Staatsrecht En Dystopische Verschijnselen. Deel 3, Dystopie
Staatsrecht is in de hier gepresenteerde optiek het recht aangaande de staat. Het gaat over zijn organisatie en zijn functie als heerser over burgers. In die functie uit hij zich regelmatig onaangenaam, oorlogszuchtig, onheilspellend. Die uitingen worden met het oog op het literaire subgenre uit de sciencefiction ‘dystopische verschijnselen’ genoemd.
(Door Thom Holterman, oorspronkelijk verschenen op Libertaire Orde)
Het bovenstaande wordt in verschillende stappen worden uitgelegd en aannemelijk gemaakt. De eerste stap, reeds gepubliceerd, vindt men in deel 1, Staatsrecht, waarbij tevens grond- en mensenrechten aan de orde worden gesteld. De tweede stap, eveneens reeds gepubliceerd, betreft Rechtstaat (deel 2). Hier is Frankrijk als ‘case-study’ behandeld. Frankrijk als spiegel voor Nederland. De derde en laatste stap is Dystopie (deel 3), waarin allerlei dystopische verschijnselen als voorbeelden passeren uit Nederland, Frankrijk en de USA.
Dystopie
Het woord dystopie is afkomstig van het Engelse dystopia. Het is samengesteld uit het voorvoegsel ‘dys’ (Grieks voor mis-, on-; slecht, moeilijk; er klinkt een ongunstige betekenis in door) en ‘topos’ (Grieks voor ‘plaats’). Samengesteld in ‘dys-topie’ gaat het om het tegendeel van ‘u-topie’: een gelukkige, niet bestaande plaats (veelal in de toekomst geprojecteerd).
Dystopie is de term geworden die in de literatuur een subgenre vormt in de sfeer van sciencefiction waarbij wordt verwezen naar een onaangename wereld. De dystopische fictie komt als literair genre op vanaf begin vorige eeuw als een contra-utopie, als reactie op ‘utopische ideeën’ en ook echt bestaande dystopieën, zoals de Sovjetunie onder Stalin en Nazi Duitsland. Vaak gaat het in dit genre over extreme sociale controle, onderdrukking, segregatie, wanhoop en dehumanisering [een omschrijving te vinden in Debbie van der Zande en Martijn Lindeboom, Hoe schrijf je fantasy en sciencefiction? (2015)]. Een voorbeeld van dit subgenre is het bekende boek van George Orwell, 1984. In het artikel ‘Leven we in een dystopie?’ bespreekt Martijn Lindeboom kort een grote hoeveelheid van dit subgenre.
Inmiddels komt men de term vaker tegen en wel buiten de sfeer van het literaire. De vraag is dan of we onderwijl niet in een dystopie zijn komen te leven. Om daar een gepast antwoord op te geven, zou de term een gewogen sociologisch karakter moeten hebben. Dat ontbreekt (nog). Ik ga zelf niet verder dan bepaalde constateringen, die samenhang vertonen met het onaangename, het onheilspellende in de maatschappij, met wat we kunnen onderkennen aan extreme sociale controle, onderdrukking, ontmenselijking, te benoemen als ‘dystopisch verschijnsel’. Voor het ontstaan ervan is steeds, op de een of andere manier, sprake van moedwilligheid. Dat is al met het doel van een wettelijke regeling of maatregel gegeven of uit een handeling af te lezen: moedwillig wordt er aangestuurd op kweken van angst (er wordt gericht door politie met rubberkogels geschoten op demonstranten of weinig selectief op hen ingehakt, niet alleen in Frankrijk nu, maar in 1966 al in Nederland, zie: ‘Omdat mijn fiets er stond’).
De moedwilligheid is moeilijker te achterhalen als bijvoorbeeld een minister zijn wil doorzet tegen ambtelijk advies in of als leidinggevenden van een ministerie of overheidsinstelling hun wil doorzetten zetten (zoals dat bij de Belastingdienst plaatsvond). Vaak zijn het zogeheten ‘klokkenluiders’, die tot dystopische verschijnselen leidende misstanden openbaren.
