Ga naar de inhoud

Bittere viering: De 25 praktijkjaren van de Zapatistas

Jérôme Baschet is historicus. Nadat hij eerst docent-onderzoeker bij EHESS was, is hij nu professor aan de Autonome Universiteit van Chiapas. Vanuit San Cristóbal de Las Casas in Mexico, vertelt hij hier over de bittere viering van de 25e verjaardag van de Zapatista-opstand.

14 min leestijd

(Door Jérôme Baschet, Franse origineel op lundi.am, vertaling globalinfo.nl die natuurlijk graag meer donateurs heeft)

Een paar dagen geleden vierden de Zapatistas van Chiapas de 25ste verjaardag van de opstand van 1 januari 1994. Een gewapende opstand die een Ya Basta! (Genoeg!) was, gericht tegen vijf eeuwen koloniale overheersing die ondergaan was door inheemse volkeren, gericht tegen zes decennia van “perfecte dictatuur” van de Institutionele Revolutionaire Partij, gericht tegen twaalf jaar neoliberaal beleid gesymboliseerd door de Noord-Amerikaanse Vrijhandelsovereenkomst (NAFTA) die op die dag in werking trad en, meer in het algemeen, een ontkenning van het zogenaamde “einde van de geschiedenis”, verkondigd door de misdienaren van het almachtig kapitalisme en de ‘enig mogelijke/toegestane gedachte’.

Het was bovenal een opstand die via veel wegen de ruimte opende waarin een unieke ervaring van politieke autonomie werd opgebouwd, te beginnen met de verklaring van 30 autonome gemeentes in december 1994, en dan nog duidelijker sinds augustus 2003, met de vorming van vijf Raden van Goed Bestuur op regionaal niveau. Sindsdien hebben de Zapatista’s hun eigen organen van overheid en justitie, hun eigen gezondheids- en onderwijssysteem, evenals hun eigen productieve praktijken gebaseerd op collectief grondbezit en de ontwikkeling van nieuwe vormen van collectief werk ter materiële ondersteuning van de organisatie van autonomie.

Voor de Zapatista’s is dit tegelijkertijd een bevestiging van zelfbepaalde levensvormen, gebaseerd op het gemeenschapsleven en de afwijzing van kapitalistische bepalingen die die teniet zouden doen, en op het experimenteren met vormen van zelfbestuur aan de basis die ontvouwen in volledige afscheiding ten opzichte van de Mexicaanse staat. Deze ervaring is verspreid over een territorium waarvan de totale oppervlakte vergelijkbaar is met die van Bretagne; en die heeft kunnen voortbestaan en zich gedurende een kwart eeuw is blijven aanpassen.

Er zijn genoeg redenen om te stellen dat de Zapatista-ervaring een ster is die helder schittert in de hemel van onze hoop en aspiraties (eraan toevoegend dat het een ster is die feitelijk kan worden aangeraakt en waarvan we de bewoners kunnen ontmoeten…). Iedereen die de lange reis naar de caracol [1] van La Realidad, in het Lacandona-woud, had gemaakt om dit 25-jarig jubileum te vieren, bereidde zich voor om de vreugde te delen dat deze rebelse ervaring zoveel beproevingen had kunnen doorstaan , en de slijtage van de tijd had weerstaan en tot vandaag zijn onmiskenbare creativiteit heeft kunnen inzetten.

Maar deze dagen waren het tegenovergestelde van een echt feest. De subcommandant Moisés zei het botweg: “we kunnen ons niet bezig houden met de 25-jaarsviering”. In feite werd het wezenlijke niet tot uitdrukking gebracht door de woorden van de woordvoerder van de Zapatista’s, maar door de herinnering aan de militaire dimensie van het EZLN, dat niet is verdwenen, hoewel die al twee decennia op de achtergrond staat. Na de aankomst van de commandanten te paard, waren het eindeloze rijen geüniformeerde Zapatista’s die de caracol binnengingen om het centrale plein te vullen, en het krachtige geraas van de meegedragen stokken die tegen elkaar werden geslagen op het ritme waarmee hun voeten de grond raakten [2].

