Ga naar de inhoud

De Oekraïne crisis: Wees geen hamer!

Waar voltallig links in de NAVO momenteel een goedaardig bevrijdingsleger lijkt te zien en zelfs impliciet de “humanitaire nucleair interventie” lijkt te ondersteunen, is het zaak de oorspronkelijke idealen van de vredesbeweging te laten herleven.

19 min leestijd

(Door Hector Reban, foto: beeld van oprichter van de stad Graaf de Richelieu in Odessa door Manhhai, Flickr CC2.0)

Natuurlijk, de Russische invasie in Oekraïne is naar alle maatstaven crimineel en het leed van de bevolking die zucht onder bombardementen en andere oorlogshandelingen, is heel reëel en voor vele mensen in Europa invoelbaar. Een gevoel van woede en machteloosheid ligt op de loer. Maar in dat gevoel ligt ook het gevaar dat men een hogere, sterkere macht van buitenaf zou willen aanroepen, die met hardere slagkracht dan de Russische in één klap een einde maakt aan alle ellende die de Oekraïners nu doorstaan.

Dat is weliswaar begrijpelijk, maar de vraag is hoe productief dergelijk wensdenken eigenlijk is. Het is bovendien, vanwege het escalatiegevaar dat naar nucleaire destructie zou kunnen leiden, ook levensgevaarlijk, zowel voor de Oekraïners als voor de rest van Europa. De ironie is dat zowel de Russen als het westen zich baseert op het ideaalbeeld van de Tweede Wereldoorlog, toen de goede krachten de slechte wel met overmacht te lijf moesten gaan. Maar de recente geschiedenis van westerse interventies leert dat je oorlog en ellende doorgaans niet vermindert door meer oorlog en ellende toe te voegen. Een vredesbeweging zou hier op kunnen wijzen, maar dat blijkt zeker in Nederland nauwelijks te gebeuren. Het gemis laat zich voelen in het debat.

Dood van de oude vredesbeweging

Het verval in de vredesbeweging begon al in 1992 toen voormalig activist Mient-Jan Faber Clinton’s nieuwe leer van de “humanitaire interventie” steunde tijdens de door het westen gewenste opdeling van Joegoslavië. Zo kort na de val van de muur waren de meest verlichten onder de experts het wel eens dat deze leer, die toch een behoorlijke deviatie van de oorspronkelijke rationale achter oprichting inhield, bedacht werd om NAVO’s bestaansrecht een nieuwe basis te geven.

Dertig jaar later lijkt heel links, inclusief de voormalige vredesbeweging, in de NAVO een soort van goedaardig bevrijdingsleger te zien. In de discussie over de Russische invasie in Oekraïne wordt zelfs in de marge geen ruimte ingenomen door een vredesbeweging die zich verzet tegen escalatie of die context verschaft om de achtergronden van deze crisis – inclusief de rol van VS, EU en NAVO – beter te kunnen begrijpen.

Het steekt dat in de media geen morele maat lijkt te staan op aanhankelijkheid aan de lijn van meer wapens en keiharde interventie. Als het maar agressief is, is het goed. Het autoritaire Polen wordt direct weer aan de boezem gedrukt, zodra het voorop gaat in de anti-Russische strijd en gevechtsvliegtuigen levert aan de bestrijders van onze officiële vijand. Interventie, no-fly zones en in ieder geval nog meer dodelijke wapens moeten de Oekraïners krijgen, vinden ook veel mensen op links.

Vredesactivisten laten nu massaal hun pacifisme vallen en ook ex-Provo Roel van Duyn hult zich in de Oekraïense vlag, zo laat De Telegraaf triomfantelijk weten.  In feite ondersteunt hij op die manier niet álle burgers in oorlogsgebied op een inclusieve basis – dus ook die in Donbass – maar omarmt hij de ideologie van het ondeelbare Oekraïense nationalisme.