Daarnaast wordt de rechtstaat moedwillig uitgehold om te voorkomen dat ‘teveel’ burgers gebruikmaken van rechterlijke instanties, van instanties om bezwaar te maken (de rechtbanken worden letterlijk op steeds grotere afstanden van de burgers geplaatst – begonnen met opheffing kantongerechten bijvoorbeeld – , maar ook door verhoging van het minimum bedrag om de civiele rechter te kunnen inschakelen en door verhoging van griffierechten; tegelijk wordt de sociale advocatuur in de houdgreep genomen). De toegang tot de rechter blijft zo voornamelijk voor de rijken bestaan, wat intimiderend werkt voor mensen behorend tot het precariaat.
Dit alles tezamen heeft mij gedreven tot een selectie van een aantal dystopische verschijnselen. Ik zal die kort schetsen, zonder te pretenderen dat de optelling of samenvoeging ervan een dystopie oplevert. Ik sluit mij aan bij hen die zich bezighouden met het bedenken afweerreacties tegen die verschijnselen en de vermeerdering ervan. Waaraan kan men denken betreffende die verschijnselen? Welke voorbeelden zijn er zoal te vinden?
Dystopische verschijnselen
Hoe krijgen we de pensioenhervorming erdoor?
Door op de ogen te richten… …en op de oudjes
De voorbeelden zoek ik in landen waarvan wordt gezegd dat zij een politieke stelsel hebben dat een democratische vorm heeft, zoals de USA, Frankrijk, Nederland. Het gaat ook om landen met een constitutioneel stelsel dat in termen van ‘staatsrecht’, ‘constitutioneel recht’, ‘public law’ wordt beschreven. Ze erkennen de werking van mensenrechten, grondrechten. Gezien het samenstel van de genoemde politieke en juridische elementen zouden zich geen dystopische verschijnselen in die landen kunnen voordoen. Immers, dat samenstel zal ongetwijfeld bijvoorbeeld waarborgnormen hebben ontwikkeld tegen, onder meer, ontmenselijking en liberticide. Die waarborgnormen zullen een garantie vormen tegen het ont- of bestaan van dystopische verschijnselen. Het tegendeel blijkt waar.
Toeslagenaffaire en meer in Nederland
Het is niet mijn bedoeling de toeslagenaffaire uit te melken. Ik wil slechts op enkele hoofdpunten wijzen. Dat het bij de Nederlandse Belastingdienst, althans op sommige afdelingen, niet goed liep was bij regering en parlement al jaren bekend. Ze negeerden gewoonweg de meldingen van misstanden. De top van de Belastingdienst drukte onterecht het stopzetten van toeslagen door (schending van recht). Een commissie van onderzoek fileerde dan ook dit beleid en vond dat de getroffen ouders een vergoeding moesten krijgen. De affaire bleek duizenden ouders voor jaren financieel en emotioneel leed te hebben aangedaan. De gevoelens van mensen werd in deze affaire nog meer geraakt, toen ze eindelijk hun dossier over die zaak mochten inzien…dat bij velen geheel zwartgelakt was. Deze overheid betoonde zich volstrekt te kwader trouw. Ze toonde een onheilspellend en daarmee een ‘dystopisch’ gezicht.
Het vertrouwen in de overheid is hiermee voor lange tijd geschaad; telkens weer als je met de overheid wordt geconfronteerd – of een overheid die op afstand is gesteld zoals het CBR (Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen, een naar publiekrecht zelfstandig bestuursorgaan) houd je je hart vast. Als je ouder dan 75 jaar bent en je moet je rijbewijs verlengen dan kom je niet om het CBR heen en daarmee in een warboel. De ellende, de kafkaiaanse situatie waarmee mensen worden geconfronteerd in dit soort gevallen, maakt dat ik dit onder een ‘dystopisch verschijnsel’ rangschik, dat niet op zichzelf staat. De ellende stapelt zich op als men aan het UWV (Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen) denkt. Bij uitkeringen worden honderden fouten gemaakt. Als individu kan je in een dwaaltocht terecht komen. Zelfs een verantwoordelijk minister (van Sociale Zaken en Werkgelegenheid, Wouter Koolmees) erkent dat ‘mensen af en toe worden vermalen’ door de vier grote uitvoerders van regelgeving (UWV, SVB, Belastingdienst en DUO). Hoe onheilspellend wil je het voor de burgers laten worden, als ze er al aan denken bij dit soort instanties te moeten aankloppen? Het kan nog grimmiger worden.
