Obstructiemacht Inzetten Tegen Machthebbers
Een tweemanschap is gerekruteerd (Remkes en Koolmees, VVD66) om te bezien of er een regering samengesteld kan worden uit de oude coalitiegenoten (VVD, CDA, D66, ChristenUnie). Die oude coalitie was zo rot als een mispel. Ik heb daar een deel van bloot gelegd in het item ‘Gekozen voor de leugen’. Wat het ook produceerde, het meeste deugde niet – zelfs voor doofpotten waren de leugens te groot.
Door Thom Holterman, van zijn website Libertaire Orde, foto Trap tegen talud van de Betuwelijn bij Tiel (opmerking: Betuwelijn tussen knooppunt Deil en Dodewaard), Wikimedia Commons, foto Booms, C.SBooms, C.S, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgtoed, CC4.0)
Een tweemanschap is gerekruteerd (Remkes en Koolmees, VVD66) om te bezien of er een regering samengesteld kan worden uit de oude coalitiegenoten (VVD, CDA, D66, ChristenUnie). Die oude coalitie was zo rot als een mispel. Ik heb daar een deel van bloot gelegd in het item ‘Gekozen voor de leugen’. Wat het ook produceerde, het meeste deugde niet – zelfs voor doofpotten waren de leugens te groot.
D66 roept dat zij een progressief beleid wil, maar met deze coalitie wordt dat helemaal niets. Ging Kaag overigens niet zelf al om? Haar partij ‘neemt de verantwoordelijkheid’, roept ze. Iedereen weet dat dit een zinloze en inhoudsloze kreet is in de mond van een politicus. Nog nooit heb ik zogeheten verantwoordelijke ministers een poot zien uitsteken nadat zij het veld hadden geruimd. Niemand van de ‘verantwoordelijken’ meer gezien na de puinzooi die zij er van gemaakt hadden (van Betuwelijn tot Teevendeal en Toeslagenaffaire) of na een schade berokkenende misbeslissing die zij hadden doorgedrukt…
Het is niet de eerste keer dat op een dergelijke schrijnende situatie wordt gewezen. Wat nu wordt voorbereid is nog schrijnender: uit de oude regering een nieuwe regering maken met de vleesgeworden leugenaar als minister-president. En de bevolking pikt dat? Die zit daar in de vorm van tv-amusement naar te kijken? Of zal het zich eindelijk bewust worden van haar obstructiemacht? [ThH]
Wat vooraf ging
Het ‘systeem’ (staat, overheid, publiek bestuur) werkt al lange tijd niet zonder gebreken (vergelijk nog maar eens wat de Raad van Europa over Nederland onlangs naar buiten bracht; Online). Politicologen en bestuurskundigen deden al vaak onderzoek naar die gebreken. Laten we niet ver in tijd terug gaan en ons tevens beperken tot een overzichtelijk probleem. Ik verwijs dan naar het proefschrift van de bestuurskundige Nico Baakman, getiteld Kritiek van het openbare bestuur(1990; ik besprak zijn boek ooit in de AS nr. 92, oktober-december 1990).
Baakman onderzocht de besluitvorming over de bouw van (zes) ziekenhuizen in Nederland tussen 1960 en 1985. Wie daar belang instelt moet het boek zelf lezen. Het gaat om een fijnmazige beschrijving van het ‘geziekenhuis’ rond nieuwbouw van ziekenhuizen en beddenreductie. Als je de bevindingen van Baakman generaliseert, dan leert zijn tekst dat het professionele Nederlandse bestuurders uit verschillende lagen van het (para) openbaar bestuur lukt wat anarchisten nooit is gelukt: de overheid stuurloos maken.
Baakman heeft wel een idee hoe dat komt en hij gebruikt daar enkele, soms sprekende, termen voor. Naast elkaar zet hij de termen realisatiemacht en hindermacht. In het openbaar bestuur spreekt men over ‘stuurvermogen’ van de spelers in die omgeving. Het betreft het vermogen de (sociale, maatschappelijke) situatie in de richting van de eigen voorkeuren (persoonlijke, ideologische, partijpolitieke) te beïnvloeden. Het gaat om niets anders dan de vraag naar de macht van een speler. Macht moet begrepen worden als ‘relatie’. De een wil iets bereiken wat een ander wellicht niet wil. Zo ontstaan naast elkaar de termen ‘realisatiemacht’ en ‘hindermacht’. Iets dat Baakman ten aanzien van veranderingen in het stuurvermogen vond, was: als de realisatiemacht tendentieel afnam, dat dan als spiegelbeeld daarvan de hindermacht toenam (p. 216). Er is dus sprake van een dynamiek. Welke elementen zijn voor die dynamiek aan te wijzen?