3000 Mannen in totaal, afkomstig uit de vijf autonome regio’s en deel uitmakend van de EZLN-reservisten [3]. Degenen die voor de eerste keer de Zapatista-gebieden bezochten, hebben misschien gedacht dat dit een gewoon ritueel was om de opstand van 1994 te vieren. Maar dat is verre van dat: 31 december vieringen vinden meestal plaats zonder militaire aanwezigheid zoals voor de meeste bijeenkomsten geldt die georganiseerd zijn door de Zapatistas.

En als soms opstandelingen in uniform de veiligheid van de plaats verzekeren, denk aan La Realidad na de moord op Galeano in mei 2014, moeten we waarschijnlijk teruggaan naar de Nationale Democratische Conventie, die in de zomer van 1994 in de buurt bijeenkwam, in Guadalupe Tepeyac, om een militaire demonstratie te vinden die vergelijkbaar is met die van 31 december (het is waar dat de Zapatista-soldaten toen met echte wapens paradeerden, wat een significant verschil markeert). Dit niet-militaire karakter van bijeenkomsten en vieringen van Zapatista’s is redelijk logisch, aangezien het EZLN sinds het staakt-het-vuren van 12 januari 1994 ervoor heeft gekozen om niet langer agressief gebruik te maken van wapens, en verkozen heeft om zich te richten op de civiele opbouw van autonomie en ernaar streefde om niet te reageren op de provocaties van zowel het federale leger als paramilitaire groepen die actief zijn in de regio.

zapabaschet2Kortom, de ‘scenografie’ en de gekozen plek duiden op een lus in de tijd die teruggaat naar het moment waarop het Zapatista-avontuur op een openbare manier begon. Toen kwamen de woorden van de ondercommandant Moisés, heftig en met een nogal ruw, om de punten op de “i” te zetten. Zijn toespraak markeert het standpunt van het EZLN over de nieuwe Mexicaanse regering. Zeker, de analyse van de nationale situatie die is gecreëerd door de verkiezing van Andrés Manuel Lopez Obrador is geen verrassing, omdat deze al in augustus was geformuleerd [4].

Maar deze keer is de boodschap gericht aan de nieuwe macht die nu aangetreden is, sinds 1 december. Voor het EZLN vertegenwoordigt de nieuwe president geen hoop, in tegenstelling tot wat hij 30 miljoen kiezers wist te laten geloven: hij is slechts een andere voorman in de grote haciënda van het geglobaliseerde kapitalisme. En deze keer richtte de subcommandant Moisés zijn kritiek op de grote projecten die de nieuwe president promoot met een veelvoud van de energie in vergelijking met zijn voorgangers, in de naam natuurlijk van vooruitgang, werk, de strijd tegen armoede en gestoeld op een bekende retoriek dat al diegenen die zich ertegen verzetten moeten worden weggezet als conservatieven, achterhoede, vijanden van collectieve welvaart, zelfs anachronistische primitivisten.

Maar voor de inheemse volkeren – en niet alleen voor hen – betekenen dergelijke megaprojecten vooral de plundering van hun territoria en de versnelde vernietiging van hun eigen manier van leven. “Nu zien we dat ze ons komen vernietigen, wij de inheemse volkeren”, vat Moisés samen. Van deze grote projecten betreft een de landengte van Tehuantepec, die niet alleen de uitbreiding van windparken impliceert die al jaren de koppige weerstand van de getroffen inheemse gemeenschappen [5] hebben gewekt, maar die ook de oprichting van een economische zone omvat en een “inter-oceanische multimodale” communicatie-as die kan concurreren met het Panamakanaal (een oud project dat de meest neoliberale regeringen nooit hadden kunnen uitvoeren).

Een ander plan is om een miljoen hectare fruit- en houtbomen te planten, met name in het zuidoosten van het land (Oaxaca, Chiapas, Tabasco en Yucatan), wat bepaald niet ontdaan kan worden van verdenkingen van belangenconflicten, als we weten dat Adolfo Romo, kabinetschef van de President en de sleutelfiguur in de betrekkingen tussen Lopez Obrador en de werkgeverskringen, een figuur is die afkomstig is uit de Mexicaanse agro-industrie, en zelfs eigenaar is van een bedrijf dat in Chiapas is gevestigd en dat per jaar 20 miljoen papaja-planten produceert [6].