Zelfs een groep die zich de “Londense Makhnovisten” noemt, drapeert een Oekraïense vlag aan een gekraakt pand van een Russische oligarch. In werkelijkheid vochten de troepen van anarchist Makhno niet tegen Russen, maar zowel tegen de niet-exclusief Russische bolsjewieken als de witte contra-revolutionaire legers. Niet in de laatste plaats bevochten zij hun vrijheden ook tegen het onderdrukkende Oekraïense nationalisme van zowel de liberale Petliura beweging als die van de conservatieve Hetman Skoropadsky, een marionet van de Austro-Germaanse troepen die Oekraïne na het akkoord van Brest-Litovsk bezetten. De Oekraïense nationale vlag die door de krakers aan het pand is gehangen, geeft zo wel een hele cynische draai aan de linkse geschiedenis van verzet.

Het ergste nog schrijnt de overname door talloze zich links noemende mensen van de slogan Slava Ukrainii!, ofwel “Glorie aan Oekraïne!”. Die strijdkreet is na WOI gemeengoed geworden onder Oekraïense nationalisten, inclusief de nazi’s van Stepan Bandera. Juist daarom is de slogan tijdens de revolte van 2014 overgenomen door de vele extreemrechtse bataljons die het land rijk is.

Samen met de Oekraïense tweekleur is “Slava Ukrainii!” na 2014 hét symbool geworden van de nieuwe nationale eenheid van Oekraïne, waarin Russisch sprekende burgers tweederangs zijn verklaard. Hoewel Poetin het als een demagogisch gelegenheidsargument gebruikt om te refereren aan De Grote Oorlog (WOII), heeft wel degelijk een normalisering van extreemrechts, ultranationalistisch en xenofoob gedachtegoed plaats gevonden in de Oekraïense politiek. Met medeweten en directe hulp van de VS en de Europese Unie.

Het schijnt helaas volledig aan de opmerkzaamheid te ontsnappen dat Oekraïne geen prettig democratische sprookjesstaat is. Oligarchen maken de dienst uit, de corruptie tiert welig – ook held Zelensky wordt genoemd in de Panama Papers – en, zoals in zoveel niet-westerse landen, regeert straf neoliberaal beleid onder directie van de Amerikanen en het IMF.

Vanuit die optiek gaat het hier om een conflict tussen twee landen die wat betreft conservatisme, nationalisme en oligarchisch “crony capitalism” weinig voor elkaar onderdoen. Met dien verstande dat het het westen gelukt is met een geleide regeringswissel de politieke trend in Oekraïne om te buigen van pro-Russisch naar anti-Russisch. Hunter Biden, zoon van de huidige president van de VS, profiteerde daar overigens direct van, met een dik contract in de schaliegas industrie.

Feitelijk woedt dit conflict op gewapend niveau al 8 jaar, sinds in de Donbass de twee partijen al tegenover elkaar zijn komen te staan. Een aantal van de meest beruchte extreemrechtse milities is geïntegreerd in het leger en heeft een kwalijke rol gespeeld in de “anti-terreur operatie” tegen de zelfverklaarde republieken rond Donetsk en Lugansk. Bedreigingen, martelingen, ontvoeringen en executies behoren tot het gebruikelijke palet aan middelen van deze milities, als ook van de SBU, de Oekraïense geheime dienst.

Tot de Russische invasie hebben wij slechts interesse getoond in de ramp met MH17 en niet in de talloze oorlogsslachtoffers. Het is wrang om te zien met hoeveel (overigens zeer terechte) solidariteit Oekraïense vluchtelingen nu plotseling worden omarmd, waar de mensen die lijden in de Donbass vergeten worden. Dat moet een harde klap in het gezicht zijn van de miljoen mensen die naar Rusland zijn gevlucht en de nabestaanden van de duizenden slachtoffers.

Ondertussen zijn de Minsk vredesakkoorden onophoudelijk geschonden door de Oekraïense kant. Natuurlijk vergoelijkt dit geen op geen enkele manier een gewelddadige invasie. Maar men kan zich wel afvragen waarom de VS en de EU de regering van Oekraïne nooit keihard gehouden hebben aan die akkoorden. Het zou goed kunnen passen bij een bewuste provocatie politiek (Noam Chomsky noemt de Russische invasie bijvoorbeeld “crimineel, maar een zeer welkome gift aan Washington”). Het past in ieder geval niet bij een politiek gericht op de-escalatie, oplossing en vrede.