Voor een antwoord daarop plaatst Baakman naast elkaar ‘doelrationaliteit’ en ‘politieke rationaliteit’. Bij de doelrationaliteit komt aan de orde dat een ieder het over het te bereiken doel eens zal moeten zijn (er moet een nieuw ziekenhuis gebouwd worden, bijvoorbeeld). De realisatie van het doel verwacht een afweging van de inzet van middelen die tot het gewenste doel leiden. Bij die ‘verdichting’ van de discussie zullen er onder de deelnemers mensen kunnen zitten, die niet tegen het doel zijn, maar de nadere uitwerking op grond van hun politieke rationaliteit afwijzen. Zij richten met andere woorden hun voorkeursordening op iets anders dan het oorspronkelijke object (nieuwbouw ziekenhuis). Baakman kwam bijvoorbeeld tegen dat een speler zich niet meer op de bouw van een ziekenhuis richtte (het element van de doelrationaliteit), maar zijn oppositie beargumenteerde vanuit de werkgelegenheid in diens eigen regio (element van de politieke rationaliteit). Aldus ging de politieke rationaliteit een hindermacht vormen om de realisatiemacht tegen te werken.
Hier zien we dus hindermacht werkzaam binnen de overheid zelf. Maar waar zijn de burgers?
Obstructiemacht
Enkele tientallen jaren eerder dat Baakman de term ‘hindermacht’ introduceerde, gebruikten links-radicalen in Duitsland de vergelijkbare term ‘Obstruktionsgewalt’ (obstructiemacht). Ik moet deze term indertijd gevonden hebben bij de Duitse politiek-socioloog Claus Offe. Het is mij echter niet gelukt de vindplaats van toen terug te vinden. Via Internet vond ik wel dat de term in de Duitse politicologische en bestuurskundige sfeer tot op heden in gebruik is. Er is aan te ontlenen dat obstructiemacht kan worden ingezet om politieke beslissingen te verhinderen, waardoor het politieke systeem op een wisselvallige wijze reageert. Vervolgens vond ik een interessante samenvatting van een visie op de werking van obstructiemacht (maar dat niet alleen).
Die samenvatting ontleen ik aan Ralph Graf zijn bijdrage getiteld ‘Die Hilflosigkeit der Politik’ (De hulpeloosheid van de politiek) (2004; integraal Online). De samenvatting hier in mijn vertaling uit het Duits: “Sommige ‘grenzen aan het bestuur’ (Lehner) vloeien niet alleen voort uit de [..] obstructiemacht van de blootgestelde normatieve en politieke adressanten of op de halsstarrigheid van de sociale subsystemen (het economisch systeem in het bijzonder), maar ook uit de interne complexiteit van de staat zelf. De staat is een ‘zeer niet-homogene actor’ (Hesse), waarvan het inherente conflictpotentieel wrijvingsverliezen, disfunctionaliteiten en ook een primair ‘belang in zichzelf’ genereert. Dit vaak genoemde ‘eigenbelang’ van de staat (vgl. Blanke/von Bandemer 1999) vertoont een interessante gelijkenis met de these van Luhmann van de zelfproductie en het naar zichzelf kijken van het politieke systeem. Kortom, de rationaliteit, effectiviteit en soevereiniteit van het (nationaal-) statelijke handelen kan niet (langer) worden aangenomen en wordt om vele redenen een fictie (vergelijk Claus Offe, 1987)” (p. 306).
Hoe het fout kan gaan rond een problematiek die relatief beperkt is, beschreef Baakman. Je zou vervolgens kunnen zeggen dat de overheid ‘leert’ van zijn fouten (wat door de uitkomst van elke parlementaire enquête wordt gelogenstraft). Hoeveel ging er vervolgens fout rond de affaire ‘Betuwelijn’? En welke affaires moesten er toen nog volgen? Ik schrijf ‘moesten’, er volgde immers nog het een en ander want de overheid leert NIET. Die is zo autistisch als de ziekte, iets wat Luhmann hierboven in het citaat op een veel nettere wijze formuleert.
Als ik toch even bij de problematiek van de Betuwelijn stil sta, is dat niet vanwege oude koeien…de belastingbetaler moet namelijk nog tot op deze dag dokken voor de miskleunen in allerlei opzichten rond die Betuwelijn gemaakt. En van degenen die daar politiek en ambtelijk voor verantwoordelijk zijn, verneem je daar nog wat? Hè? ‘Mijn naam is haas en ‘de daders liggen op het kerkhof’. Zo maar wat spreekwoorden om als een duikboot onder verantwoordelijkheid weg te komen…
Als voorbeeld hoe politiek een onjuist beslissing wordt genomen ga ik nu kort op de problematiek van de Betuwelijn in. Wij als burgers, als gewone mensen, worden buiten dat soort beslissingen gehouden, zoals wij ook uitgesloten worden bij het in elkaar spijkeren van een regering. Die gaat evenwel over ons heersen. Dat niet alleen. Die regering gaat de puinhopen bereiden, waarvan de lasten op de schouders van de bevolking worden gelegd – zoals dat met de onrendabele lasten van de Betuwelijn tot op deze dag gebeurt. Blijven we al toekijkend dit pikken? Wij, gewone mensen, zullen obstructiemacht moeten weten op te brengen om ons te weren.
