Verspil nooit een goede (corona) crisis

(Door Guido Speckmann en Lene Kempe oorspronkelijk verschenen in AK vertaling globalinfo.nl die dol is op donateurs)

(Foto: Reden om flink te lachen: Tesla-oprichter Elon Musk is nu de rijkste man op aarde JD Lasica / Wikimedia Commons CC BY 2.0)

In december was het voor de tweede keer zover: de federale regering richtte zich tot de bevolking met een dringende oproep om zo mogelijk thuis te blijven, de sociale contacten te beperken en thuis te werken. Persoonlijke beperkingen, ontberingen, maar ook financiële risico’s zouden nu moeten worden aanvaard om het leven van met name ouderen te beschermen. De staat, zo luidt de boodschap, doet wat hij kan. Minister van Financiën Olaf Scholz (SPD) heeft de bazooka nog steeds in de aanslag.

Wat Scholz, het nieuwe boegbeeld van een zogenaamd sterke staat, tot dusver aan miljarden in de lucht heeft geschoten, bereikt niet degenen die het echt nodig hebben, of slechts in beperkte mate. Voor velen gaat de aanhoudende crisis gepaard met enorme sociale en financiële risico’s. Terwijl de overgrote meerderheid van de bevolking, in naam van de bestrijding van de pandemie, deze en nieuwe beperkingen toch steunt, strijken delen van het kapitaal, te midden van de wereldwijde economische en gezondheidscrisis, miljarden euro’s op. Daarmee maken zij één ding onmiskenbaar duidelijk: ten aanzien van het virus zijn wij nog steeds een klassenmaatschappij.

Riding the storm

Tesla-oprichter Elon Musk, bijvoorbeeld, heeft tot nu toe weinig last van de pandemie. In de race om de rijkste man ter wereld te worden, knokte hij zich in het Corona-jaar 2020 voorbij Amazon-oprichter Jeff Bezos met een voorsprong van 1,5 miljard US dollar. Musk’s persoonlijke nettowaarde bedraagt nu meer dan $ 188,5 miljard, meer dan verzevenvoudigd ten opzichte van 2019. En Musk is niet de enige. Volgens het jaarlijkse Billionaires Report, dat in oktober 2020 is uitgebracht, was het vermogen van miljardairs wereldwijd eind juli met 27,5 procent gestegen ten opzichte van het laatste onderzoek in april 2019 – een nieuw record te midden van de pandemie. “Riding the storm” (de storm uitzitten), zo hebben de auteurs hun verslag gedoopt. Ook vanuit het oogpunt van de superrijken heeft het Corona-jaar een turbulente start gekend.

In februari en maart verloor de wereldwijde miljardairsclub 43 van zijn leden. Toen de aandelenmarkten zich echter herstelden, ging de sentimentscurve voor de superrijken snel weer omhoog. Dankzij de verruiming van de geldhoeveelheid door de centrale banken en de economische steun van de overheid konden de miljardairs onder meer profiteren van de “adembenemende rally’s” (Welt) op de beurs. In de weken die volgden, bleken de economische sectoren technologie en – verrassing – gezondheid bijzonder winstgevend te zijn. De enorme middelen die de staten hebben besteed aan gezondheidszorg in verband met Covid-19 hebben geleid tot een toename van de rijkdom van miljardairs uit de gezondheidszorgindustrie met ongeveer tien procent.

Het verband tussen crises en winsten is geen toeval; het is verankerd in het mondiale economische systeem en ook wettelijk gewaarborgd door instellingen van privaatrecht. Katharina Pistor, hoogleraar aan de Columbia Law School, heeft in haar recente boek “The Code of Capital” op indrukwekkende wijze de algemene betekenis van rechtsnormen voor de structurele manifestatie van ongelijkheid en de geleidelijke overdracht van rijkdom van onder naar boven uitgewerkt. Hoewel de auteur andere vormen van macht en overheersing in het kapitalisme, zoals racisme, het bestaan van klassen of patriarchaat, grotendeels weglaat, kon het onderwerp nauwelijks actueler zijn. Pistor beschrijft hoe particuliere actoren in de loop van de geschiedenis, maar vooral onder neoliberale auspiciën, steeds meer greep hebben gekregen op de creatie en verdeling van welvaart en rijkdom, en dus ook van sociale (on)veiligheid, via het instrument van het recht. Vooral in tijden van crisis.

