Fair Trade claimt onterecht succes
De
pionier van de 'eerlijke koffie' Nico Roozen heeft deze week een koninklijke
onderscheiding gekregen voor zijn 'fair trade' werk. In interviews (*) zoals in
de Volkskrant toont hij zich uitermate tevreden over de resultaten van zijn strategie. Het is
echter de vraag of dat terecht is. Merkwaardig is bovendien dat hij geen goed
woord over heeft voor mensen die een meer activistische aanpak verkiezen.
Een ingekorte versie van dit artikel verscheen op 9 november 2007 in dagblad Trouw
Op het
succes van 'Fair Trade' valt nogal wat af te dingen. In interviews beweert Nico
Roozen onomwonden dat "multinationals om zijn". We zouden moeten
ophouden om ze als vijanden te zien en voortaan samen moeten optrekken. Hij
wordt immers voortdurend uitgenodigd door de top van het Europese
bedrijfsleven, die allemaal plotseling duurzaamheid hoog in het vaandel zou
voeren.
Het
eerste dat bevreemdt is Roozens optimisme. Wie goed om zich heen kijkt ziet de
wereld niet bepaald mooier worden. Het milieu holt achteruit in zo'n snel tempo
dat het niet bij te houden is en meer mensen dan ooit leven in extreme armoede.
En dat bij een ongekende welvaart voor
de mondiale 'happy few'. Alle cijfers wijzen uit dat de kloof tussen arm en
rijk toeneemt, overal. Wat heeft Roozen dan bereikt dat hij meent te kunnen
claimen dat de overwinning binnen is?
Natuurlijk
is het mooi als grote bedrijven hun verantwoordelijkheid nemen voor de arbeids-
en milieuomstandigheden bij hun bedrijf. Maar het zou eigenlijk niet meer dan
normaal moeten zijn dat ze mens en natuur een beetje netjes behandelen.
Voorlopig moet er echter nog heel wat verbeteren bij de meeste, zo niet alle,
multinationals voor ze enigszins fatsoenlijke maatstaven hanteren in hun hele
productieketen. Nico Roozen lijkt al snel tevredengesteld.
Daarnaast
geldt dat het bedrijfsleven op een paar kleine uitzonderingen na steevast terug
blijkt te vallen zo gauw de druk van buitenaf weggevallen is. Ze hebben graag
een groen stempeltje als dat hip is, vooral als het niet te veel kost of zelfs
wat opbrengt. Want er moet natuurlijk wel winst gemaakt worden. Dat laatste zal
altijd de bodem van het vat vormen en je kunt ze dat niet eens kwalijk nemen.
Je moet ook geen liefdadigheid eisen van bedrijven, want daar zijn ze niet
voor. Je moet eisen dat ze stoppen met uitbuiten en milieuvervuilen. In de
praktijk betekent dat meestal dat ze beter helemaal kunnen stoppen, want winst
maak je nu eenmaal door uitbuiting van mens en natuur. De kleine lokale productie
die de grote bedrijven wegconcurreren, levert bovendien meestal kwalitatief
beter werk op en betere produkten.
Veel
van de plotseling opgebloeide liefde van het bedrijfsleven voor mens en natuur
is te verklaren met de deplorabele toestand waarin ze de aarde hebben veranderd
en de onrust die dit oplevert. De meeste acties van de bedrijven vallen dan ook
onder de afdeling 'windowdressing' en 'greenwashing'. Dat verhult meestal de
werkelijkheid. Shell en BP kunnen wel af en toe een natuurpark subsidiëren en
ons daar de hele tijd met mooie reclamefilmpjes op wijzen, het blijven enorm
machtige en smerige bedrijven. Natuurlijk is het goed om gebruik te maken van
deze gevoelige snaar om ze tot fatsoen te dwingen. Maar dan wel met het juiste
verhaal en zonder je te laten misbruiken om het marktaandeel te vergroten.
Bedrijven
hebben daarnaast de nare gewoonte om kritische stromingen in te kapselen en
vervolgens onschadelijk te maken. Zo'n begrip als 'duurzaamheid' bijvoorbeeld,
dat Roozen argeloos hanteert, heeft dat proces al grotendeels ondergaan.
Multinationals kunnen daar in de 'lichte' definiëring prima mee leven. Wat
Roozen ook vergeet te vermelden, is de schadelijke werking van de inkoopkracht
van winkelketens, vooral supermarktbedrijven. Het is bekend dat zij die
gebruiken om van hun toeleveranciers voortdurend bijstelling te eisen van de
prijs en levervoorwaarden. In de biologische landbouwsector zijn de grote
supermarktketens om die reden berucht. Ze doen niets anders dan de standaards die
gelden voor biologische certificering terug te schroeven. Wie niet akkoord wil
gaan, raakt al snel zijn afzetmogelijkheid kwijt.
Een
goede kijk op de praktijk leert ook dat de meeste bedrijven, met name via hun
vertegenwoordigende organisaties, hard lobbyen om zich zoveel mogelijk van
hinderlijke regels en wetten te ontdoen. Het recente drama omtrent de REACH
milieuwetgeving binnen de EU en hoe de chemische industrie die weggebuldozerd
heeft, laat echt niets aan duidelijkheid te wensen over. Het is maar een
van heel veel voorbeelden.