Maar de subcommandant Moises richtte zich vooral tegen het project van de “Maya Trein” dat Palenque, in Chiapas zelf, zou moeten verbinden met de belangrijkste toeristische en archeologische vindplaatsen van Yucatan. Het gaat erom de exploitatie van de natuurlijke rijkdommen van het schiereiland te intensiveren, waar tussen 2000 en 2016 reeds 14 000 km2 bos is gedecimeerd en om te zorgen voor een vermenigvuldiging van de grote toeristische centra, vergezeld van alles dat te maken heeft met privatisering, betonbouw en vervuiling van kustgebieden – Lopez Obrador betreurt dat ze tot nu toe alleen rond Cancun zijn geconcentreerd. Naast de intrinsiek verwoestende aard van het project (een, twee, drie … honderd Cancuns is op de een of andere manier het motto van de moderniserende president), is de manier waarop de uitvoering ervan is aangekondigd voor de Zapatista’s een bijzonder ondraaglijke provocatie.

Inderdaad, op 16 december kwam de nieuwe president naar Palenque zelf, een paar kilometer van de Zapatista caracol van Roberto Barrios, en hij leende zich, ter gelegenheid van de lancering van het project, voor een pseudo-Maya ritueel voor Moeder Aarde. Hij kwam haar vragen om toestemming om haar te vernietigen, verklaarde de ondercommandant Moisés ironisch, eraan toevoegend dat als Moeder Aarde kon spreken, ze hem zou hebben verteld om op te donderen … Maar daarnaast is voor de Zapatista’s alleen al het feit dat ze dit project de naam van hun voorouders hebben gegeven, een heuse belediging. Maar bovenal, als de parodie op het ritueel van de Maya’s gekwalificeerd kan worden door de subcommandant Moisés als een bespotting en vernedering, komt dit omdat het Moeder Aarde aanspreekt om beter te verdoezelen dat ze hebben nagelaten om de bewoners van de betrokken gebieden om hun mening te vragen.

In het geval van projecten in door inheemse volkeren bewoonde gebieden is het een verplichting krachtens ILO-Verdrag 169, geratificeerd door Mexico, om voorafgaand een vrije en geïnformeerde raadpleging te houden. Met andere woorden, de nieuwe regering pretendeert op de knieën te gaan voor Moeder Aarde om die beter te kunnen plunderen en om zichzelf toe te staan om internationale overeenkomsten over de rechten van inheemse volkeren te schenden die een wettelijke status hebben in Mexico. [7] .

Geconfronteerd met de dreiging van zo’n brutale opmars van de kapitalistische hydra, hier getooid met het masker van het progressivisme, werd het standpunt van de Zapatista’s met uiterste vastberadenheid uitgedrukt. “We zullen niet over ons heen laten lopen.” “Bij de minste provocatie  zullen we onszelf verdedigen.” “We zullen ons verdedigen; we zullen vechten als het nodig is.” De waarschuwing, gericht aan de nieuwe macht, kan niet duidelijker zijn; en het is hier dat de militaire inzet voorafgaand aan de toespraak al zijn betekenis heeft: het moet duidelijk zijn dat de 3000 mannen die we voor ons hebben gezien klaar staan om hun leven te geven om hun territoria en de autonomie die ze daar hebben opgebouwd te verdedigen.

De boodschap moet echter niet worden geïnterpreteerd als een terugkeer naar de gewapende strijd, zoals deze had kunnen worden bedacht tijdens de voorbereiding van de opstand van 1 januari 1994. Het is slechts een kwestie van zich verdedigen, de civiele constructie verdedigen van autonomie die de kern blijft van het Zapatista-project. Alles wat we tot nu toe hebben gedaan, legde Moisés uit, is het resultaat van onze inspanningen en ervaring en “we zullen doorgaan met opbouwen”. De voortzetting van de civiele ervaring van autonomie is de inzet; maar daarvoor is het nu essentieel om het te verdedigen tegen de dreigingen van de nieuwe regering; en dat, met alle noodzakelijke middelen.

