slavernij in garnalenproductieketen

(Bron: supermacht.nl, Foto: 18MillionRising)

Op 10 juni, een dag voordat de ILO (Internationale Arbeids Organisatie van de VN) een nieuw bindend protocol aan nam over slavernij en mensenhandel [1], publiceerde de Guardian de resultaten van een onderzoek over slavernij in de Thaise garnalenindustrie. Een half jaar lang deden Guardian-journalisten – in samenwerking met de Environmental Justice Foundation [2] – onderzoek naar arbeidsdwang zonder loon, ondervoeding, verplicht drugsgebruik, intimidatie, mishandeling, geweld en moord op vissersboten voor de kust van Thailand. Ook volgden ze de route die de gevangen vis in de keten aflegt. Naast vele interviews waren vooral de getuigenissen van 15 gevluchte slaven van belang, migrantenwerkers uit Myanmar (Birma) en Cambodia die door mensensmokkelaars waren doorverkocht aan de Thaise maffia en soms jarenlang als slaven werden vastgehouden op die boten. Het Guardian-artikel [3] kreeg wereldwijd veel persaandacht en leidde tot grote ophef. Diverse supermarktketens in de VS, UK en Europa [4] haastten zich om hun garnalen uit de vriesbakken te halen. Danwel om te verklaren dat ze geen inkopen deden bij leverancier Charoen Pokphand Foods, een Thais miljardenbedrijf dat op grote schaal visafval koopt van visreders om dat vervolgens als vismeel aan de garnalen te voeren [5].

Thailand onder druk

Volgens de Guardian overweegt de Amerikaanse regering om Thailand wegens deze kwestie op een zwarte lijst te zetten van landen die mensensmokkel ondersteunen – het invloedrijke Trafficking in Persons (TIP) Report dat later deze maand uit komt. Dat zou (formeel) kunnen uitmonden in economische sancties tegen Bangkok [6], waaronder korting op eventuele Amerikaanse ontwikkelingsteun en minder hulp door Wereldbank en IMF.Een deskundige prees het Guardian-onderzoek en zei dat onthullingen door journalisten op dit terrein net zo belangrijk zijn als het werk van VN en regeringen. Het zal het aanzien van de Thaise overheid zeker aantasten en ook de handel in zeevruchten en andere producten schaden. Slavernij komt overal voor, maar met name Thailand wordt beschouwd als een belangrijk land wat betreft doorvoer, herkomst of bestemming van slaven [7].

Ruim een jaar geleden maakte Jim Wickens, journalist bij het Britse MailOnline, overigens al bekend dat er in de Thaise visindustrie op grote schaal slavernij voorkwam. Met gevaar voor eigen leven begaf hij zich op de maffiaboten en was daar getuige van de zware schendingen van de mensenrechten van de migrantenwerkers [8]. De wetenschapper Siddharth Kara – schrijver van het boek ¨Bonded Labour: Tackling the System of Slavery in South Asia¨ en directeur van het ¨Human trafficking and modern slavery¨-programma van de Harvard Kennedy School of Government – schreef in de Guardian op zijn beurt over slavernijtoestanden in garnalen-verwerkingsfabrieken in Samut Sakhon, net ten zuidwesten van Bangkok [9], die hij een paar jaar geleden bezocht.

¨Supermarkten moeten hun invloed in de ketens gebruiken¨

Volgens een anoniem gebleven, hoge Thaise ambtenaar zou zijn regering wel degelijk effectieve maatregelen kunnen nemen, maar dan zou de hele visindustrie waarschijnlijk in elkaar storten omdat die zwaar steunt op de slavernij. De uitvoer van de spotgoedkope garnalen levert veel op, maar de Thaise wateren zijn ondertussen leeggevist zodat de boten veel verder moeten uitvaren voor hun vangst. Het laag houden van de arbeids door het inzetten van slaven is daarbij noodzakelijk voor de instandhouding van het systeem.Mensenrechtenactivisten vinden dat het hoog tijd wordt dat consumenten en supermarkten wereldwijd in actie komen om de Thaise regering te dwingen een eind te maken aan de wanpraktijken. ¨Fabrikanten en retailers kunnen een belangrijke rol spelen (zonder zelf veel risiko te lopen) door actief hun ketenstandaards op te leggen die dwangarbeid en kinderarbeid verbieden,¨ aldus Lisa Rende Taylor van Anti-Slavery International, ¨En als lokale Thaise bedrijven inzien dat ze handel verliezen mits ze meewerken, dan kan dat bijdragen aan een positieve verandering voor migrantarbeiders en slachtoffers van mensenhandel.

