Macht Voorbij De Macht: Democratie In De Onderneming

 

(Het origineel op Thom’s Kwadraat, website van Tijdschrift de As)

Samen met de filosoof Thibaud Brière heeft de oprichter van de Groupe Hervé, Michel Hervé een boek gepubliceerd over het proces dat moet leiden tot ‘Le pouvoir au-delà du pouvoir’ (macht voorbij de macht).

Michel Hervé begon veertig jaar geleden een bedrijf, dat in de loop der tijd is uitgegroeid tot een netwerk van ondernemingen. Die ondernemingen zijn in drie sectoren actief (metaalgieterij en walserij; klimaatsbeheersing in gebouwen; informatica). De onderneming kent participatie democratie als bestuurlijke grondslag. Daar verwijst de ondertitel van het boek ook naar: ‘Over de vereisten van democratie in de hele onderneming’.

Reserves

Met betrekking tot het hierna volgende is het goed te beseffen dat het in feite om een andere management benadering gaat, dan de klassieke. Die laatste kende het beginsel ‘doen wat de baas zegt’. De menselijke benadering, de ‘human resource approach’, is van dat beginsel afgestapt. Het werd onderkend dat meer uit mensen is te halen als ze niet als ongeschikte, maar als gelijke worden behandeld. De kunst is een ondernemingsstructuur en een managementsysteem te ontwikkelen waarmee is in te spelen op de potentiële mogelijkheden van mensen.

Voor zover dat een aangenamer werkklimaat schept, is dat natuurlijk mooi meegenomen. De vraag is evenwel ook in hoeverre het bijdraagt tot een antikapitalistische instelling. Daarbij moet worden bedacht: hoe de binnenwereld van een onderneming er ook uitziet, de ‘buitenwereld’ is nog marktkapitalistisch ingesteld. Elke onderneming zal zich daaraan hebben aan te passen om te overleven, tenzij naast het eigen netwerk van ondernemingen ook met de klanten en toeleveringsbedrijven een verhouding tot stand is te brengen, die de kapitalistische instelling van de maatschappij (zoveel als mogelijk) negeert…

Hiermee heb ik enkele van mijn reserves geëxpliciteerd. Als ik dan de tekst van Hervé en Brière ter hand neem, is het om te bezien of er iets valt op te steken van hun bevindingen en opvattingen. Dat doe ik door mij te concentreren op de elementen die mij als kern van het boek voorkomen.

Bevrijde onderneming

(zie de site: http://www.groupeherve.com/ ). Aan de andere kant wordt die praktijk verpakt in allerhande, zeer uiteenlopende theoretische noties (ondermeer te vinden in de bekende boeken over management en bij filosofen).

Eigen aan de ‘bevrijde onderneming’ is dat de loonarbeiders werkelijk verantwoordelijk en vrij zijn om beslissingen te nemen en wel in die mate dat de mens in het centrum van de organisatie staat. Dit type onderneming is voor de mens opgezet, wat betekent dat drie basisbehoeften moeten kunnen worden bevredigd:

• intrinsieke gelijkheid

• persoonlijke ontwikkeling

• autonomie.

Om dat te bereiken wordt het ondernemingsmodel geschreven aan de hand van een aantal trefwoorden, die in de onderneming in praktische zin tot uitdrukking moeten komen: vertrouwen, coöperatie, verscheidenheid, verantwoordelijkheid, autonomie.

De bevrijde onderneming is een gedemocratiseerde onderneming, waarbij de aandeelhouders de vrijheid in de onderneming en daarmee ook het feit dat de loonarbeiders niet door chefs worden gedomineerd, hebben te accepteren. Omdat iedereen een integrale verantwoordelijkheid draagt, en de aandeelhouders dus ook, moeten zij een bron van veiligheid voor de loonarbeiders zijn. Dit betekent dat zij een matige rentabiliteit van hun kapitaal kunnen verlangen, of zoals in de Groupe Hervé geen enkele, wat aan de stabiliteit bijdraagt voor de lange termijn.

