Over De Kunst Van Het Leven – Herontdekking Van De Coöperatieve Economie

(Overgenomen van Libertaire Orde)

Dit is voornamelijk te wijten aan het feit dat ze de basisvereisten van het gemeenschapsleven zijn vergeten. In plaats van solidariteit, wederkerigheid en vertrouwen is hun politieke cultuur gebaseerd op hiërarchie, concurrentiedruk en geïnstitutionaliseerde onverantwoordelijkheid.

Dit is de bevinding van de neurowetenschapster Franca Parianen (geboren 1989). In haar nieuwe boek Delen en hebben(uitgegeven door de Bundeszentrale für politische Bildung, 2022) pleit ze voor een strategische verandering van perspectief: om weer realistisch te kunnen handelen moet het belang van menselijke samenwerking en de daarop gebaseerde verdelende rechtvaardigheid weer onder de aandacht worden gebracht. De redacteur van het Duitse internet-tijdschrift espero Markus Henning bespreekt dit boek. Hieronder mijn vertaling van deze bespreking. [ThH]

Franca Parianen

Wederzijdse afhankelijkheid

Het gaat over de ‘magie van coöperatieve onderlinge afhankelijkheid’ (p. 90), waardoor de gemeenschap meer wordt dan de som van haar leden. Het gaat om het coöperatief delen van werk, middelen en kennis dat niets te maken heeft met louter vrijgevigheid, maar des te meer met eerlijkheid en de noodzaak om ons levensonderhoud op de lange termijn veilig te stellen. Het gaat om het verminderen van machtsonevenwichtigheden. En het gaat over het herinneren van onze wederzijdse afhankelijkheid als een productieve kracht voor een nieuwe, zelfbepaalde en egalitaire coëxistentie.

In verfrissend ironische, krachtige beeldende taal laat Parianen ons zien hoe sociale intelligentie en mededogen, bewuste taakverdeling en wederzijdse hulp Homo sapiens in de loop van de tijd duidelijke ontwikkelingsvoordelen hebben gegeven ten opzichte van andere primaten. Tegelijkertijd – en dat maakt haar studie belangrijk en te verbinden met het discours over economie zonder overheersing (Freiwirtschaft) – werkt Parianen treffend uit waarom de heersende economische wetenschap tot op de dag van vandaag stelselmatig juist deze grensverleggende bevindingen uit de evolutionaire geschiedenis en cognitieonderzoek negeert:

‘Ons sociale leven is wat ons mens maakt, ons enige geheim van succes. Het is des te absurder dat onze economische modellen het bij buigen of breken willen laten. Uiteindelijk negeren we niet alleen waartoe we in staat zijn, maar ook welke voorwaarden daarvoor nodig zijn. Of hoeveel kwaad bloed het zet als je ze negeert’ (p. 100).

Rond het moment van de triomf van het sociaal darwinisme in de tweede helft van de 19e eeuw, werd in de geschiedenis van de economische leerstukken afstand genomen van het begrip van de economie als een gemeenschappelijke, onderling afhankelijke organisatievorm. Het werd vervangen door het ideologisch krachtige credo van de strijd ‘allen tegen allen’, waarin uiteindelijk alleen de sterksten overleefden. Het komt overeen met het neoklassieke mensbeeld van homo oeconomicus: los van elke sociale structuur, niettemin uitgerust met volledige informatie en zelfzuchtig zijn, nut met behulp van instrumentele rationaliteit maximaliseren. De kunst van de homo oeconomicus te midden van een gemathematiseerde illusoire wereld van zelfregulerende markten en het resulterende technocratische concept van de rede, hebben diepe sporen achtergelaten in de samenleving. Bij de uitvoering van het neoliberale economische beleid zijn ze allang een self-fulfilling prophecy geworden.

Coöperatief perspectief

Waar de markteconomie wordt gelijkgesteld met een gebrek aan relaties, waar gemeenschappelijke goederen en niet-monetaire bestaanszekerheid (trefwoord: zorg/werk) in tegenspraak zijn met het eigen evaluatieconcept, waar de reductie tot abstracte getallen de sociaalecologische aspecten van een beslissing verbergt, waar elke intrinsieke motivatie om samen te werken en elke bovenindividueel gedeelde ethiek wordt ontkend, blijft er uiteindelijk alleen de staat en zijn dwangapparaat over om mensen sociaal te motiveren. ‘Met deze volledig waardevrije veronderstelling runnen we dan een arbeidsbureau’ (p. 104).

De vergelijkende gedragstheorie laat zien dat dreigementen met straf de bereidheid tot samenwerken en delen ondermijnen. Hetzelfde geldt voor de ervaring van structureel onrecht.

Parianen stelt vast dat essentiële factoren zoals (1) de huidige vorm van de monetaire en financiële economie en (2) de daarmee gepaard gaande concentratie van rijkdom en particulier bezit van schaarse of kunstmatig schaarse middelen, een belemmering zijn voor een sociaal evenwichtige en milieuvriendelijke participatie. ‘Te veel hebben kan het delen heel moeilijk maken. Desondanks prijzen we voortdurend spaarzaamheid en rijkdom aan en niemand vertelt ons dat de geldopslag van Dagobert Duck slecht is voor de geldcyclus’ (p. 128).

Vanuit coöperatief perspectief pleit Parianen voor herverdeling door hogere belastingtarieven. Daarin volgt ze de Franse econoom Thomas Piketty (geboren in 1971). Hun analyse zou echter ook heel goed passen in het programma van de economie zonder overheersing, dat ernaar streeft het marktmechanisme in te bedden in antikapitalistische structurele hervormingen van de monetaire en grondorde. Het zou spannend zijn om hierover met haar in gesprek te gaan.

Het boek Delen en hebben is een echte kans voor reflectie. Met het fundamentele optimisme dat nodig is voor ingrijpende veranderingen, roept Franca Parianen het maatschappelijk middenveld op om uit te breken en nieuwe handelingspatronen uit te proberen: ‘De groepen die bewust straf naast zich neerleggen, coöperatieve subgroepen vormen of in nood gewoon weigeren mee te werken, winnen uiteindelijk vaak’ (p. 103).

Het is hoog tijd om het sociale ritme te veranderen. Want de toekomst is niet alleen wat op ons afkomt. Het is vooral wat we er vandaag al van maken.

Markus Henning (vertaald door Thom Holterman; integraal te lezen op de site Freiwirtschaft, zie Online.)

Parianen Franca, Teilen und Haben. Warum wir zusammenhalten müssen, aber nicht wollen, Bundeszentrale für politische Bildung,  Bonn, 2022, 144 blz., prijs 4,50.