Issara Project

Op de vraag van de Guardian wat ze vinden van het voorkomen van slavernij in hun aanvoerketen, antwoordden de meeste ondervraagde retailers allemaal dat ze slavernij en mensenhandel veroordelen. Ze wezen daarbij op gedragscodes en bestaande systemen ter controle (auditing) van arbeidsomstandigheden. Enkele van de retailketens hebben zich aangesloten bij een nieuw initiatief, het Project Issara (Project Vrijheid) [10] waarbij wordt gepraat over wat het beste tegen de slavernij in de ketens kan worden gedaan. Eind mei spraken retailers ook met grote producenten in Bangkok over dat thema.In een vraag-en-antwoordsessie bleken de twee betrokken journalisten en filmmaker echter sceptisch te zijn over de inzet van supermarkten om na te gaan hoe het er aan toe gaat in hun aanvoerketen en om daar actie op te ondernemen. Ze gaven aan dat de complexiteit van de keten en het grote aantal verschillende ¨spelers¨ – zoals makelaars, vrachtreders, slepers, vismeelfabrieken, groothandels, importeurs etc. – het voor de retailers aantrekkelijk maakt om de andere kant op te kijken zelfs als ze weten dat er dingen gebeuren die niet in orde zijn. Ze zullen er zo veel mogeljk waken voor het besmetten van hun naam en aantasten van hun positie en zullen dus niet zelf naar voren komen met informatie over wantoestanden. Tenzij onthullingen hen er toe dwingen. Verder is het niet gemakkelijk – of zelfs onmogelijk – om onafhankelijk toe te zien op wat er gebeurt aan boord van verdachte schepen. Daarbij spelen de kosten van onderzoeken een rol. Ook zijn de slaven en overige bemanningsleden op de boten feitelijk snel inwisselbaar door de hoge winsten in het illegale circuit.Toch zullen er volgens de journalisten en filmmaker pas dingen gaan veranderen in de keten zodra de retailers hun financiële macht gaan gebruiken. In het geval van Thailand moeten ze zorgen dat ze precies kunnen nagaan waar de grondstoffen vandaan komen, moeten ze de legalisering en registratie van de migranten werkers afdwingen en moeten ze de Thaise autoriteiten dwingen om diegenen te vervolgen die verantwoordelijk zijn voor mensenhandel en arbeidsdwang.

Charoen Pokphand Foods

Tijdens het Guardian-onderzoek zijn interviews afgenomen met woordvoerders van een grote Thaise garnalenleverancier, Charoen Pokphand Foods (CPF). Een weerslag daarvan is te vinden in het artikel van 10 juni. CPF heeft de journalisten laten weten op de hoogte te zijn van de uitbuiting van arbeiders op vissersschepen. Het bedrijf gaf aan dat het scherper is gaan toezien op de wijze waarop het vismeel wordt geproduceerd. Het wees overigens naar het Thaise ministerie voor Visserij die het probleem in stand zou laten door geen actie te ondernemen tegen ongeregistreerde vissersboten. CPF gaf aan zijn commerciële gewicht te zullen gaan gebruiken om de Thaise regering te dwingen op te treden in plaats van dat de visindustrie aan het eigen lot wordt over gelaten. De visindustrie heeft ondertussen onderzocht wat de mogelijkheden zijn om tegen 2021 het vismeel helemaal te vervangen door ander eiwitrijk voedsel voor de garnalen. ¨We moeten maatregelen nemen om te voorkomen dat deze sociale en ecologische kwesties het zeegebied van Thailand vernietigd (overbevissing). We zijn als goed op weg met het opstellen van plannen,¨ aldus de CPF.

