Ga naar de inhoud

Ontvlambare woorden

De befaamde Nederlandse voetbalcoach Rinus ‘De generaal’ Michels merkte eens op over een speler dat die voetbalde “alsof hij het had geleerd uit een boekkie”. En hij bedoelde dat niet positief. Met actievoeren zou wel eens iets vergelijkbaars aan de hand kunnen zijn. De laatste tijd verschijnen er steeds meer actiehandboeken (*). Het zijn goedbedoelde pogingen om kennis door te geven en te onderwijzen in de subversieve praktijk.

7 min leestijd
Image

De vraag is of die handleidingen wel werken. Is goedgeschreven fictie niet veel leerzamer? Zijn de processen die tot verzet voeren niet veel te complex om in recepten gevangen te worden? En wat is dan het recept voor de inspiratie en fantasie en de droom dat iets geheel anders zou kunnen zijn, wat uiteindelijk de voornaamst ingrediënten zijn van een opstandige daad? Het recept voor een goed kampvuur in een actiekamp waar de beste plannen ontstaan?

De vraag rees derhalve ter redactie of ze nog bestaan: romans die tot politieke daden aanzetten, die zo indringend zijn dat ze de werkelijkheid kan veranderen door mensen tot daden te bewegen?

De Uruguayaanse schrijver Eduardo Galeano beschrijft in ‘Het Boek der Omhelzingen‘ het effect dat een Peruaanse dichtbundel eens had op een Spaanse militair: ” José Manuel Castañón was kapitein geweest in het Spaanse leger. Strijdend voor Franco had hij een hand verloren en een paar medailles gewonnen. Op een avond, kort na de oorlog, ontdekte de kapitein bij toeval een verboden boek. Hij sloeg het open, las een regel, las twee regels, en kon er zich niet meer van losmaken. Kapitein Castañón, held van het zegevierende leger, bracht de hele nacht wakend door, gegrepen, César Vallejo, de dichter van de overwonnenen, lezend en herlezend. De volgende ochtend, na die nacht, nam hij ontslag uit het leger en weigerde nog één peseta in ontvangst te nemen van de regering van Franco. Hij werd gearresteerd. Later ging hij in ballingschap.”

Kijk, dat is nu ‘literair effect’, daar zoeken we naar.  Of zou het zo zijn dat dat alleen kon in een voorbije periode? Dat we nu, in het ‘empire of signs’ alleen nog door beelden en flitsen bewogen worden?

Er is natuurlijk veel literatuur verschenen die activisten of opstanden als onderwerp heeft. Vaak gebeurt dat vanuit een weinig geëngageerd standpunt van de schrijver  – of soms zelfs ronduit anti, zoals Doris Lessing’s beschrijving van het Londense krakersmilieu in The Good Terrorist. Meestal etaleren de  schrijvers ook vooral hun vooroordelen over de hen onbekende wereld van activisten, woongroepbewoners en bommengooiers. Alleen om die reden al is het een verademing als de schrijvers wél weten waar ze het over hebben.

Een bijzondere plek neemt de Amerikaanse schrijver TC Boyle in, die vaak over politieke onderwerpen schrijft en ook vaak over politieke activisten. Van hem is bekend dat hij noncomformistisch genoeg is om zijn onderwerp goed uit de verf te laten komen, maar bovendien doet hij altijd legendarisch diep onderzoek naar de thematiek waar hij een boek over schrijft. Sowieso komen uit de Amerikaanse literatuur opmerkelijk veel spannende politiek verhalen (Thomas Pynchon, de nieuwe ster Dana Spiotta). Activisten in de VS schrijven ook vaak mooier en spannender dan soortgenoten elders: dat getuigen Thoreau in 1850 tot-en-met Yippies als Abbie Hoffman en tegenwoordig de uitgaves van crimethink. Een andere grote internationale linkse cultklassieker is  ‘De Ontheemde‘ van SF-schrijfster Ursula LeGuin. Dat is een boek dat eerder tot bezinning dwingt. De setting is een planeet waar de anarchistische revolutie geslaagd en geïnstitutionaliseerd is en de hoofdpersoon iemand die er voor kiest de planeet te verlaten en terug te keren naar aarde… Uiteraard is Science Fiction een genre dat zich goed leent om fantasieën over een andere toekomst te schetsen.