Nationale Handicap Conferentie
Weiger je als journalist, opgeroepen als getuige in een zaak, je informatiebron te onthullen, dan kan je pardoes gegijzeld worden door het (strafrechtelijk) systeem. Dat systeem kon beter weten omdat geacht mag worden bekend te zijn met de jurisprudentie van het Europese Hof voor de Rechten van de mens; dat Hof had al eens beslist dat met zo’n gijzeling Europese grondrechten worden geschonden. In beroep werd de journalist dan ook vrijgelaten. Ook de leugen heerst, blijkt regelmatig. Onlangs nog informeerde het kabinet de Kamer onvolledig en onjuist over de missie Kunduz. Maar gaat het over zoiets als de kosten van dwangbevelen bij de fiscus, dan wordt ook daarover gelogen.
Dit soort voorbeelden aangaande het overheidsoptreden laat een sterk gevoel van onheil en onzekerheid achter. Wat in het voorgaande als ‘dystopisch verschijnsel’ is benoemd wordt er alleen maar door versterkt. Of dit het gevolg is van het ziektebeeld elefantiasis moet nog worden onderzocht (het heet veroorzaakt te worden door parasitaire wormen). Mij is wel bekend dat de Belgische hoogleraar en rechtsgeleerde Marcel Storme (1930-2018) eens noteerde dat ‘de staat – dat wil zeggen de regering, de uitvoerende macht en de administratie – alles aan zich heeft getrokken op een wijze die volgens sommige auteurs aan elefantiasis doet denken’. Hij schrijft dit in een artikel getiteld ‘De wetgever op de terugtocht. Beschouwingen over de verschuiving van de wetgevende macht naar de uitvoerende macht in België’ (in: Ons Erfdeel, jrg. 28 (1985), p. 207-213). Hij verwijst daarbij naar de intreerede van de Nederlandse hoogleraar Staatsrecht, C.A.J.M. Kortmann, Elefantiasis, Beschouwingen over een zieke staat (1981). Die parasitaire wormen vormen een onheilspellende metafoor bij het spreken over het door de staat opgewekt ‘dystopische verschijnsel’. Kortmann was overigens een van Nederlands laatste kritische hoogleraren Staatsrecht.
Oorlog voeren, moorden en meer door USA
De Verenigde Staten vormen een zeer christelijke natie. Het zal dus een hoge normenstandaard opleveren, mag je aannemen. In de praktijk blijk daar niets van. Het onderwierp Irak in 2003 met een aanvalsoorlog. Daarmee vestigde zich openlijk in de nieuwe eeuw het recht van het geweld, het recht van het ‘voldongen feit’, de normalisatie van de territoriale annexatie. De wereld van Modi, Poetin, Xi en Trump (Alain Franchon in Le Monde van 28 februari 2020).
Vervolgens? Het Witte Huis liegt al jaren stelselmatig over de oorlog in Afghanistan, kopte het dagblad Trouw op 10 december 2019. Als het over Kunduz gaat, zo is te betogen, loog het Nederlandse kabinet in commissie. Het Nederlandse kabinet lijkt dit met plezier te doen als het Trump kan ‘pleasen’. Kijk maar. De rechtsstaat USA doodde in de nacht van 2 op 3 januari 2020 zonder rechterlijke uitspraak op vreemd grondgebied (Bagdad, Irak) een Iraanse generaal. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken noemde de ‘aanval’ wettig. De beslissing was door de juristen van het Amerikaanse ministerie van Justitie goedgekeurd. Sinds wanneer vervangt zo’n goedkeuring een rechterlijke uitspraak in een rechtsstaat? Dit is recht, uit een western getiteld Lawman. Het is een optreden dat past in het scenario van de western The Wild Bunch. Het gaat om ‘westernlaw’. En de Nederlandse minister van Defensie heeft er begrip voor (inclusief de Nederlandse regering, namens wie de minister van Defensie sprak). Dit bevestigt wat al eerder werd opgemerkt: als het er op aankomt is de rechtsstaat geen cent waard en schuift de uitzonderingsstaat ervoor (denk aan zonsverduistering).