Op 13 juni kwam er een uitgebreidere reactie van CPF [11]. De visindustrie bevindt nu op een omslagpunt en CPF hoopte door het Guardian-interview steun te verwerven van opkopers wereldwijd ter ondersteuning van zijn aanpak van de illegale visserij en de slavernij. Maar nu moet CPF zwaar inzetten om ten overstaan van zijn klanten, de retailers, zijn reputatie overeind te houden. Ook zal de benadering van de Guardian partners die nog steeds illegale visvangsten opkopen in de richting van andere markten duwen (China) zodat de grote opkopers minder invoed overhouden om de werkwijze binnen de keten te beïnvloeden.CPF: ¨Wij waren de enige onderneming in deze industrietak die voor de camara wilde verschijnen en op vragen van de Guardian wilden antwoorden. We zijn op dit moment bezig ons hele werkdomein te auditen waarbij slavernij in elk deel van onze aanvoerketen afwijzen. We zetten een onafhankelijk controlesysteem op zodat we kunnen garanderen slaaf-vrij te functioneren. Om de vismeelinkoop in de hele sector op de lange duur goed te kunnen controleren moet de illegale vangst worden gestopt en moeten de vangmethoden worden aangepast.¨

De Guardian heeft zich volgens de CPF bij haar onderzoek gericht op grote visverwerkingschepen waarop slaven worden gehouden en waarop met name onverkoopbare bijvangsten worden klaargemaakt en ingevroren voor verkoop aan garnalenkwekerijen. Het gaat daarbij om zogenaamde IUU-visvangsten: illegaal, onaangemeld en onwettig. Het CPF koopt naar eigen  zeggen niet van schepen met slaven en heeft de kwestie van de mensenrechten juist aangekaart. Daarnaast heeft het in april 2013 een 10-puntenprogramma opgestart ten behoeve van een meer duurzame en gecertificeerde Thaise vispraktijk en werkt daarbij samen met belangrijke stakeholders en ¨realistische¨ NGO´s.CPF: ¨De Guardian heeft het slavernij-aspect geisoleerd gepresenteerd zonder te verbinden met de plannen voor verbetering van de visvangst in zijn geheel. Wij staan nu op een omslagpunt. We kunnen ons terugtrekken en toekijken hoe de Thaise visserij en zeegemeenschap sociaal en ecologisch ten grond gaat of we kunnen onze commerciële gewicht in de strijd gooien voor een duurzame oplossing overeenkomstig het Sustainable Fisheries Partnership.¨

Model om te komen tot productieketens zonder arbeidsdwang

Ook de eerder aangehaalde Siddharth Kara heeft zich gebogen over de vraag hoe slavernij en arbeidsdwang te elimineren uit productieketens. Dat slavernij 3 eeuwen na de formele afschaffing ervan nog steeds voor komt, wijst volgens hem op het enorme falen van het kapitalisme en de menselijke civilisatie. Mensenrechten, rede, rechtvaardigheid en redelijkheid zijn van weinig waarde voor hen die kwetsbaar en wanhopig zijn en die door de wereldeconomie zijn herkauwd en uitgespuugd.Hij stelde een stappenplan op om te komen tot een systeem dat vrij is van extreem misbruik.  Als eerste moeten gespecialiseerde teams onderzoek doen naar de productieomstandigheden onderin de afzonderlijke productieketen en naar het voorkomen en de omvang van slavernij en kinderarbeid [12]. Op basis van de conclusies moeten multi-stakeholder teams (industrie, overheid, academici en NGO´s) antwoorden formuleren voor het op betrouwbare en duurzame wijze verwijderen van slavernij-achtige werkomstandigheden uit de keten. Elementen voor een effectieve aanpak verschillen per product, maar overal zou tenminste sprake moeten zijn van een certificeringssysteem door onafhankelijke derde partijen.