Een ander aspect van Moisés’ woorden heeft aanleiding gegeven tot vele opmerkingen en vragen. De woordvoerder-Zapatista heeft tijdens zijn toespraak inderdaad een “wij zijn nu alleen” uitgeroepen. wat door velen als een klap in het gezicht werd ervaren. Betekent dit dan dat alle banden die het EZLN heeft aangeknoopt de afgelopen kwart eeuw als waardeloos beschouwd worden? Ook die via het Inheemse Nationale Congres, de Raad van Inheemse Bestuur (CIG), de Sexta als een nationaal en wereldwijd netwerk van strijdbewegingen, de netwerken ter ondersteuning van de CIG, solidariteitsgroepen over de hele wereld, et cetera? Was de uitroep die meermaals door Moisés werd geuit bedoeld om de machteloosheid en verdeeldheid te overwinnen en om vooruitgang te boeken in de vorming van “netwerken van rebellie en verzet”, nationaal en internationaal?

Het is waarschijnlijk nodig om de reikwijdte van zijn toespraak nader te beschouwen, die een strategische keuze vormt tegenover de nieuwe regering, en ongetwijfeld een sleutelmoment vormt in het verloop van de Zapatista-ervaring. Het doel van zijn uitspraak is daarom eerder het standpunt dat vooral door de Mexicaanse kiezers wordt genomen, die geen aandacht schonken aan de eerdere Zapatista-waarschuwingen. Maar bovenal reflecteert dit ‘we staan er vandaag alleen voor’ op ‘we waren alleen toen we 25 jaar geleden opstonden’. Met andere woorden, het besluit dat toen werd genomen, was alleen dat van het EZLN, net zoals vandaag, met de beslissing om zich voor te bereiden op de confrontatie met de nieuwe Mexicaanse macht opnieuw alleen het besluit is van het EZLN [8].

Dus, waarom een dergelijke beslissing? Het is gebaseerd op de analyse van de nieuwe Mexicaanse macht als een verdieping van het kapitalistische project, door middel van een ‘ontwikkelingsplan/ideologie’ dat zonder voorbehoud is aangenomen, tot het verbazingwekkende punt om de groeiende bezorgdheid over klimaatverandering te negeren en nauwelijks iets te geven om ecologische overwegingen. Hoewel Lopez Obrador geen klimaat-ontkenner is, handelt hij op dit punt niet heel anders dan Trump, met wie hij een zeer hartelijke relatie heeft. [9]

Ongetwijfeld speelt het ook een rol de les van alle ervaringen van de zogenaamde progressieve regeringen in Latijns-Amerika in de afgelopen vijftien jaar – onder andere in Brazilië, Bolivia, Ecuador en Argentinië. Hoewel af en toe soms positieve resultaten kunnen worden herkend, zijn er vooral twee belangrijke waarnemingen: enerzijds verzwakking van sociale bewegingen en met name Inheemse strijd, door coöptatie, verlies van autonomie, verdeeldheid en conflicten, en zelfcensuur om niet het spel van extreemrechts mee te spelen; aan de andere kant, een ongekende terreinwinst van het handelsfront (grote nutteloze en schadelijke projecten, extractivisme, plundering van land, vernietiging van levensstijlen die onvoldoende zijn bepaald door kapitalistische sociale relaties, enz.). Het is duidelijk dat ‘progressivisme’ een van de meest effectieve politieke vormen is gebleken (althans tijdelijk) om de macht van de kapitalistische hydra te consolideren en te beantwoorden aan zijn onverzadigbare verlangens.

sapabaschet3In plaats van te wachten tot dergelijke beleidsmaatregelen geleidelijk hun dodelijke effecten veroorzaken (en misschien ook dat de Mexicanen een vergelijkbare teleurstelling ervaren waarvan de volgende stap is, te oordelen naar de Argentijnse of Braziliaanse voorbeelden, de terugkeer naar ultraliberale opties of de verschuiving naar extreem-rechts) hebben de Zapatista’s ervoor gekozen om het voortouw te nemen. Ze dagen de nieuwe macht uit om te kiezen tussen twee van zijn plechtige beloften (aan de ene kant om de grote aangekondigde projecten uit te voeren, aan de andere kant om de Mexicaanse bevolking nooit te onderdrukken). Ze dwingen iedereen om ook partij te kiezen. Last but not least bereiden ze zich voor om te verdedigen wat ze al een kwarteeuw opbouwen, een ervaring van opstandige autonomie waarvan de omvang en radicaliteit weinig equivalent hebben in de wereld.