Ik begrijp best dat sommigen nu opmerken dat ik al te hard van stapelloop met mijn ‘westernlaw’. Hoe moet je dan het volgende beoordelen? Onderzoek heeft uitgewezen dat de CIA zich gemengd heeft in 81 buitenlandse verkiezingen. Sinds 1946 is de CIA steeds weer betrokken bij het (gewapenderhand) omverwerpen van democratisch gekozen regeringen. De CIA is evenwel een instituut van een land met een grondwet. De CIA wordt de vrije hand gelaten tot zulke operaties (indien al niet ertoe gestimuleerd). Dit betekent dat dit handelen grondwettelijk juist wordt geacht, anders zou ervan binnenuit tegen opgetreden zijn (mag je aannemen). Dat handelen is steeds verweven met geweldsgebruik (overnemen van een regering zoals van Allende door Pinochet in Chili), veelal door huurlingen en opstandige generaals.
Niet de rechtstaatgedachte is leidend maar machtsaanwending. De president van de USA kan een veto uitspreken tegen een wet aangenomen in het Amerikaanse parlement (onderwerp: al dan niet levering raketten aan Saoedi-Arabië). De Amerikaanse grondwet staat namelijk ‘presidentiële despotie’ toe. In de USA was het veiligheidsbeleid al lang gekaapt door het militair-industrieel complex; het Nederlandse en Europese veiligheidsdiscours en -beleid lijkt nu ook alhier gekaapt door militaire experts en vertegenwoordigers van de wapenindustrie.
Vanwege de zeer christelijke inslag van de USA zijn gezin en familie geheiligd. Dat geldt niet voor andersoortige mensen dan Amerikanen. In dat geval laat de Amerikaanse president Trump moeders van hun jonge kinderen scheiden en laat hij tienduizenden migrantenkinderen apart opsluiten. Een dystopisch verschijnsel? Het is pure marteling. De verschillende voorbeelden leveren een onheilspellend beeld omtrent de aanwezigheid van de Amerikaanse politiek in de wereld.
Conversie rechtsstaat in uitzonderingsstaat en meer in Frankrijk
Uit de publicatie van het Franse interministeriële comité voor preventie van delinquentie en radicalisering (Cipdr) scande ik een aantal alinea’s (voor die rapportage, klik HIER). De rapportage is geregistreerd door de Voorzitter van het Franse parlement op 6 juni 2019. Het geeft bevindingen weer van de onderzoekscommissie ‘Strijd tegen extreemrechtse splintergroeperingen in Frankrijk’. Een zin erin valt op: ‘De rapporteur nodigt de CIPDR uit snel deze kwestie te behandelen en het veld van aandacht te verruimen naar elke vorm van radicalisering (anarchistische, antizionistische, vegan etc.)’. Hier zie je gebeuren waarvoor altijd gewaarschuwd wordt: op den duur komen ook anarchisten, veganisten, enz. aan de beurt. Bijna onzichtbaar wordt dit voorbereid. Het terrein is bekend, dat van wat we eerder tegenkwamen onder de naam ‘lois scélérates’ (vrijheidknevelend optreden door de staat). Wat er ideologisch gebeurt, is het aansturen op conversie (omzetting) van de rechtsstaat in de uitzonderingsstaat. Een en ander is in de genoemde rapportage opgenomen in aanbeveling nr. 31.