Betrouwbare en onafhankelijke certificatie moet zijn gebaseerd op commoditeits-specifieke grondslag. Vergelijkbare certificatiesysteemen bestaan er al, maar weinig tot geen van deze systemen reiken verder dan de eerste twee schakels in een aanvoerketen of zijn geheel onafhankelijk. Zodra betrouwbare certificatie en productlabelling functioneert, kunnen consumenten kiezen voor de aankoop van goederen die niets van doen hebben met slavernij, kinderarbeid of elke andere vorm van extreme uitbuiting.De industrie moet vervolgens investeren in ontwikkeling, onderwijs, gezondheid en veiligheid van lokale gemeenschappen waar de goedkope arbeidskrachten vandaan komen. Dat moet de kwetsbaarheid van mensen verminderen om te worden verhandeld en uitgebuit. De industrie mag volgens Siddharth Kara gebruik maken van minder dure arbeidspools maar alleen als ze eerst investeren in het bestrijden van armoedee en kwestbaarheid in die gemeenschappen.Dit kan – samen met andere aanpakken – leiden tot een ethisch meer verantwoorde en duurzame wereldecomomie. De consument betaalt daarbij iets meer voor bepaalde goederen en multinationale ondernemingen nemen genoegen met een lagere winst.

Een meer vrije en eerlijke arbeidsomgeving kan in zijn visie ook leiden tot een hogere productiviteit zodat een deel van de startkosten wordt gecompenseerd.Hij benadrukt dat wij allen onderdeel uitmaken van een systeem waarin de armste mensen worden uitgebuit in obscure fabrieken, in mijnen en op velden om te voldoen aan onze onverzadigbare behoeften. Daarmee zijn wij allen aandeelhouder in een systeem van slavernij die plaats vindt in tal van aanvoerketens wereldwijd.

Stem van de werkvloer

Siddharth Kara lijkt in zijn systeem een aantal zaken echter niet te hebben opgenomen die van doorslaggevend belang zijn voor het welslagen van een audit/certificeringssysteem. Ten eerste is dat ¨stem¨ van de arbeiders.

In het Fair Food Program van de Coalition of Immokalee Workers dat audits en certificering voor een groot deel van de tomatenteelt in Florida regelt, is doelbewust een belangrijke rol ingeruimd voor de tomatenplukkers zelf. Zij zijn degenen die eventueel misbruik lijfelijk meemaken en zijn daardoor de meest aangewezen personen om klachten in te dienen (overigens met de garantie dat ze daarvoor niet achteraf teruggepakt worden!). Verder is er bij de onafhankelijke toezichthouder voldoende deskundigheid aanwezig om effectief te kunnen onderzoeken en optreden, en is deze 24/7 inzetbaar. Ook betalen de afnemers (retailers, cateraars, fastfoodbedrijven, fabrikanten etc) een bonus die via de telers bij de plukkers terecht komt zodat die daarmee een leefbaar loon overhouden [13].

En de pensioenfondsen en beleidsmakers?

Andere stakeholders die een rol kunnen spelen bij onderzoek naar eventuele schendingen van mensenrechten binnen productieketens zijn de pensioenfondsen en banken [14]. Zij beleggen in bedrijven die onderdeel zijn van ketens en kunnen aldus hun invloed aanwenden om transparantie te eisen (en kunnen zelfs aandringen op het verwijderen van schenders van mensenrechten uit ketens).Ook beleidsmakers kunnen invloed uitoefenen op het gedrag binnen ketens, bijvoorbeeld via subsidieregelingen en door alleen gedragscodes te accepteren met een verplichtend karakter (waarin minimaal sanctiemogelijkheden, klokkeluidersregelingen en borging van anoniem klagen zijn opgenomen). Ook zouden naleving van arbeidsrechten en arbeidersinvloed op auditsystemen ook als elementen moeten worden toegevoegd aan lopende Tweedekamerdiscussies over ¨duurzaam voedsel¨ [15].

