door de oorlog. Is het juist om te zeggen dat de enorme golf van solidariteit met Oekraïne de kracht van de nieuwe humanisering uitdrukt? Of dat de wrede inzet van Poetin de vastberadenheid uitdrukt van Trump-achtige minachting voor zowel menselijkheid als legaliteit?

Op het scherp van de snede

Oekraïne is een harde bevestiging van het messcherpe karakter van de post-Covidale wereld. Maar het is verre van een simpele botsing tussen vooruitgang en reactie. De steun van de VS, de EU en het VK voor Oekraïne gaat gepaard met een verlangen om zijn rijkdommen in te lijven en ervoor te zorgen dat zijn democratische geest wordt getemd.

De paradox is vastgelegd in Adam Tooze’s verslag van het recente onderzoek van het Centre for Economic Policy Research over Oekraïne. Het CEPR steunt de succesvolle nationale patriottische mobilisatie van Zelenskyi’s regering, maar pleit ervoor de noodtoestand in oorlogstijd te gebruiken om ultra-neoliberaal beleid op te leggen om de overheidsregulering van de economie en zelfs de welvaart af te schaffen. Dit is al gedeeltelijk aan de gang met de afschaffing van arbeidswetten die openDemocracy’s Tom Rowley en Serhiy Guz hebben gedocumenteerd.

Tooze schrijft: “Het uitvoeren van dit soort wederopbouw onder oorlogsomstandigheden, wanneer de ruimte voor publiek debat, stakingen en oppositie beperkt is, sluit de democratie kort. Aangezien het verdedigen van de democratie deel uitmaakt van de aantrekkingskracht van Oekraïne is dit bitter ironisch. Het is ook een gok. Het dreigt een wig te drijven in de nationale solidariteit die, als de geschiedenis een leidraad is, noodzakelijk is om de oorlog vol te houden.”

De uitdaging voor de regerende instellingen van het Westen, vaak aangeduid als “het centrum”, is dat zij, om een lange oorlog te kunnen voeren, het kapitalisme rechtstreeks moeten besturen en de nostrums van het neoliberalisme moeten laten varen – zoals de econoom Joe Stiglitz meer dan eens heeft betoogd. De uitdaging voor ieder van ons die zijn solidariteit en steun aan Oekraïne wil betuigen, is dat de strijd daar afhankelijk is van Amerikaanse militaire steun, die terecht een enorme ambivalentie oproept.

Onenigheid met Varoufakis

Terwijl ik met deze kwesties worstelde, kwam er een verzoek in mijn inbox om een petitie van change.org voor vrede te ondertekenen. Geadresseerd “Aan allen die geven om de toekomst van de mensheid en de planeet“, werd het onderschreven door onder andere Varoufakis. Ik wilde het graag lezen.

Ik ging uit mijn bol. Ik vond dat de petitie de alarmerende gevaren van de strijd om Oekraïne, en de toegevoegde draai van een Chinees-Amerikaans conflict over Taiwan, misbruikte om een luie, formulematige vraag om vrede voor te stellen die de schuld voor beide conflicten bij de VS legt.

Ik schreef een snelle weerlegging: “Een verraad aan Oekraïne en links: hebben socialisten als Yanis Varoufakis en Jeremy Corbyn hun geschiedenis verkeerd begrepen?”. Varoufakis reageerde onmiddellijk – en op genereuze wijze. Aan het eind van zijn stuk verweet hij me de clickbait-aard van de kop van mijn artikel en zei hij dat we “het voortouw moeten nemen om te laten zien dat het mogelijk is het hartgrondig oneens te zijn zonder te spreken van ‘verraad'”.

Hiervoor bied ik hem graag persoonlijk mijn excuses aan. Hij wijst erop dat wij, sinds Poetin Oekraïne is binnengevallen, de plicht hebben de binnengevallenen onvoorwaardelijk te steunen. Varoufakis hamert ook op het recht van Oekraïne om toe te treden tot de EU; dat geen enkele roep om vrede Oekraïne zijn autoriteit mag ontzeggen; en dat de bevolking van de Krim en Donbas zelf over hun toekomstige status moet beslissen. Deze geest van strijdbare solidariteit met Oekraïne is echter niet terug te vinden in de petitie, die de oorlog wijt aan de weigering van de VS om “een multicentrische, multibeschaafde wereld” te accepteren.

Varoufakis suggereert dat we het oneens zijn omdat ik de VS zie als “een verdwijnende imperialistische supermacht”. Maar dat beweer ik niet; Trump die Obama verving was nauwelijks een vervaging. Of we het nu wel of niet oneens zijn over de aard van de macht van de VS, de kern van het probleem wordt gesteld als Varoufakis schrijft: “meer oorlog, zelfs als die rechtvaardig is, is niet het antwoord”.

Als een rechtvaardige oorlog niet “het antwoord” is voor de Oekraïners, moeten ze dan een onrechtvaardige vrede accepteren?

En dit is het probleem. Elk resultaat dat de integriteit en onafhankelijkheid van Oekraïne erkent, is een duidelijke nederlaag voor Poetin.

Begin oktober benoemde Poetin Sergej Surovikin tot algemeen commandant van zijn zogenaamde “speciale militaire operatie” in Oekraïne. Op 8 oktober gaf Surovikin een televisie-interview en bevestigde de oorlogsdoelen van de Russische president: “Wij zijn één volk met de Oekraïners. En we willen maar één ding – dat Oekraïne onafhankelijk wordt van het Westen en de NAVO, en een bevriende staat voor Rusland.”