Ergerlijk
aan Roozens verhaal is dat hij voor het gemak vergeet dat er veel andere
actoren zijn, waaronder nogal wat die de door hem verfoeide radicale
strijdmethoden hanteren en daarvoor vaak een zware tol betalen. Zij hebben voor
de benodigde druk op de multinationals gezorgd en doen dat nog steeds. Dat zijn
gewoon ouderwetse vakbonden, actiegroepen, inheemse organisaties en lokale
bewoners. Het is mede door hun werk dat Roozen af en toe aan mag schuiven bij
de grote heren. Inplaats van hun rol de verdiende aandacht te geven, kiest
Roozen ervoor om een eervolle vermelding te geven aan de tv-beroemdheid die een
liefdadigheidsproject begint. Alsof we nog niet genoeg Madonna's en Bono's rond
hebben lopen.
Het
vreemde is dat we ondertussen struikelen over de voorbeelden dat dat soort
projecten meer kwaad doet dan goed en meestal vooral reclame maakt voor
bedrijven. Neem Bono's nieuwste speeltje, 'Product Red'. Dat is een label dat
enkele grote bedrijven op een paar produkten kunnen plakken, waarvan een klein
deel van de opbrengst in een AIDS-fonds gaat. Zoals het gigantische
kledingbedrijf GAP. Onlangs werd bekend dat de betreffende kleding onder
meer in Lesotho gemaakt wordt onder erbarmelijke arbeidsomstandigheden. De
mensen worden ouderwets uitgebuit voor Bono z'n goede doel. GAP zelf laat de
rest van z'n kleren onder zo mogelijk nog slechtere omstandigheden produceren.
Zo ontdekte the Observer onlangs dat de kindercollectie voor aanstaande kerst door
kindarbeiders in India gemaakt wordt onder "omstandigheden die dicht tegen
slavernij aan zitten". (3) Ondertussen heeft GAP wel mooi goede sier met
de alliantie met Bono kunnen maken. Zo was enkele weken geleden een hele Oprah
Winfrey-show gewijd aan de introductie van het label. Ze werd samen met de
rockster in een GAP-vestiging toegejuicht door het voltallige gelukkige
personeel. Gratis maakten de twee miljonairs zo een uitzending lang reclame
voor het bedrijf. Oprah heeft uiteraard haar eigen goede doel, iets met scholen
bouwen.
Nu zal
Roozen zeggen dat het net een ander project is dan zijn fair trade. Dat klopt,
maar het zit allemaal dicht tegen elkaar aan en gaat allemaal uit van dezelfde
formule: bekende tv-ster pusht project dat multinational omarmt.
De
grote 'anti-groei-beweging' in Frankrijk heeft zich publiekelijk uitgesproken
tegen de Max Havelaar-strategie die ook in Frankrijk de supermarkten aan het
binnentreden is. Volgens stukken in het populaire maandblad 'Decroissançe' is
die koffie een paard van Troje. Ze wint nooit een substantieel marktaandeel,
maar haalt ondertussen wel twijfelende en kritische consumenten de winkel
binnen. Goedkoper heeft een bedrijf zich niet kunnen witwassen. Dat er geen
enkele selectie meer plaatsvindt, toont de deal met Lidl wel aan. Dat is zonder
twijfel de ergste discountsuper de er in Europa bestaat. Die interesseert zich
alleen maar voor de laagste inkoopsprijs en geldt als genadeloze killer van
elke lokale middenstand. Maar Max Havelaar maakt reclame voor deze schurken
omdat ze wat eerlijke koffie in het gangpad gooien. De omvangrijke beweging
voor 'economische rechtvaardigheid' Attac in Duitsland heeft laten weten niets
te voelen voor wat 'eerlijk' spul in de schappen van Lidl zolang die er verder
zo'n praktijk op nahoudt.
Een
laatste kanttekening die gezet moet worden bij de ophemeling van fair trade
betreft de eerlijkheid van die eerlijke handel. De consument hier in Nederland
wordt de illusie geschonken dat het verder goed zit met de beloning van de boer
die voor zijn koopwaar heeft zitten ploeteren. Het klopt natuurlijk dat die
vaak beter af is dan een naburige boer die geen vergelijkbare
handelsconstructie heeft. Maar het blijft ploeteren en er wordt nog lang geen
evenredige beloning betaald als de consument voor vergelijkbaar werk hier zou
krijgen. Het is alleen maar 'fair' omdat de wereld verder zo verschrikkelijk
unfair is. Geen mens zou bij wijze van spreken in Nederland bereid zijn onder
dezelfde omstandigheden te werken.
Er moet
helaas nog heel wat meer veranderen dan dat er een paar centen bijgelegd worden
aan de kassa en wat managers verlicht raken. Dat zal onvermijdelijk gepaard
gaan met politieke organisatie en strijd, waarbij de bedrijven meestal aan de
verkeerde kant aangetroffen worden. Uiteindelijk gaat het er om de macht van
die bedrijven langzaam maar zeker te verkleinen en met name de hele groten die
de markt monopoliseren geheel te laten verdwijnen. Je krijgt er waarschijnlijk
geen lintje voor, maar wel een wereld die duurzaam eerlijker en gelijker is.
————
*)
Trouw had op 27 oktober zelfs een heel katern over Fair Trade, dat jammergenoeg
niet online staat
————–
Naschrift:
Deze reactie werd aanvankelijk aan de Volkskrant aangeboden, die er geen
belangstelling voor had. Vreemd genoeg was dagen na inzending van het stuk wel
een eigen artikel te lezen van hun economieredacteuren over de 'Gap'-zaak die
in het stuk naar voren gebracht wordt. Alleen had de redacteur het voorval benut om ongeveer het omgekeerde te beweren, namelijk dat het aantoont hoe moelijk het is voor bedrijven als GAP die enorm hun best doen, om de productieomstandigheden te controleren.