De structuur van de bevrijde onderneming is ontwikkeld met behulp van beginselen die de auteurs ‘web 2.0’ noemen. Dit verwijst naar het veralgemeniseren van de praktijk van het samen handelen (coöperatie). Zij maken daarbij duidelijk waarin voor hen het verschil ligt met ‘web 1.0’, te weten: ‘van blog naar wiki’.

Als uitgangspunt is genomen het maken van een document (een tekst). Een bepaalde persoon kan een document op een ‘blog’ zetten en dat ter verbetering en aanvulling openstellen voor anderen. Die doen daarvoor voorstellen. De oorspronkelijke auteur beslist of hij de gesuggereerde veranderingen in het stuk overneemt (en hoe hij dat doet). Als het stuk klaar is, dan kan men opmerken dat het werk collaboratief is verricht. De medewerking die anderen hebben verleend, is vrij en in gelijkheid tot stand gekomen. De beslissingsmacht is bij de oorspronkelijke auteur gebleven. Dit is geheel anders bij een ‘wiki’.

Wiki

Een document wordt door iemand geplaatst en komt verder stukje bij beetje tot stand, zonder dat van te voeren het eindresultaat bekend is. Dat zal er in theorie ook nooit komen, want het resultaat blijft een ‘voorlopig’ karakter behouden. Verder is er niemand die als ‘eindverantwoordelijke’ beslist of het zo goed is. Dit werk is coöperatief verricht: elke deelnemer kan de gemeenschappelijke tekst modificeren en iedere deelnemer is een beslisser. De auteurs hebben deze wijze van handelen getypeerd als ‘van web 1.0 naar web 2.0’, ‘van blog naar wiki’ en ‘van collaboratie naar coöperatie’.

De ondernemingsstructuur die geënt is op ‘wiki’, is verwerkt in wat zij een ‘2.0 onderneming’ noemen, bij hen ook de ‘bevrijde onderneming’ of de ‘zich aanpassende onderneming’ geheten. Modelmatig is die structuur aan het Internet verschijnsel van zelfregulering en zelforganisatie ontleend. Het verbaast hen niet dat daarop ook is gebaseerd: de spreiding van politieke macht binnen het geheel van de sociale structuur. Internet wordt daarbij herkend als een model voor een samenleving zonder staat.

De ‘2.0 onderneming’ is te herkennen aan drie kernelementen:

• intra-ondernemerschap (participatie en coöperatie)

• onthiërarchisering van de macht

• netwerkorganisatie (horizontalisering).

De loonarbeider wordt in de Groupe Hervé gezien als ‘eigen ondernemer’. Elke verantwoordelijke persoon van de ondernemingseenheid kan namelijk leven als een ‘auto-entrepreneur’. Dit betekent ondermeer dat hij zijn eigen doelen bepaalt, zijn eigen budget beheert, zelf zijn prijsopgave en zijn rekeningen schrijft, orders plaatst. Bovendien beslist hij mee in de verdeling van de opbrengsten tussen arbeid en kapitaal.

Elke loonarbeider is eveneens gerechtigd vernieuwende beslissingen te nemen (hij is tenslotte zijn eigen chef). Dit alles heeft consequenties voor de ‘leiding’. Deze kan mensen niet meer commanderen op grond van de traditionele machtspositie. Er moet volstaan worden met het aanspreken op basis van verantwoordelijkheid en gevoel voor morele verplichtingen. Dit vervangt de hiërarchische dwang.

Dit systeem werkt niet van de een op de andere dag. De onderlinge gelijkheid moet gecultiveerd worden. Er moet in de onderneming als het ware een hernieuwd evenwicht tot stand komen in de onthiërarchiseerde relaties.