Voor het virus zijn we nog steeds een klassenmaatschappij

Dit beginsel, zo blijkt, is niet ontkracht door de Coronapandemie en de vermeende wedergeboorte van de sterke, sturende staat – integendeel: het speculeren op en met de crisis kon de afgelopen tien maanden op indrukwekkende wijze worden waargenomen op de Duitse effectenbeurs. Beleggers zetten aanvankelijk in op zogeheten stay-at-home-aandelen, verruilden die voor de Corona-verliezers (bv. TUI en Lufthansa) die met overheidsgeld door de crisis werden geloodst toen het vaccin zijn intrede deed, en keren nu, in de tweede lockdown, terug naar de winnaars van de pandemie: Voedselbezorgingsdiensten, online apotheken of online winkels zoals Zalando. Hedgefondsen behoorden niet tot de grootste winnaars in deze crisis, maar zij hebben niettemin met succes gespeculeerd op een waardedaling van een grote verscheidenheid aan effecten of geprofiteerd van prijsontwikkelingen. (1) Eveneens kort na het begin van de pandemie begonnen grote advocatenkantoren rechtszaken voor te bereiden tegen de Coronamaatregelen van de overheid. Waarom? Omdat ze dat mogen. De huidige wet staat hen dat toe.

Pinautomaat voor bedrijven

Buitenlandse investeerders zullen binnenkort staten voor schadevergoeding kunnen aanklagen indien zij voor internationale arbitragehoven kunnen aanvoeren dat zij zijn benadeeld ten opzichte van binnenlandse concurrenten of dat hen toekomstige winsten zijn ontnomen als gevolg van een Covid 19-maatregel. Het recht om dergelijke vorderingen in te dienen bij speciale arbitragegerechten wordt gewaarborgd door een wereldwijd netwerk van ongeveer 3.000 investerings- of handelsovereenkomsten die speciale investeringsbeschermingsclausules bevatten.

“Investeerder-staat rechtszaken,” zoals Pia Eberhardt van de NGO Corporate Europe Observatory (CEO) het omschrijft aan ak, “zijn een soort superwapen voor de rijken.” Alleen wie het kapitaal heeft om in het buitenland te investeren of zich via slimme lege vennootschappen tot buitenlandse investeerder kan maken, heeft überhaupt toegang tot dit rechtssysteem, zei zij. Volgens Eberhardt kent de rechtsgrondslag alleen een keiharde eigendomsbescherming: “De mogelijke schadevergoedingen kennen geen grenzen en omvatten vaak een vergoeding voor volledig hypothetisch gederfde toekomstige winsten. Dat maakt het regime tot een soort geldautomaat voor bedrijven – en supergevaarlijk voor overheidsbegrotingen en democratische besluiten in het algemeen belang.”

Verscheidene NGO’s hebben reeds de aandacht gevestigd op het gevaar van een ware golf van rechtszaken in de zomer. (2) Claims ter waarde van miljarden, maar ook de soms gigantische juridische kosten, kunnen dan de speelruimte om de schade van de pandemie op lange termijn op te vangen, nog verder beperken, vooral voor de armere landen. De lopende procedures voor internationale arbitragetribunalen vormen voor veel landen al een enorme last. Uit een studie van het Transnational Institute (TNI) blijkt bijvoorbeeld dat Latijns-Amerikaanse landen in augustus 2020 al geconfronteerd werden met claims van in totaal 40 miljard dollar uit hangende rechtszaken. Dit was ruwweg vier keer het bedrag dat de Wereldbank, de Inter-Amerikaanse Ontwikkelingsbank en de Ontwikkelingsbank van Latijns-Amerika samen vanaf juli 2020 aan landen in de regio beschikbaar hadden gesteld in de vorm van leningen om de Covid 19 crisis aan te pakken. (3)

Het beeld van de gelukkige crisiswinnaars die op het juiste paard hebben gewed, is dus niet alleen scheefgetrokken. Het verdoezelt ook een basismechanisme van het internationale financiële systeem, namelijk dat het altijd dezelfden zijn die de kosten dragen, terwijl de andere partij ook van de volgende crisis zal profiteren.

Verscheidene NGO’s hebben, tegen de achtergrond van het massale reclame-offensief van grote advocatenkantoren, een moratorium geëist op reeds lopende procedures en een verbod op rechtszaken in verband met Coronamaatregelen. Het mocht niet baten. Niet alleen lopen de lopende procedures nog steeds; het Internationaal Centrum voor de beslechting van Investeringsgeschillen (ICSID), dat gevestigd is bij de Wereldbankgroep in Washington, heeft vorig jaar ook een nieuw record van 58 zaken geregistreerd. (4)

Wat bijvoorbeeld de Coronamaatregelen betreft, zou het ingrijpen van de Mexicaanse staat in de elektriciteitsmarkt wegens de daling van de vraag naar elektriciteit ten gevolge van de pandemie, thans tot een geschil kunnen leiden. Er waren ook concrete intentieverklaringen van investeerders ten aanzien van Peru. Het land had de tolheffing op snelwegen tijdens de pandemie gedeeltelijk opgeschort. Buitenlandse investeerders die bij het tolsysteem betrokken waren, willen nu een rechtszaak aanspannen voor de verliezen die zij daardoor zouden hebben geleden. Volgens TNI hebben Bolivia, Argentinië en Guatemala ook al te maken met concrete bedreigingen van internationale advocatenkantoren en/of investeerders.

