Wouter Kusters – Schokeffecten. Filosoferen in tijden van klimaatverandering

Filosoof, taalwetenschapper en ggz ervaringsdeskundige Wouter Kusters is zoals hijzelf schrijft ‘afkomstig uit de schoot van wat sommigen de linkse kerk noemen: opgegroeid in de jaren zeventig en tachtig, politiek-maatschappelijk beïnvloed door de vredesbeweging van die tijd, de kraakbeweging, punk en anarchisme, tegen een achtergrond van alom gestage, soms schoksgewijze, voortschrijdende emancipatiebewegingen van mens en dier.’ In 2014 realiseerde hij zich pas echt hoe desastreus de klimaatcrisis eigenlijk is. Hij begon een filosofische zoektocht naar wat dit soort openbaringen met de mens doet en besteed hij aandacht aan tientallen schrijvers over het klimaat van ecofascisten tot eco-anarchisten.

Schokeffect

Ook besteedt hij aandacht aan zijn eigen schokeffect. ‘Schrikken is als wakker worden uit een gelijkmatige, rustige – of misschien zelfs: dogmatische – sluimertoestand. Alles ging zo zijn gangetje, er waren problemen, maar deze waren begrijpelijk. Er waren oplossingen voor, niets verstoorde echt de bezigheden. Maar dan klinkt opeens het alarm, een harde stem of opgewonden kreten, een knal, een schokgolf. Je schrikt op, je rust is verstoord, je bent wakker geworden, je ogen zijn geopend, en niets zal meer zijn als voorheen. Nu opnieuw je ogen ervoor sluiten kan niet meer, wat gezien is kan niet meer ongezien worden, dat zou wegkijken heten.’ Schrik kan al snel omslaan in trauma. Zo citeert hij Bruno Lauter: ‘De alarmbellen hebben weerklonken,, ze zijn één voor één uitgeschakeld. De mensen hebben hun ogen opengedaan, ze hebben gezien, ze hebben geweten en ze zijn met hun ogen stijf dicht voortgeraasd!’ De angst neemt het over. Ook onder jongeren. Zo worden de gevleugelde woorden van Greta Thunberg herhaalt uit 2017 toen ze met wereldleiders in Davos sprak: ‘Volwassen blijven zeggen dat we jongeren hoop moeten geven. Maar ik wil jullie hoop niet. Ik wil niet dat je hoopvol bent. Ik wil dat je in paniek raakt. Ik wil dat je de angst voelt die ik elke dag voel. Ik wil dat je handelt. Ik wil dat je handelt zoals in een crisis. Ik wil dat je doet alsof het huis in brand staat, want dat staat het ook.’

Klimaatgekkies

‘In de laatdunkende, conservatieve sectoren van sociale media wordt weleens van ‘klimaatgekkies’ gesproken. Men doelt dan op degenen die daadwerkelijk in woord en daad de naderende catastrofe ernstig nemen en daarvan luid en duidelijk verslag doen. Ja, misschien zijn zijn wel gekkies, misschien zijn ze wel waanzinnig, in de zin dat zij in de greep zijn van de ‘godin van de eeuw’, van de Grote Waarheid, van een inzicht in een dreigende apocalyps, een val in een diepe afgrond. Maar als dat zo is, dan zijn die klimaatgekkies misschien ook zo gek nog niet: hun profetieën zijn die van de klimaatwetenschap, hun optredens die van ‘apostelen’ van de crisis, hun verlangens die van een rechtvaardige, leefbare wereld. Wie er nou eigenlijk gek of waanzinnig in een wereld die zelf waanzinnig is in haar blinde zelfvernietiging?’

Angst, verwarring en waanzin

Maar hoe kan je dan omgaan met diep verdriet, angst en verwarring, als rouwen noch actie (‘doe wat je kunt’) genoeg zijn?, vraagt hij zich af. Daarom pleit hij ervoor ‘om naar degenen te luisteren die binnen culturen zelf extreem afwijkende ervaringen en gedachten hebben, en die al langer vertrouwd zijn met de instortingen van werelden. Juist vanwege hun eerdere ervaringen met het ondenkbare, met de subjectieve verschrikking, zouden zij misschien ook voor de wereldse objectieve verschrikkingen wel van nut kunnen zijn.’

Vervolgens komt hij met de volgende suggestie ‘om van de ervaring van waanzin te leren hoe niet-menselijke krachten en andere manieren van leven anders kunnen worden ervaren en kunnen worden opgenomen in een nieuw soort verhalen en nieuwe soorten ethiek, om daarmee onze zintuigen en begripsvermogen te vergroten en te verfijnen om zodoende weer open te staat en contact te maken met de wanhopige stemmen van de kosmos.’

Duurzaam alarmisme

‘Het duurzaam alarmisme is een product van de schok, de schrik en de angst… de wereld geeft wellicht aanleiding tot schrik en paniek, maar het duurzaam alarmisme verandert deze in rationele of filosofische paniek’, schrijft Kusters heel gedreven. ‘De kunst van het filosofische paniek is om bij het gevaar en de crisis stil te blijven staan zonder ervan weg te vluchten in irrationele paniek en zonder er als reflexmatige reactie een spiegelgevecht tegen te voeren.’

Kusters heeft een belangrijk boek geschreven. Het is geen handboek met kant-en-klare oplossingen maar het houdt je wel een spiegel voor en dwingt je na te denken over waar je in het leven staat en over jouw rol in het gevecht tegen een naderende apocalyps.

Filosofische paniek

‘Want de deur naar de vrijheid draait naar binnen open. Wat nodig is, is paniek die bezonnen is en verwerkt. Hiertoe is de mens in staat omdat deze behalve de nodige dierlijke capaciteiten, ook het vermogen heeft om het verstand en rede te gebruiken, oftewel zich het gevaar van voorbij de horizon voor te stellen. Alleen de mens is in staat om het nog-niet-zijnde, het onbestaanbare in de ogen te kijken, het te zien en standvastig te blijven. Enkel op die manier, door middel van een list van de rede, via een niet-impulsieve omweg, zal een uitweg uit de crisis zich openen… Om deze sprong in én over de afgrond van het niets te wagen is alarmering een eerste vereiste. Het alarm zal duurzaam moeten inslijten, en de oorzaak vanwege welke ze klinkt zal blijvend in ons moeten doorschallen en in onze kern worden gegrift, als die daar niet al zat. De kern van een nieuw bestaan ligt in filosofische paniek.’

Wouter Kusters- Schokeffecten. Filosoferen in tijden van klimaatverandering

ISVW uitgevers, Leusden 2023, ISBN: 978-90-832623-3-8