Kan een dergelijk systeem ook naar buiten toe werken? Ook deze vraag heeft de auteurs beziggehouden. Want zij zien natuurlijk ook wel dat in de bestaande economie het dienen van het belang van de onderneming leidt tot een handelen waarbij concurrenten worden weggevaagd. Om dat een halt toe te roepen, moet er een overgang plaats vinden van een economie waarin de een de ander ‘opeet’, naar een economie waarin het in ieders belang is om te leven in symbiose (het samenleven tot wederzijds voordeel van ongelijksoortige organisaties).

In dit pleidooi wordt verwerkt dat het om een overgang moet gaan van een maatschappij die op gehoorzaamheid berust, naar een participatie maatschappij. Kortom er moet gewerkt worden aan een paradigmatische verandering: van gehoorzaamheid naar deelname, van hiërarchische dwang en superioriteit van bepaalde individuen over vele anderen naar een tijdperk van coöperatie en meebeslissen.

Positieve anarchie

Aan het eind van het boek verweren de auteurs zich tegen de tegenwerping: de voorgestelde vrijheid in de onderneming, legt de basis voor een afglijden naar anarchie. Hierop reageren zij als volgt.

‘Er is geen enkele reden om aan te nemen dat de verscheidenheid van autonome individuen de samenhang van een zich aanpassende organisatie bedreigt. Integendeel, het vormt het handvat om tot coöperatie te komen. Wij hebben het zo vaak gezegd: naar mate mensen vrijer zijn, des te meer bevordert dit de samenwerking’.

Een andere tegenwerping is: als je loonarbeiders zoveel beslissingsmacht verleent, loopt de onderneming het gevaar onbestuurbaar te worden. De reactie van de auteurs: maar de Groupe Hervé bestaat al veertig jaar…

Vervolgens gaan de auteurs aannemelijk maken dat het ondernemingsmodel dat zij voorstellen niet leidt to enige vorm van anarchie, hier begrepen als ‘wanorde’. In feite loopt hun betoog nu parallel aan de door Proudhon gehanteerde gedachte van de ‘positieve anarchie’. Dat wat door sommigen wordt beschouwd als wanorde, is slechts een orde die zij niet verwachten… En dan formuleren de auteurs : ‘Aldus gaat het om de anarchie zoals uitgedragen door het anarchisme’. Dit werken zij uit onder het kopje ‘Anarchie als orde zonder macht’.

Het is helemaal niet absurd dat het nagestreefde doel van een zich aanpassende onderneming de anarchie is, merken zij op. Het betreft anarchie waaraan orde essentieel is. Voor het anarchisme, zo vervolgen de auteurs, gaat het erom in de samenleving zo’n orde tot ontwikkeling te brengen, dat niemand meer bevelen geeft. Het is dus van belang te onderkennen dat er twee soorten anarchie bestaan en dat wij hier de positieve anarchie op het oog hebben. Het is de anarchie van het idee van de orde zonder macht, van macht voorbij de macht.

De auteurs benadrukken nog eens deze orde-gedachte aan de hand van het bekende anarchisme teken: de cirkel die om de A van ‘anarchistisch’ loopt, is voor hen het symbool van deze orde, het omgekeerde dus van chaos. Deze ‘collectieve orde’ is de broedplaats van de individuele vrijheid, reden waarom de anarchist zich verzet tegen elke vorm van hiërarchie. Daaruit volgt eveneens dat hij een fervent tegenstander is van de staat, die de uitoefening van illegitiem gezag vertegenwoordigt, aldus de auteurs.

Of dit alles de ‘anarchie’ in positieve zin mee helpt voor te bereiden, valt te bezien. Maar de voor mij onverwachte expliciete verwijzing naar het anarchisme doet me positief stemmen, wat de intentie van de auteurs betreft.

Thom Holterman

HERVÉ, Michel, BRIÉRE, Thibaud, Le pouvoir au-delà du pouvoir. L’exigence de démocratie dans toute organisation, François Bourin Éditeur, Paris, 2012, 506 blz., prijs 24 euro.