Politiek instrument

Van de rechtszaken die daadwerkelijk zijn aangespannen, verwijst er tot dusver geen expliciet naar Coronamaatregelen. “Advocatenkantoren blijven er echter ijverig reclame voor maken,” zegt Pia Eberhardt. Zelfs tijdens andere crises, zoals de economische crisis in Argentinië aan het begin van het millennium en de Arabische revoluties, duurde het maanden tot jaren voordat rechtszaken werden aangespannen of openbaar werden gemaakt. “Alle deskundigen gaan ervan uit dat er rechtszaken van beleggers zullen komen tegen Corona-beschermingen.” Het systeem van particuliere arbitragehoven is dus niet alleen een volwaardig werkterrein geworden voor financieel machtige investeerders, het biedt hun ook enorme mogelijkheden om het overheidsbeleid te beïnvloeden.

Het systeem van arbitragehoven speelt bijvoorbeeld een belangrijke rol bij het verklaren waarom beleidsmakers de klimaatcrisis niet voldoende aanpakken. Hoewel overal wordt gesproken over overschakeling op hernieuwbare energiebronnen als voorwaarde om de klimaatdoelstellingen van Parijs te halen, blijft het fossiele kapitaal onverstoorbaar investeren in de winning en verbranding van olie, kolen en gas. Volgens ramingen zouden energiebedrijven tegen 2050 tot 20 biljoen dollar moeten afschrijven als gevolg van de energietransitie, dus dat zij verliezen op activa zouden moeten aanvaarden. (5) Maar ze blijven investeren. En zij doen dat, zo luidt de verklaring, omdat zij ervan uitgaan dat het stelsel van particuliere arbitrage hen miljarden dollars aan compensatie zal garanderen indien staten zouden besluiten geleidelijk een eind te maken aan het gebruik van steenkool of olie. De staten gaan het geld betalen uit angst voor rechtszaken, of omdat de bedrijven het via rechtszaken binnenhalen. Bedrijven zouden dan een beroep kunnen doen op zogenaamde indirecte onteigening, een vaag begrip dat elke situatie betrekking heeft waarin de staat een investeerder het gebruik of het voordeel van zijn investering ontneemt – al is het maar gedurende vier maanden.

Investeerder-staat rechtszaken zijn een soort superwapen voor de rijken

Pia Eberhardt, Corporate Europe Observatory

Alleen al het bestaan van de arbitrageregeling zou staten ertoe kunnen aanzetten vooraf compensatie aan te bieden. De Duitse advocaat Tobias Stoll vermoedt dit verband bijvoorbeeld voor de compensatie van 4,35 miljard euro voor de Duitse bruinkoolbedrijven, die hun activiteiten tegen 2035 moeten stopzetten. Dankzij een ruime definitie van de term “investeerder” kunnen ook private-equityfondsen en andere financiële investeerders rechtszaken aanspannen in het kader van particuliere arbitrage. Met succes: “Investeerders in fossiele brandstoffen zijn er al aan gewend,” vat journalist Ben van der Merwe samen, “om ISDS-geschillen aanhangig te maken, en zijn er meestal als winnaar uitgekomen.” Staten hebben slechts 29 procent van de geschillen over fossiele brandstoffen gewonnen, zegt hij.

Lobbyen door fossiel kapitaal

Wanneer er miljarden euro’s aan nieuw geld te verdelen zijn, komt de reeds goed geoliede lobbymachine van het fossiele brandstoffenkapitaal pas echt op gang. Wat met name de gasindustrie in het afgelopen jaar heeft opgezet, is niet alleen een meesterstuk van schaamteloos lobbyen met het oog op het verwerven van smerige winstgevendheid. Het is ook een meesterwerk in het misleiden van het publiek en in greenwashing. Want: Waterstof, dat ons momenteel op alle kanalen en door alle politici wordt verkocht als een groene en schone energiebron van de toekomst, en dus als een belangrijk element in de strijd tegen de klimaatverandering, is dat geenszins. (6) Waterstof is een groene schijnvertoning en het resultaat van een 60 miljoen euro kostend lobbyoffensief van de gasindustrie, die achter de waterstofindustrie staat. James Watson, secretaris-generaal van Eurogas, de belangrijkste lobby-organisatie van de gasindustrie, sprak veelzeggend over “een nieuw tijdperk

Corporate Europe Observatory heeft 200 documenten doorgevlooid en het resultaat in december gepubliceerd in het onderzoeksrapport “De hydrogen hype” die tot dusver in Duitsland weinig aandacht heeft gekregen. De conclusie is: Waterstof werd aan de politieke besluitvormers verkocht als een schone, klimaatvriendelijke energiebron en als een uitweg uit de Corona-crisis. Talloze documenten, e-mails en brieven werden aan EU-politici gestuurd met boodschappen van deze strekking. Tussen december 2019 en september 2020 hebben vertegenwoordigers van de gasindustrie 163 keer vergaderd met de verantwoordelijke EU-commissaris Frans Timmermans, twee andere EU-commissarissen of hun medewerkers.