———–

Meer over slavernij en dwangarbeid in andere voedselketens:

– In de Europese tuinbouw, zie: ¨Tuinarbeid, supermarktmacht en verzet,¨ Supermacht, 16 september 2006. <http://www.supermacht.nl/2006/09/16/tuinarbeid-supermarktmacht-en-verzet-2/>
– In tuinbouw Zuid-Spanje (onze winterfruit en – groente), zie: ¨Het ´economische wonder´ van Almería, ofwel moderne slavernij,¨ Supermacht, 14 juni 2007.
<http://www.supermacht.nl/2007/06/14/het-economische-wonder-van-almeria-ofwel-moderne-slavernij/>
– ¨Zuidspaanse tuinbouwsector, supermarktmacht en Euromed vrijhandelszone,¨ Supermacht, 6 juli 2008.
<http://www.supermacht.nl/2008/07/06/over-slavernij-in-zuidspaanse-tuinbouwsector-over-supermarktmacht-en-de-euromed-vrijhandelszone/>
– Actie voor verantwoorde Europese inkoop en tegen slavernij en mensensmokkel, zie: ¨Europese campagne ‘Koop Verantwoord’ gericht tegen mensensmokkel en uitbuiting van migranten,¨ Supermacht, 22 oktober 2009.
<http://www.supermacht.nl/2009/10/22/europese-campagne-koop-verantwoord-gericht-tegen-mensensmokkel-en-uitbuiting-van-migranten/>
– In tomatenteelt Florida en Ahold VS, zie: ¨Supermarktketen Ahold moet verantwoordelijkheid nemen in bestrijding van uitbuiting,¨ Supermacht, 6 juli 2010.
<http://www.supermacht.nl/2010/07/06/supermarktketen-ahold-moet-verantwoordelijkheid-nemen-in-bestrijding-van-uitbuiting/>
– Op Argentijnse maïszaadvelden, zie: ¨RTRS lid Nidera beschuldigd van ‘Slavernij-achtige’ praktijken,¨ Gifsoja, 18 januari 2011. <http://www.gifsoja.nl/Gifsoja/nieuws/Artikelen/2011/1/18_RTRS_lid_Nidera_beschuldigd_van_Slavernij-achtige_praktijken.html>
– Zuid-Spanje en het tekortschieten van gedragscodes als de BSCI, zie: ¨(aanvulling) 26 mrt, KRO Reporter ‘Pact van de Stilte’ (slavernij Spaanse groenteteelt en tekortschietende duurzaamheid Nederlandse supers),¨ Supermacht, 26 maart 2011.
<http://www.supermacht.nl/2011/03/26/26-maart-nl2-kro-reporter-over-slavernij-in-spaanse-groenteteelt-en-tekortschietende-duurzaamheid-supers/>
– Sojateelt in Brazilië, zie: ¨Greenpeace moet rapport over Braziliaanse JBS intrekken,¨ 15 juni 2012. <http://www.vilt.be/Greenpeace_moet_rapport_over_Braziliaanse_JBS_intrekken>
– Protest door aardbeiplukkers in Griekenland, zie: ¨Migrant workers protest conditions at Nea Manolada farms,¨ Ekathimerini, 14 maart 2014.
<http://www.ekathimerini.com/4dcgi/_w_articles_wsite1_1_14/03/2014_538178> en ¨Bengalen tussen de bloedaardbeien; In Griekenland laait soms ook in de dorpen het geweld tegen immigranten op,¨ NRC, 27 mei 2013.
<http://www.nrc.nl/handelsblad/van/2013/mei/27/bengalen-tussen-de-bloedaardbeien-1250629>
– Italiaanse tomaten- en watermeloenenteelt, zie: ¨´Schiavi´: hoe moderne slavernij de Europese groenteschappen vult,¨ Supermacht, 30 november 2013. <http://www.supermacht.nl/?p=3096>
Meer lezen:
– Trafficking in Persons Report <http://www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/>
– ¨US may blacklist Thailand after prawn trade slavery revelations¨, Guardian, 11 juni 2014.
<http://www.theguardian.com/global-development/2014/jun/11/us-blacklist-thailand-prawn-trade-slavery-revelations>
– ¨Global Slavery Index 2013¨
<http://www.globalslaveryindex.org/country/thailand>
– ¨Sklavenarbeit auf thailändischen Fischkuttern Wirbel um Sklavenschiffe erfasst Aldi Nord,¨ Süddeutsche Zeitung, 13 juni 2014.
<http://www.sueddeutsche.de/wirtschaft/sklavenarbeit-auf-thailaendischen-fischkuttern-wirbel-um-sklavenschiffe-erfasst-aldi-nord-1.1998459>