Steeksleutelbende

ImageEr is één roman waarvan vaststaat dat die een hele subversieve beweging heeft helpen ontstaan: The Monkey Wrench Gang van Edward Abbey. Het boek beschrijft de avonturen van een  groepje eco-activisten, die besluiten dat het tijd is om de vernietiging van de natuur door overheden en projectontwikkelaars in het zuiden van de VS een halt toe te roepen. In het boek word je ook wijzer over hoe je effectieve sabotage-acties uitvoert. In een van de hoofdstukken wordt gedetailleerd uitgelegd hoe je een bulldozer het best voorgoed het zwijgen kunt opleggen. Nadat het boek in 1975 uitkwam (en al snel 500.000 exemplaren verkocht) ontstond actiegroepjes onder de door de protagonisten gebruikte naam Earth First! Na enige tijd kon je spreken van een ware beweging, die nog steeds actief is, ook op andere plekken in de wereld. De hoofdpersoon in de roman, de Vietnamveteraan George Washington Hayduke, die aan het eind van het boek mysterieus verdwijnt, duikt nog steeds overal op, als we de leuzen op muren en T-shirts mogen geloven. Dat het boek veel mensen tot daden geïnspireerd heeft, komt overigens niet alleen omdat het verhaal zo aanstekelijk en volstrekt politiek incorrect neergepend is. De schrijver was nooit te beroerd om zelf aan acties en demonstraties deel te nemen en propageerde dat ook altijd openlijk. Vijftien jaar na The Monkey Wrench Gang schreef hij op veler verzoek nog een vervolg, Hayduke Lives! dat in 1989 net na het overlijden van Abbey verscheen en niet de kracht had van het eerste deel.

ImageEen boek van enigszins vergelijkbare strekking, dat ook een tamelijk grote culthit werd, is Die Glücklichen van de Berlijnse schrijver/drukker Peter Paul Zahl. Het werd ook in het Nederlands vertaald en uitgegeven bij het Wereldvenster (De Gelukkigen).  Het boek kwam in 1979 uit en werd in de gevangenis geschreven. De schrijver, die een drukkerij bezat waar ook veel papier bedrukt werd voor de grote alternatieve scene in Berlijn, had zich in 1972 verzet tegen een inval door de politie en daarbij een pistool gebruikt. Hij was tot 15 jaar celstraf veroordeeld en kwam pas in december 1982 voorwaardelijk vrij. Des te knapper is het om onder dergelijke omstandigheden een boek te produceren dat zo bol staat van de vrolijke opstandigheid. Hoofdrolspelers in De Gelukkigen zijn de leden van een familie ‘gewone criminelen’ in de Berlijnse wijk Kreuzberg. Ze rollen gedeeltelijk de radicaal linkse kringen in die wijk in, maar zijn vooral bezig met overleven, inbreken en commentaar geven op de wereld om hen heen. Ook in de Gelukkigen word je flink veel wijzer over revolutionaire technieken. Of er daadwerkelijk mensen over de streep zijn getrokken door dit boek, is onbekend. Een militante feministische beweging  die in de jaren ’70  in Duitsland is ontstaan, heeft zich wel genoemd naar een hoofdpersoon uit een andere roman. Die Rote Zora heeft zich vernoemd naar het meisje uit het boek De Bende van de Rode Zora van de communistische kinderboekenschrijver Kurt Held. Overigens alweer zo’n genre waar het er opvallend vaak revolutionair aan toegaat.

De Nederlandstalige literatuur heeft ook een goedgevulde revolutionaire boekenkast opgeleverd. Alleen Louis-Paul Boon heeft al een halve plank voor zijn rekening genomen. De onstuimige bende van de dichtersgroep de Vijftigers heeft ook heel wat bakens verzet en heilige huisjes omvergetrapt. Iemand die zijn hele oeuvre verbanden heeft gelegd met activisten, is de in Nederland grotendeels vergeten Hans Koningsberger – die sinds de jaren ’60 in de VS woonde en werkt en sindsdien publiceerde onder de naam Hans Koning. Zijn boek Het Aards Tekort is een even aangrijpend als vergeten hoogtepunt in politieke literatuur. Maar Hans Koning is twee jaar geleden overleden en Boontje is alweer dertig jaar dood. Wie hebben de fakkels overgenomen? Beweegt zich wellicht in de Nederlandse misdaadliteratuur wat? Dat is elders wederom zo’n genre waar opvallend vaak radicale kritiek op de samenleving – en daden daartegen – een plek krijgen. Waarom is de Mexicaanse thrillerauteur Paco Ignacio Taibo II in de VS en Duitsland trouwens een bestseller en wordt die in Nederland niet eens vertaald?

We zijn dus benieuwd naar de opstandige literatuur die vandaag de dag opruiend werkt. Schrijf het ons: welke tekst heeft jou doen besluiten om het systeem te lijf te gaan?

(per email naar klasse@globalinfo.nl of post je reactie onder dit stuk op globalinfo.nl)

—-

(*) Do It Yourself, A handbook for Changing the World, Trapese Collective, Pluto Press 2007
Recipes for Disaster, crimethink, www.crimethinc.com 2005
An Action a Day (Keeps Global Capitalism Away), Mike Huddema, Between the Lines 2004