Reeds vóór Corona was de lobby van de gasindustrie via adviesbureaus en organisaties zoals Hydrogen Europe en de Hydrogen Council in volle gang. Toen duidelijk werd dat de EU herstelfondsen en stimuleringspakketten lanceerde om de door de lockdown veroorzaakte economische crisis te verzachten, werden deze activiteiten geïntensiveerd. “In deze periode hebben ambtenaren van de Commissie die belast zijn met het klimaat- en energiebeleid gemiddeld drie vergaderingen per week gehad met grote vervuilers zoals Total, Shell, FuelsEurope en Hydrogen Europe”, aldus het rapport van de CEO. Bijzonder indrukwekkend daarbij is een overzicht in tabelvorm. Het laat zien hoe de eisen van het fossiel kapitaal in het EU-document terecht zijn gekomen, en wat de gevolgen daarvan voor het milieu zijn: Die staat met 0:6 achter.

Wie voor staat is de gasindustrie, aangezien zij voor haar “koolstofarme” waterstofprojecten kan rekenen op financiering uit tal van EU-fondsen en -programma’s, waarvan sommige nog moeten worden gespecificeerd. Zo is ongeveer 30 procent van de middelen van het EU-ontwikkelingsinstrument Next Generation EU (Komende Generatie EU) (750 miljard euro) bestemd voor “klimaatbescherming”, dat wil zeggen voor het subsidiëren van op fossiele brandstoffen gebaseerde nepoplossingen zoals koolstofarme waterstof. Bovendien hebben talrijke EU-lidstaten, waaronder Duitsland, nationale subsidies voor waterstof ingevoerd.

De Corona-crisis is dus slechts het meest recente voorbeeld van hoe machtige facties van het kapitaal altijd manieren vinden om te profiteren van de crisis van anderen, waarbij ze niet zelden zelf de veroorzakers van de crisis zijn – denk maar aan de klimaatcrisis.

Tegen deze achtergrond moet de mythe van de collectieve inspanning die nu zou moeten worden geleverd omdat we allemaal geraakt worden, worden omgedraaid: Niet iedereen trekt dezelfde lijn in de strijd tegen Corona. En dat is ook niet zo gepland. Want ongelijkheid is zo diep geworteld in het nationale en mondiale economische en sociale systeem, onder de auspiciën van decennia neoliberale structurering, dat zelfs een mondiale dreiging, een virus dat voor iedereen dodelijk kan zijn, daar niets aan kan veranderen. Hoewel spelers op de financiële markten en de superrijken niet immuun zijn voor het risico van besmetting en een mogelijk dodelijk, ernstig verloop, zitten zij niet in hetzelfde schuitje. Ze varen op de oceaanstomer langs de kleine schepen en vergroten de golven.

Noten:
1) Durchwachsenes Zeugnis für die »Magiere der Märkte«, online hier: www.nzz.ch, 12. August 2020.
2) Seattle to Brussels Network, Open letter to governments on ISDS and Covid-19, online unter: www.s2bnetwork.org, 22. Juni 2020.
3) Cecilia Olivet, Bettina Müller: Juggling crises. Latin America’s battle with Covid-19 hampered by investment arbitration cases, online hier: longreads.tni.org/, 25. August 2020.
4) 2020 Year in Review. International Centre for Settlement of Investment Disputes, online hier: icsid.worldbank.org, 21. Dezember 2020.
5) Ben van der Merwe: Why Investor lawsuits could slow the energy transition, online hier: energymonitor.ai, 17.12.2020.
6) De waterstofstrategie van de EU is gericht op groene waterstof, maar voorziet in een overgangsperiode naar de zogenaamde blauwe waterstof, die wordt geproduceerd met gas; de vrijkomende CO2 moet worden afgevangen en ondergronds opgeslagen – een zeer omstreden techniek. Aangezien er in de EU nooit genoeg groene stroom voor schone waterstof zal zijn, moet die bijvoorbeeld uit Afrika worden geïmporteerd. Het gevaar van een neokoloniaal energie-importsysteem doemt op.