Rusland en de Pax Americana

De versterking van de Russische wens weer een bepalende rol op het wereldtoneel te spelen kent uiteraard interne factoren. Al onder Jeltsin regeerde de angst voor middelpunt vliedende krachten  die het Moskovitische centralisme zouden kunnen uitdagen en de Russische Federatie zouden laten afbrokkelen tot een rompstaat. Volgens Rusland kenner Hubert Smeets zou ook “omsingelingspaniek” van het continentale land, dat al eeuwenlang van buitenaf (zeker vanaf de westelijke kant) omringd wordt door diverse vijanden, een belangrijke constante zijn in de politiek van Poetin (Historisch Nieuwsblad, februari 2022).

Het lijkt er ook op alsof Rusland lijdt aan een soort “Versaille syndroom”, genoemd naar de opkomst van haatdragendheid in de Duits politiek na het vredesakkoord dat een einde maakte aan de Eerste Wereldoorlog. Het idee geslachtofferd te zijn na beëindiging van de Koude Oorlog, versterkt door de chaos die de Jeltsin periode naliet, heeft onder Poetin aan kracht gewonnen. Het is duidelijk dat de Russische leider legitimiteit en electorale steun probeert te verwerven door te appelleren aan oude glorie en aspireren van een Groot Russische invloedssfeer. Daarbinnen mag Oekraïne (gezien als “Klein Russen”, naast de Groot Russen en de Wit Russen) niet ontbreken, desnoods als quasi-neutrale staat.

Uiteraard staan dit soort factoren voortdurend in wisselwerking met externe factoren, bijvoorbeeld de wensen de NAVO in stand te houden en de opdringerige westerse politiek ten opzichte van de nieuwe situatie in Oost-Europa. Het einde van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van de Sovjet Unie hebben de VS ruimte geboden de door hen geleide “global governance” structuren (de zogenaamde Pax Americana (wikipedia)) naar de voormalige Sovjet staten uit te breiden. In plaats van opheffing zou de regionale militaire poot, de NAVO, de regionale economische poot, de EU, moeten volgen bij het opslokken van de nieuw gevormde staten.

Niet door iedereen wordt dat op pragmatische gronden even wenselijk gevonden. Er bestaat een lange lijst met vooraanstaanden in de westerse politieke, journalistieke en militaire wereld die hebben gewaarschuwd tegen ongebreidelde uitbreiding van een militair bondgenootschap tot aan de Russische grens, inclusief Biden zelf eind jaren negentig.

De term Pax Americana verwijst impliciet naar ontbreken van universeel geldende regels van de internationale rechtsorde, maar naar regels opgesteld door een hegemoniale macht, de VS in dit geval. Om toch legitimiteit te verwerven moet men het idee versterken dat het in essentie om goedaardige leiding gaat. Die functioneert dan, naar eigen zeggen, op basis van universele waarden – wat goed is voor de VS is dus goed voor de wereld – ondanks de duidelijke bewijzen van het tegendeel. In Irak, Afghanistan, Libië en Jemen, waar westerse inmenging direct of indirect een paar miljoen mensen het leven heeft gekost, heeft men bijvoorbeeld zo zijn bedenkingen.

De NAVO is allang geen zelfverdedigingsorganisatie meer, maar een organisatie om strafexpedities uit te voeren. Om in Afghanistan te kunnen binnen vallen is zelfs artikel 5 van het handvest – als één bondgenoot wordt aangevallen, komen alle bondgenoten militair te hulp – opgerekt om ook te gelden voor aanvallen door niet-staat actoren. Omdat vermeende opdrachtgevers van de aanslag op de Twin Towers zich in de staat Afghanistan bevonden, heeft men het land onder NAVO vlag 20 jaar lang kunnen bezetten.

Het cruciale punt is dat de Pax Americana via talloze invasieve gedragingen in de internationale sfeer door VS, NAVO en “coalities van welwillenden” een standaard heeft gezet voor de internationale rechtsorde. Rusland ziet daarin mogelijkheden voor een eigen imperialistische politiek. In de taal van de VS is Rusland dan nu eigenlijk bezig met een “verdedigende aanval” (preemptive strike, wikipedia Bush doctrine) om in Oekraïne een “Regime Re-change” te bereiken. Het doel is in die termen een dreiging tegen de “nationale veiligheid” (in hun visie: Russofobe politiek, toetreding tot een anti-Russische NAVO, stationering van raketten, andere militaire dreigingen) te keren, vóórdat men zelf wordt aangevallen.