Betuwelijn nieuwe miljoenenstrop
Een lagere school kind kan je vertellen dat je over water naar Duitsland kan. Wel zo handig als over water – via zee – materiaal in Rotterdam wordt aangevoerd en dat het via binnenwater wordt doorgevoerd. Een studie had indertijd uitgewezen dat 50 nieuwe Rijnschepen de vracht konden vervoeren die via de toekomstige Betuwelijn per trein naar Duitsland zou gaan (tonnage/tijd gelijk). De studie over de binnenvaart, die leerde dat de Betuwelijn overbodig zou zijn, werd weggemoffeld (van de bonnetjesaffaire en de Toeslagenaffaire weten we wat ‘wegmoffelen’ betekent!). Te explosief die studie, de binnenvaart zou per vervoerde ton materiaal relatief sneller en in ieder geval goedkoper zijn. Waar de doelrationaliteit geënt was op efficiënt en zo voordeling mogelijk vervoer, lag de politieke rationaliteit op de trein-optie.
De politieke rationaliteit was onder meer te ontlenen aan de duistere en onprofessionele kant van de bestuurders, die heilig geloofden in hun plannen: trein! Dit leidde ertoe dat onwenselijke rapporten achtergehouden werden of grof onderuit gehaald, andere werden weer als overdreven positief geïnterpreteerd (zo kwam naar voren in de parlementaire enquête over het Betuwelijn-fiasco; de Volkskrant van 2 september 2004).
De Betuwelijn vormde een machtsspel tussen politiek en ambtenaren, ‘hoge heren’ zoals ze werden genoemd (een select gezelschap van topambtenaren). Eind 1994 verscheen er een rapport van het bureau McKinsey waaruit bleek dat de goederenspoorlijn overbodig was. De VVD die eerst nog voor zo’n lijn was, draaide om, terwijl de PvdA juist wel heil zag in die lijn. Om deze er door te drukken ontstond een situatie van handjeklap. Er werden allerlei aanpassingen van het traject toegezegd (PvdA/CDA), waarvoor honderden miljoenen euro’s werden uitgetrokken – ongezien. De PvdA ministers May (Verkeer) en Alders (Milieu) waren net sinterklaas, zo leert de Volkskrant van 4 september 2004. Ook de VVD werd politiek weer binnen geloodst. Niets mocht nu nog fout gaan. Zo vroeg minister Netelenbos (PvdA) in een brief aan minister Jorritsma (VVD) of zij een bijeenkomst van ambtenaren wilde verbieden, waar twee hoogleraren, op uitnodiging, hun negatieve, professionele visie op de Betuwelijn zouden komen uitleggen (de Volkskrant van 7 september 2004).
De Betuwelijn ging ettelijke miljarden euro’s meer kosten dan bij parlementaire goedkeuring begroot. Nadat het fiasco een feit geworden was, kon men niet meer terug. De afrekening loopt tot heden door, want om allerlei redenen is de lijn niet rendabel. Misplaatste prognoses worden nog steeds gemaakt. In een rapport van de Algemene Rekenkamer uit 2016 leest men: kosten worden te laag geraamd, inkomsten te hoog ingeschat (p. 16; ‘Exploitatie van de Betuwelijn’, Rapport behorend bij verantwoordingsonderzoek naar begrotingshoofdstuk XII Algemene Rekenkamer, mei 2016). Het is een bekende truc, waar degene overheen leest, die welwillend vanuit politieke rationaliteit kijkt. Wie meer informatie over de nieuwe miljoenenstrop wenst, leze wat ‘RTL Nieuws’ van 23 augustus 2019 daarover te vertellen heeft (Online).
Wat hier gebeurde moet een lering voor ons allen zijn. Het is heel gemakkelijk geld van een ander uit te geven, zo zijn we van regering en parlement gewend. We weten dat zogeheten politiek verantwoordelijken – op uitzonderingen na –, dit zorgeloos/achteloos doen. We weten ook dat zij net zo gemakkelijk over allerlei zaken liegen of in een ommezien van mening veranderen. Zo zegt mevrouw Kaag (D66) het ene moment dat zij haar ‘rug recht houdt’ en het andere moment gaat zij in zee met de grootste leugenaar (VVD) of tegenpool (ChristenUnie). Ze wil de ene keer radicaal anders opereren, om vervolgens met gematigdheid te werk te gaan (zie het Algemeen Dagblad van 28 november 2020). D66 als duimdrop.