Het “maar één ding” dat Surovikin voorstelt is een vazalstatus voor Oekraïne. Vrede vereist dat dit doel wordt opgegeven. Oekraïners en Russen zijn niet “één volk”. Als Oekraïners deel willen uitmaken van het Westen, is dat hun keuze. Rusland heeft het recht erop aan te dringen dat Oekraïne geen deel uitmaakt van de NAVO, maar het kan “vriendschap” niet met geweld opleggen.

Er is een “oorlogspartij” in het Westen die wil dat het conflict voortduurt en Oekraïne aanspoort de Krim te veroveren – die moet worden tegengewerkt. Maar dergelijke oorlogspartijen zijn niet verantwoordelijk voor het huidige conflict. De suggestie dat zij dat wel zijn, werd overgenomen door Oliver Eagleton, die schreef dat Boris Johnson in zijn eentje Zelenskyi ervan had weerhouden in te stemmen met een vredesverdrag.

Zijn bewering werd, geduldig en uitvoerig, afgebroken door Volodymyr Artiukh en Taras Fedirko. Wie geïnteresseerd is in een gedetailleerde analyse van de verantwoordelijkheid van Poetin voor de oorlog moet hun stuk lezen, of gewoon luisteren naar stemmen uit Polen en Rusland zoals Boris Kagarlitsky.

Hoe de vrede in Oekraïne veilig te stellen

De beste manier om naar vrede te streven is drieledig. Ten eerste het Oekraïense verzet op alle mogelijke manieren steunen. Ten tweede het Oekraïense maatschappelijk middenveld steunen om de vrede voor te bereiden wanneer Oekraïne wint, hoe hoog de kosten ook zijn of hoe lang het ook duurt. Ten derde actieve steun aan Russische en Witrussische democraten die zich verzetten tegen de dictaturen van Poetin en Loekasjenko, om te proberen ervoor te zorgen dat zij worden vervangen door regeringen die het zelfbeschikkingsrecht van Oekraïne erkennen en te goeder trouw met het land kunnen onderhandelen.

Ik ben van mening dat we Poetin moeten zien als de meest extreme leider van wat we het Trumpisme kunnen noemen.

We moeten de beginselen waarvoor Oekraïne strijdt universeel maken. Zoals Slavoj Žižek schreef, is de strijd van Oekraïne “het front in de wereldwijde strijd tegen het nieuwe nationalistische fundamentalisme dat overal aan kracht wint, ook in de Verenigde Staten, India en China”.

Misschien helpt dit om het onderliggende verschil aan te geven tussen mij en, zo niet Varoufakis, dan toch de vredespetitionarissen van ‘All Who Care…’. Zij zien Oekraïne als een gevaarlijk conflict tussen twee bestaande systemen, beschavingen zelfs, die evenveel recht hebben om naast elkaar te bestaan, waarbij de oorlog de ergste militaire ambities van beide voedt. Nu aandringen op vrede, vanuit hun standpunt, is het beperken en zelfs frustreren van de slechtheid aan beide kanten.

Mijn mening is dat we Poetin moeten zien als de meest extreme leider van wat we het Trumpisme kunnen noemen. Zijn regime is, om de Russische schrijver en analist Kirill Kobrin (nu woonachtig in Riga) te citeren, een “speciaal soort politiekapitalisme… verzonnen uit neoliberaal cynisme, KGB sadisme en westerse managerslogica”. Poetin en zijn coterie wilden ook de internationale invloed herstellen die het Kremlin ooit uitoefende in de dagen van de USSR. Ze waren graag een bondgenoot in de wereld van Trump.

Maar Biden ging die uitdaging aan. Niet militair: zij zagen de VS als zwak nu zij zich terugtrok uit Afghanistan, de NAVO als verdeeld, Duitsland als afhankelijk en het VK als irrelevant. De Russische invasiemacht was zo klein omdat er geen serieuze militaire tegenstand werd verwacht.

Strategisch gezien echter bracht de steun van de VS voor de jonge, moderne en energieke regering in Kiev, die (hoe gebrekkig ook) in heel Oekraïne met een meerderheid van meer dan 70% was gekozen, hun benepen gezag in gevaar. Haar voorbeeld bedreigde de legitimiteit van hun autoritaire regime en hun greep op Wit-Rusland en betekende dat Oekraïne deel zou gaan uitmaken van de EU, waardoor elke hoop op hegemonie van het Kremlin over het land zou vervliegen.

Het conflict is niet tussen twee “beschavingen” die het recht hebben om vrij van de overheersing van de ander te bestaan. Het is tussen de onvolmaakte aanhangers van een wereld van vrijheid en menselijkheid, en de wereldwijde dreiging van willekeurig populistisch autoritarisme, waarvan Poetin een extreme vertegenwoordiger is. Hij is een waanzinnige tsaar geworden en moet vastberaden worden bestreden. Alles wat minder is, is een manier om te zeggen dat ook wij een wereld van geweld en onderwerping moeten accepteren, die zal leiden tot onze eigen lijfeigenschap.

——————-

Anthony Barnett’s Taking Control!: Humanity and America after Trump and the Pandemic (2022) gaat in op de grotere problemen waarover hij hier schrijft.

Zie ook: Yanis Varoufakis: The US is no ally of the Left – in Ukraine or anywhere 13 oktober 2022 | door Yanis Varoufakis