De verbreding waarop met die aanbeveling wordt aangestuurd, is verpakt in de wisseling van de naamgeving ‘Stop-Djihadisme’ voor ‘Stop-Radicalisation’. Met deze wisseling wordt een module geïntroduceerd die uitdrukking geeft aan gevoeligheid voor verschillende vormen van radicalisering in het kader van de algemene nationale dienst. Dat laatste blijkt het impliciete doel. Het wil namelijk dat in Frankrijk in voorbereiding is de invoering van een algemene, niet-militaire dienstplicht. De doelen daarvan zijn het ‘normaliseren’ en ‘disciplineren’ van jongeren (vanaf 16 jaar) – waarbij de staat uitmaakt wat ‘normaal’ is. Dat vormt dus de dieper liggende achtergrond.
In de genoemde rapportage is overigens ook een reactie opgenomen van de Voorzitter op het voorstel tot wisseling. Die wijst het voorstel van de rapporteur af. De afwijzende reactie maakt overduidelijk, dat de rapporteur inderdaad het anarchisme, het antizionisme en de veganistische beweging op het oog had. Deze gang van zaken geeft een aardig inkijkje hoe er ‘parlementair’ gewerkt wordt, hoe heel verschillende zaken op een hoop worden geveegd. Het is een werkwijze die uit kan lopen op de creatie van een dystopisch verschijnsel (jacht op alles en iedereen die binnen de module ‘radicalisering’ passend wordt gevonden). Voor wat dit laatste betreft is het volgende van belang.
In een bijzonder dossier getiteld De beweging van de Gele Hesjes in het aangezicht van justitie’ worden honderden dossiers onderzocht die van doen hebben met de juridische repressie op die beweging uitgeoefend. Het blijkt nu dat (in een bepaalde periode in Parijs) van de 3000 toegepaste ‘voorlopige hechtenisnemingen’ op grond van de ‘anti-casseurs wet’ er tegen 626 mensen, die de voorlopige hechtenis hebben ondergaan, tot verdere vervolging is overgegaan. De wet blijkt in die periode dus vooral te zijn toegepast in preventieve zin, te weten het voorkomen dat mensen aan demonstraties zouden deelnemen.
INFORMATIE: Onze bedrijf neemt geen mensen aan die niet kunnen zien. Dank u
Dezelfde wet kent ook een verbod op gezichtsbedekking. Uit het dossier daarover: ‘Het doel van deze maatregel is niet om juridische resultaten te behalen’, zegt Raphaël Kempf, een Parijse advocaat die veel Gele Hesjes heeft verdedigd. Het is een instrument van de wetshandhaving, dat het mogelijk maakt om mensen in politiebewaring te stellen op grond van ‘eenvoudige verhulling’ (gezichtsbedekking). Ook hier weer is het doel vooral te voorkomen dat iemand gaat demonstreren. ‘Het is een instrument dat op een totaal idiote manier wordt gebruikt’, zegt advocaat Muriel Ruef. Politieagenten brengen hun tijd door met het bekijken van video’s om mensen te identificeren terwijl ze hun gezicht verbergen en ze vervolgens op te roepen (zich te melden). Terwijl dit bedekken een reflex is van elke demonstrant: als er traangas wordt afgevuurd, leg je iets op je neus’. Zo zijn er meer situaties te beschrijven die bij elkaar opgeteld maken dat je kunt spreken over een dystopisch verschijnsel.
Slot
We zijn aan het eind gekomen van het relaas over staatsrecht, rechtsstaat en dystopie. Het is een open eind. Het ging immers vooral om probleemduiding, niet om probleemoplossing. De veroorzakers van alle onheil moeten gewoon ‘het veld verlaten’. Bovendien ga ik mij niet bezighouden met oplossen van problemen die ik niet veroorzaakt heb. Zou ik dat wel doen dan zou in mijn voorstel het eind van het kapitalisme zijn opgenomen, waar de veroorzakers van alle onheil überhaupt niet aan willen. Ze zullen in koor roepen dat het ‘utopisch’ is wat ik wil – daarmee bedoelen ze dan ‘Wij willen het niet’ (Goodman), waarmee we terug bij af zijn.