Men voegt er zelfs een vleugje “Responsability to Protect” aan toe, ook een leerstuk uit de theorie van de humanitaire interventie. Oekraine is betrokken bij een “genocide” tegen de Russisch sprekende bevolking in de Donbass, volgens het Kremlin, en draagt dus geen verantwoordelijkheid voor de veiligheid van de bevolking ter plaatse. Daarom moet die verantwoordelijkheid van buitenaf worden genomen. De term “genocide” is niet toevallig gekozen. Dit is niet anders te zien dan zich met cynische ondertoon voor te doen als een kopie van westerse retoriek en actie.

Wapens voor vrede

Om terug te keren bij zich (terecht) machteloos voelende voormalige vredesactivisten die (onterecht) pleiten voor allerlei gewelddadige schijnoplossingen, zou men zich kunnen afvragen of volstorten van een land met geavanceerde wapens wel zo’n goed idee is. Het leidt geen twijfel dat veel van dat wapentuig terecht komt bij talloze extreem rechtse bataljons (zie bv. twitter) of bij de privé legertjes van oligarchen. Dat vindt overigens al 8 jaar plaats. In een artikel in The Intercept laat de vermaarde kritische journalist en wapenspecialist Jeremy Scahill optekenen dat wapenleveranties het conflict in Oekraïne voor zeker een decade kunnen oprekken. Dat betekent nog veel meer leed voor de lokale bevolking.

In de militaire planning hanteert men ongetwijfeld een scenario dat voor de Russen van Oekraïne eventueel een tweede Afghanistan kan worden gemaakt. De neonazi bataljons spelen dan de rol van de Mujaheddin, als fanatiek ideologisch gemotiveerd speerpunt om een jarenlange hardnekkige guerrilla oorlog te kunnen voeren. Dat kan desnoods met een Oekraïense regering in ballingschap, zoals de Washington Post suggereert in een artikel van 5 maart). Daar gaan we nog veel lol aan beleven in Europa. Oekraïne wordt zo een mooie trainingsbasis voor extreemrechts dat uit alle gaten en kieren van onze rottende laat-kapitalistische maatschappij sijpelt.

Een niet onaanzienlijk aantal op links roept zelfs op tot afkondigen van een zogenaamde no-fly zone door de NAVO, om Russische bombardementen in de kiem te smoren. Kennelijk is niet doorgedrongen dat dergelijk beleid in het aan stukken gescheurde Libië per saldo weinig goede zaken voor de lokale bevolking heeft gedaan. Bovendien betekent het een rechtstreekse inmenging in de oorlog en dus een confrontatie met de Russen – minimaal in de lucht boven Oekraïne, maar waarschijnlijk leidend tot nucleaire dreigingen.

De optie om op beperkte schaal nucleaire wapens toe te passen ligt zeker op tafel. Als men niets blijft doen tegen de Russen, uit angst voor escalatie, verliest de NAVO zijn “geloofwaardigheid” en wordt het gezelschap in beleid “gevaarlijk voorspelbaar”. Volgens senior adviseur John Raine van het top defensie advies instituut IISS moet men deze “escalatieval” vermijden door actievere inzet op basis van een “nieuw concept van interventie”. Kennelijk is men nu op een punt aanbeland dat men zelfs zoiets als de “humanitaire nucleaire oorlog” zal gaan rechtvaardigen. (zie hier )

In het “Report on the Nuclear Employment Strategy of the United States – 2020” laat het Amerikaanse Ministerie van Defensie weten dat men bereid is met behulp van de nucleaire strijdkrachten “vastberadenheid te vergroten” en “afschrikking te herstellen” tegen “het laagst mogelijke schadeniveau”. (zie hier p. 2). Dit principe doortrekkend naar de huidige situatie pleit men hiermee in feite voor bereidheid tot “beperkt gebruik” van kernwapens op Europese bodem om de Russen af te schrikken.