Noten:
[1] De ILO schat de wereldwijde slavernij-opbrengst in op zo´n 150 miljard dollar per jaar (¨Profit and Poverty: The Economics of Forced Labour¨ (mei 2014). <http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/—ed_norm/—declaration/documents/publication/wcms_243391.pdf> Slaven leveren gemiddeld zo´n 8000 dollar per jaar op en kosten eenmalig zo´n 450 dolar…
[2]Zie http://www.ejfoundation.org/
[3] ¨Revealed: Asian slave labour producing prawns for supermarkets in US, UK,¨ Guardian, 10 juni 2014.
<http://www.theguardian.com/global-development/2014/jun/10/asian-slave-labour-prawns-supermarkets-us-uk-thailand>
[4] Volgens de Guardian kopen onder meer Walmart, Carrefour, Costco, Tesco, Aldi, Coop, Morrisons en Iceland de goedkope Thaise garnalen op.
Aldi Nord bevestigde pas op 13 juni dat het produkten verkoopt waarin grondstoffen van Charoen Pokphand Foods (CPF) zijn verwerkt. Het gaat om “Garnalen in wittewijnsaus” en “Garnalen in Kruiden-knoflookolie” van leverancier “Apetito Convenience”. Aldi wacht af of de aanklachten tegen CPF worden bevestigd voordat ze deze producten uit het assortiment halen…. Het concern zegt uit te gaan van ¨menswaardige arbeidsomstandigheden¨ voor hun inkoop en houdt zich aan de Gedragscode van de Business Social Compliance Initiative (BSCI) die de toepassaing van sociale standaards in de productielanden moet garanderen.
[5] CPF is de grootste exploitant van garnalenkwekerijen aan de Thaise kust (goed voor 10% van de Thaise garnalenuitvoer). Het is een agro-industrieel bedrijf dat actief is in diverse productieketens in Azië, zoals in de keten voor de (controversiële) palmolieproductie in Indonesië.
Het aantal garnalenkwekerijen aan de Thaise kust is enorm toegenomen nadat de Tsunami van 2005 uitgestrekte magrovewouden voor de kust, hele vissersdorpen en vissersvloot had weggevaagd. De Thaise overheid zorgde er vervolgens voor dat de overgebleven lokale bevolking onder dwang plaats maakte voor uitbreiding van de garnalen- en toeristenindustrie. Zie: ¨Na de tsunami: vissers niet meer welkom,¨ Duurzaamtoerisme, 27 augustus 2007. <http://duurzaamtoerisme.blogspot.nl/2007/08/na-de-tsunami-vissers-niet-meer-welkom.html>
[6] De Environmental Justice Foundation heeft aangetoond dat de Thaise politie, marine en overheid nauw samenwerken met bedrijven en tussenpersonen die zich schuldig maken aan slavernij. Zo worden politievoertuigen gebruikt om slaven naar hun bestemming te vervoeren, bezorgen agenten ontsnapte slaven terug aan hun ¨eigenaren¨ en worden andere ex-slaven onder druk gezet om hun aanklachten bij rechtbanken in te trekken. Ondertussen bekleden CEO´s van grote bedrijven belangrijke posten in de lokale politiek zodat ze hun belangen kunnen beschermen.
(uit: ¨Slave labour producing prawns for supermarkets in US, UK: your questions answered,¨ Guardian, 10 juni 2014. <http://www.theguardian.com/global-development/2014/jun/10/asian-slave-labour-prawns-supermarkets-us-uk-thailand>
[7] Zie onder meer – ¨Global Slavery Index 2013¨ (Global Slavery Index) <http://www.globalslaveryindex.org/country/thailand> en ¨Project Issara: Tackling human trafficking in Thai supply chains¨ (Anti-Slavery International). <http://www.antislavery.org/english/what_we_do/programme_and_advocacy_work/thailand_project_issara/default.aspx> Thailand stemde als enige land tegen het nieuwe ILO-protocol (Andere slavernijlanden – Bahrein, Brunei, Iran, Kuweit, Omar, Qatar, Saudiarabië en Jemen – onthielden zich overigens van stemming).