En wij? Zullen we  opgeven en ons erbij neerleggen dat deze ervaring wordt bedreigd en mogelijk wordt aangevallen? Dit risico lijkt bovendien te bestaan op hetzelfde moment dat de ervaring van Syrisch Koerdistan ook ernstig wordt bedreigd door de terugtrekking van de Verenigde Staten en de stilzwijgende overeenkomst tussen Erdogan en Trump. Zoals een Argentijnse vriend schreef, zonder Zapatisme (en laten we toevoegen zonder het democratische confederalisme van Rojava), zou de wereld nog een stuk afschuwelijker zijn dan die nu al is [10].

—————————-

Noot van de bron Lundi.am: Van de auteur is een nieuwe en uitgebreide versie verschenen van zijn boek La rébellion zapatiste bij éditions Flammarion. Zie hier een recensie (Frans): Défaire la tyrannie du présent.
Ook is er een boek uit met tekeningen van Yann Fastier, Zapate est vivant bij L’atelier du poisson soluble, waarvan een aantal platen onder het Franse stuk verschenen.

globalinfo.nl wil daarnaast wijzen op de zojuist gepubliceerde verklaring voor steun aan de Zapatista’s.

Noten:

*1) Betelekent ‘slak’. het is ook de naam van de politiek-culturele centra van elk van de vijf grote autonome regio’s, inclusief de Raden van Goed Bestuur en waar de belangrijkste activiteiten en Zapatista-vergaderingen plaatsvinden.
*2) Film gemaakt met een drone en te zien op de website van het EZLN: enlacezapatista.ezln.org.mx/ Zie ook: regeneracionradio.org.

*3) Als we de vrouwen toevoegen, die bijna even talrijk zijn als de mannen, en ook de opstandelingen (m/v), die gewone EZLN-troepen vormen, kunnen we aannemen dat het aantal strijders waar het EZLN over beschikt hoger is dan die die betrokken waren bij de opstand van 1 januari 1994.

*4) Tekst in drie delen met als titel 300, zie hier.
*5) Zie de film van’Alèssi dell’Umbria, Le vent de la révolte.
*6) Een informatief portret van het personage is gemaakt door Luis Hernandez Navarro.
*7) Op 24 en 25 november 2018 werd een nationale raadpleging over tien projecten en maatregelen georganiseerd in een recordtijd, zonder voorafgaand debat en met een beperkt aantal plaatsen om te stemmen. 950.000 mensen namen deel (ongeveer 1% van het electoraat), met een goedkeuringspercentage van 90 tot 95% voor alle projecten. Het spreekt voor zich dat een dergelijke raadpleging niets te maken heeft met die van de betrokken inheemse volkeren, zoals voorzien in ILO-verdrag 169.
[*8) Dat wil zeggen dat het EZLN er zorg voor draagt dat het besluit niet ongewild zou worden gedeeld door degenen die tot dan toe de strijd van de Zapatista hebben ondersteund of zich ermee hebben verbonden.

*9) Opgemerkt moet worden dat het Nationale Inheemse Congres en de Raad voor Inheems Bestuur zojuist een verklaring hebben uitgegeven waarin wordt bevestigd dat elke agressie tegen de Zapatista-gemeenschappen als een agressie tegen zichzelf zou worden beschouwd (Zie hier Spaans) (www.congresonacionalindigena.org/2019/01/02/comunicado-del-congreso-nacional-indigena-y-el-concejo-indigena-de-gobierno-por-el-25-aniversario-del-levantamiento-armado-del-ejercito-zapatista-de-liberacion-nacional/).
.*10) link naar bron (Spaans).