Burgers en hun obstructiemacht
Beseffen burgers hoeveel tegenmacht zij met zijn allen kunnen genereren? Ik kan daar alleen speculatief iets over zeggen. Het is bijvoorbeeld verbluffend hoeveel tegenmacht de beweging van de Franse Gele hesjes met hun rotonde-democratie wisten te formeren (vergelijk het item van Raoul Vaneigem Burgerlijke ongehoorzaamheid). Met zijn allen hebben we daar over na te denken, want voor ons liggen ingrepen te wachten met een grotere impact dan de bouw van enkele ziekenhuizen of de aanleg van een goederenspoorlijn. En die ingrepen zullen komen van een regering die als ploeg is samengesteld uit leugenaars, eigenbelangzoekers en politieke verstekelingen. De obstructiemacht hier tegen zal – in relatie tot de grote belangen die gemoeid zijn – als doel de inrichting van een andere maatschappij hebben dan de bestaande neoliberale, kapitalistische. Dit betekent een opzij schuiven van hiërarchieën – want wie Kapitaal zegt, die spreekt over een sociale hiërarchie: de ‘bezitter’ tegenover de ‘bezitlozen’, die spreekt over sociale onrechtvaardigheid. Per definitie!
De komende regering zal er een zijn die het kapitalisme niet in de weg zal zitten, ook al zal er gesproken worden over ‘vergroening’ en ‘duurzaamheid’. Het kapitalisme is en blijft gericht op het stimuleren van egoïstische, consumentistische genoegens, koste wat het kost. Daar is dus geen klimaatcrisis mee te bestrijden. Rutte of zijn evenknie zal namelijk altijd verdedigen ‘het moet wel haalbaar en betaalbaar zijn’, een verdediging die binnen de marges van het kapitalisme wordt geplaatst. Alle andere coalitiepartijen zitten op die lijn. Juist op dat punt kunnen zij een coalitie vormen: God en de Markt! Dit is elders in deze wereld niet anders. ‘In God We Trust’, toch? En: ‘Na ons de zondvloed!’, ook zo’n christelijk-theologische uitdrukking.
Het komt dus aan op een andere maatschappij en die is er natuurlijk niet van de een op de andere dag. Daarvoor moet de wil er zijn om met zingeving naar soberheid te kijken (en niet met neerbuigende schamperheid zoals Macron zich uitliet met zijn verwijzing naar de Amish en de olielamp; Online). Een voorwaarde daarvoor is bijvoorbeeld het elimineren van de verkwisting en de destructie, die inherent is aan de kapitalistische productiewijze. De komende regering zal daar niets aan doen. De inzet van obstructiemacht van vele burgers, gewone mensen, zal daar verandering in moeten brengen. De vraag is natuurlijk hoe? Zelf denk ik dan terug aan de veelfrontenstrategie, zoals ik daar al over sprak in mijn Anarchistische staatsopvatting, Een paradox? (Deventer, 1980).
Die strategie kwam ik onlangs opnieuw tegen, maar dan anders verwoord. Ik vertolk die hier in mijn vertaling uit het Engels: ‘Wat [..] zou kunnen [..] is een terugkeer naar de begindagen van de anti-globaliseringsbeweging, een alchemistisch mengsel van verschillende etnische en culturele groepen die samen strijden voor een wereld die niet langer gedomineerd wordt door de macht van bedrijven en regeringen. De sleutel van toen is de sleutel die we nu dringend nodig hebben, een pluralistische erkenning van samenvallende belangen in plaats van een totaliserende eis tot morele conformiteit. Inheemse volken die hun land verliezen door het stijgen van de zeeën, boeren in het Midden-Westen van Amerika die hun oogsten verliezen door de droogte, en armen in sloppenwijken in het Zuiden van de wereld hebben zulke convergerende belangen, en het zijn vooral materiële belangen. Zulke belangen kunnen niet worden aangepakt door zelfreflectie over onderdrukking of identiteit, noch door taalpolitieke of leerstellige zuiverheid, en zeker niet door willekeurige en politiek zinloze straatgevechten, maar alleen door georganiseerde, off-line, collectieve strijd’, aldus Rhyd Wildermuth aan het eind van zijn betoog, in: Gods & Radical Press.
Thom Holterman
[Cartoons overgenomen uit het Franse weekblad Marianne van 8-14 oktober 2021.]