[8] ¨Phuket News: Thai shrimp farming industry under fire,¨ Phuket News, 13 maart 2013 <http://www.thephuketnews.com/phuket-news-thai-shrimp-farming-industry-under-fire-37934.php> en ¨Love eating prawns? You’ll go right off them after we tell you what THEY are fed on,¨ Jim Wickens (Daily Mail), 16 March 2013 <http://www.dailymail.co.uk/health/article-2294246/Love-eating-prawns-Youll-right-tell-THEY-fed-on.html>
[9] ¨A global economy untainted by slavery? It can happen – and here’s how,¨ Siddharth Kara (Guardian), 13 juni 2014.
<http://www.theguardian.com/global-development/2014/jun/13/global-economy-untainted-slavery-can-happen>
[10] ¨Project Issara: what it means for companies to join,¨  Anti-Slavery International.
<http://www.antislavery.org/english/what_we_do/programme_and_advocacy_work/thailand_project_issara/> ¨Walmart, Tesco and Costco questioned over slavery,¨ Axis of Logic, 11 juni 2014.
<http://axisoflogic.com/artman/publish/Article_66748.shtml>Dit initiatief houdt zich ook bezig met andere productieketens. Zie: ¨Retailers must address slavery issue throughout the supply chain, not just in seafood,¨ SavingSeaFood, 11 juni 2014.
<http://www.savingseafood.org/economic-impact/retailers-must-address-slavery-issue-throughout-the-supply-chain-not-just-in-se-4.html>
[11] ¨CPF replies to slavery allegations: industry at ’tipping point’, progress not being recognized,¨ Savingseafood, 13 juni 2014.
<http://www.savingseafood.org/international-trade/cpf-replies-to-slavery-allegations-industry-at-tipping-point-progress-not-being-recog-3.html>
[12] Een model hiervoor is beschreven in zijn rapport ¨Tainted Carpets: Slavery and Child Labour in India’s Handmade Carpet Sector¨ (Harvard University).
<http://fxb.harvard.edu/wp-content/uploads/sites/5/2014/01/Tainted-Carpets-Released-01-28-14.pdf>
[13] Zie bijvoorbeeld: ¨Brief NESRI in FD weerlegt Ahold´s bezwaren tegen Fair Food Program van het CIW,¨ Supermacht, 30 mei 2014.
<http://www.supermacht.nl/?p=3897>
[14] Zie bijvoorbeeld: ¨Thai slave labour story prompts call for pension schemes to ask more questions; NAPF says prawn-fishing scandal highlights risk of investing in business without full knowledge of supply chain,¨ Guardian, 12 juni 2014.
<http://www.theguardian.com/global-development/2014/jun/12/ethical-money-investmentfunds>
[15] Denk aan discussies over de ‘Alliantie Verduurzaming Voedsel’  en de ´Monitor Duurzaam Voedsel´ .Bronnen:
– ¨UN agency adopts treaty advancing global efforts to tackle forced labour,¨ UN News Centre, 11 juni 2014.
<http://www.un.org/apps/news/story.asp?NewsID=48018>
– ¨Revealed: Asian slave labour producing prawns for supermarkets in US, UK,¨ Guardian, 10 juni 2014.
<http://www.theguardian.com/global-development/2014/jun/10/asian-slave-labour-prawns-supermarkets-us-uk-thailand>
– ¨CPF replies to slavery allegations: industry at ‘tipping point’, progress not being recognized,¨ Savingseafood, 13 juni 2014.
<http://www.savingseafood.org/international-trade/cpf-replies-to-slavery-allegations-industry-at-tipping-point-progress-not-being-recog-3.html>
– ¨A global economy untainted by slavery? It can happen – and here’s how,¨ Siddharth Kara (Guardian), 13 juni 2014.
<http://www.theguardian.com/global-development/2014/jun/13/global-economy-untainted-slavery-can-happen>