Een nieuwe architectuur

Dat is een zeer onheilspellende herhaling van wat de Amerikanen in de Koude Oorlog voor ogen hielden met medeweten en zelfs hulp van het Europese establishment. Op dat moment heeft dat een vredesbeweging nog kunnen inspireren tot een hoog niveau van subversieve activiteit. Nu kan het militair-industriële complex rekenen op volledige steun van de Europese bevolking voor dit soort (zelf)moordpolitiek, van rechts tot links.

Zie hier een recept voor een crisis van actie en reactie met het nodige escalatiegevaar. Aan de andere kant biedt het ook betere handvatten om te beoordelen wat fout is gegaan. Laten we eens dagdromen en teruggaan naar het recente verleden van de actiebeweging voor vrede om het in ieder geval in de toekomst anders te kunnen doen. Nodig is uiteraard op de eerste plaats dat de bevolking in het westen weer een houding gaat aannemen die oplossingen – hoe utopisch lijkend ook – allereerst baseert op universele uitvoering. Als er regels gelden, dan gelden ze voor iedereen.

Het is duidelijk dat de Pax Americana, met privileges voor de VS en almaar uitdijende functies voor de NAVO voor mondiale machtsprojectie, onwenselijk is vanuit het oogpunt van een internationale rechtsorde die is gebaseerd op universaliteit en gelijke behandeling. Sancties, interventies, tribunalen, onschendbaarheid, ze worden vooral toegepast in lijn met belangen en niet met universele rechtsprincipes. We weten dat de oorlog in Irak op basis van leugenachtige voorwendselen is begonnen, maar het is zoveel gemakkelijker een arm Afrikaans land voor een tribunaal te brengen dan Tony Blair en George Bush.

We weten ook dat de NAVO geholpen heeft van Libië een falende staat te maken, met alle gevolgen voor de bevolking van dien. Bovendien creëert de NAVO zijn eigen dreigingen, waarop staten weer defensief reageren. Dit bondgenootschap zou sowieso ontbonden moeten worden om de internationale rechtsorde en de mondiale veiligheid te versterken. Europa zou beter kunnen inzetten op een plan voor een “gemeenschappelijk Europees thuis” in samenwerking met Rusland, zonder dominantie van belangen die in Washington worden geformuleerd.

Maar wat op dít moment?

Wat er nu in de Oekraïne crisis moet gebeuren is ingewikkeld te zeggen, omdat veel leed al is geleden en al dan niet kwaadaardig ontworpen fouten niet meer teruggedraaid kunnen worden.
Het is duidelijk, nu we in een keiharde oorlog op het hele Oekraïense grondgebied zijn aanbeland, dat confrontatiepolitiek averechts heeft gewerkt.

Omdat meer wapens en nucleaire escalatie ook geen rooskleurige uitkomst bieden voor de bevolking, staan er globaal maar twee opties open. Aan de ene kant is dat verlenen van niet-militaire hulp aan de getroffenen, zoals de opvang van vluchtelingen en medische assistentie. Aan de achterkant zullen onderhandelingen moeten worden gevoerd met Rusland, waarbij toch op één of andere manier rekening gehouden zal moeten worden met de legitieme onderdelen van de grieven van Rusland, met name de militaire dreiging die uitgaat van de NAVO aan de grenzen.

Oekraïne zou in ieder geval, bijvoorbeeld zoals Oostenrijk na WOII, neutraal moeten blijven, iets waar Zelensky ook al op lijkt te zinspelen. Neutraal zou dan gelezen moeten worden als “vrij van militaire dreiging”, een begrip dat twee kanten op werkt. Als voorwaarde zou kunnen gelden dat ook Rusland aan hun kant van de grens zou moeten demilitariseren en dat garanties voor de veiligheid van Oekraïne worden gegeven. Dat zou kunnen in de vorm van een civiel (Oost-)Europees samenwerkingsverband inclusief Rusland.

Men zou bijvoorbeeld kunnen streven naar een grote kernwapenvrije zone in Europa, inclusief Russisch Europa. Misschien kan een organisatie als de OVSE, als civiele en geen militaire organisatie, een rol spelen bij de promotie van het vredesdenken, zoals het Vlaamse platform dewereldmorgen.be beargumenteert. Uiteraard is de neutraliteit van Oekraïne dan slechts een beginpunt dat zou uitgewerkt moeten worden naar de rest van Europa, inclusief het Russische deel. Liever een lastige race naar vrede dan een simpele wapenwedloop.

Het argument dat Oekraïne zelf zou moeten kunnen beslissen of ze lid willen worden van de NAVO wordt weggehoond door Noam Chomsky. Soevereiniteit zou “niet meer worden geschonden dan de soevereiniteit van Mexico wordt geschonden door het feit dat het niet kan toetreden tot een in China gevestigde militaire alliantie en gastheer kan zijn voor gezamenlijke Mexico-Chinese militaire manoeuvres en Chinese offensieve wapens gericht op de VS”

Daarnaast zou soevereiniteit sowieso gelijk op moeten gaan met oog voor de regionale omgeving, waarbij geen standaard zou moeten ontstaan dat ieder de zelfbeschikking krijgt zijn buren te bedreigen. Als we dat van Rusland niet willen, geef dan zelf ook het goede voorbeeld.

De situatie rond de Krim en, vooral, de separatistische republieken is lastiger. Wat betreft de Krim zou een procedure kunnen worden gevolgd, zoals die bij de afscheiding van Kosovo heeft plaatsgevonden – met op z’n minst een legaal referendum. Dat zal waarschijnlijk tot definitieve afscheiding leiden. Voor de Donbass republieken zal dat proces ingewikkelder en pijnlijker zijn, omdat daar relatief veel niet-Russisch sprekenden wonen die je niet zomaar kunt wegdenken. Dit kan niet anders dan een zaak zijn die internationaal moet worden opgelost, waarbij ook in dit geval de enorme regionale veiligheidsproblematiek in lijn moeten worden gebracht met het zelfbeschikkingsrecht. Het Minsk II akkoord, dat voorziet in autonomie binnen de Oekraïense staat, mag geen gepasseerd station zijn.

Wees geen hamer

Aan de basis zou een sterke vredesbeweging zachte, pacifistische krachten moeten ondersteunen en kwetsbare mensen (vluchtelingen, slachtoffers) helpen, zonder een onderverdeling te maken in politiek nuttige en politiek nutteloze slachtoffers. De beweging zou alert moeten blijven op propaganda van “onze” kant en moeten blijven ageren tegen de “eigen” wapenindustrie. Mondiaal zouden verbanden van onderop van vredelievende burgers, los van financiering door gevestigde belangen, kunnen helpen die krachten te herstellen. Dat is zeker niet gemakkelijk als een land in oorlog iedere dissident tot onderdeel van een vijfde colonne verklaart.

Hoofddoel van de lokale vredesbeweging is altijd geweest dat waar je directe politieke invloed hebt en druk kunt uitoefenen, je die moet gebruiken om eenzijdig te de-escaleren en ontwapenen. De rationale is dat met een dergelijke politiek een positief signaal wordt afgegeven aan zich bedreigd voelende staten, waar bewapening juist angst en dreiging induceert en vaak tot zichzelf vervullende profetieën leidt. De agressie van het huidige Rusland is bijvoorbeeld een optelsom van wisselwerkingen tussen genoemde interne, maar zeker ook externe factoren. Met name op die laatste factoren kunnen we zelf invloed uitoefenen – en hopelijk zo dan ook op die eerste.

De situatie is ontzettend complex, maar als je een hamer in je hand hebt, ben je geneigd in elk probleem een spijker te zien. Dat moeten we voorkomen. Je hoeft geen staten te steunen die zelf ook niet deugen, je hoeft zelfs niet per se een staat of regering als favoriet te kiezen en je hoeft je ook niet pas om slachtoffers te bekommeren als ze van de juiste partij zijn. Het gaat om alle kwetsbare mensen, het gaat om vrede voor iedereen. Wie tegen de Russische invasie is, moet tegen imperialistische oorlogspolitiek en onrechtvaardigheid in het algemeen zijn. Laten we op links die strijd voor vrede weer oppakken. Ook om zoveel mogelijk burgers in Oekraïne te redden.