“Rechts Europa op jacht om de resten van de Green Deal te vernietigen”.

Brussel heeft namelijk het afgelopen jaar de plannen om het gebruik van pesticiden met de helft terug te dringen (SUR), de boerenpraktijk te vergroenen, giftige chemicaliën ‘voor altijd’ te verbieden, de uitstoot van schadelijke emissies door dieren terug te dringen en 20% van Europese natuur d.w.z. land en water te herstellen (NLR), eind maart allemaal opgegeven! (2).

Volgens Neslen is de achtergrond dat de Europese Volkspartij in Juni een grote opmars van extreemrechts verwacht, maar is meer, men wil een totaal andere agenda voor de volgende periode van de Europese Commissie, dus geen Green Deal meer. Naast bovengenoemde belangrijke wettelijke maatregelen dreigt nu ook ‘Law on deforestation’ of de wet op het verbod op ontbossing van de agenda te verdwijnen. Deze wet regelde dat grondstoffen en producten in de EU niet verhandeld mogen worden als blijkt dat ze via ontbossing tot stand zijn gekomen. Met deze wet was Europa een voorbeeld voor de rest van de wereld.

Met het verdwijnen van deze wordt feitelijk de Green Deal opgegeven. Het is duidelijk dat onder het mom van het boerenprotest van het afgelopen jaar door de Europese Raad van landbouwministers en de Europese Commissie aan de druk van de Europese multinationale agribusiness wordt toegegeven om de Green Deal op te geven, aldus Neslen. Dit is volgens hem een vreselijke fout aangezien het de landbouwcrisis en de klimaatcrisis verscherpt.

Over hoe deze agribusiness al langer opereert om de Green Deal te laten instorten heeft Corporate Europe Observatory in Juni 2023 (3) een zeer duidelijke analyse geschreven onder de titel:

“Rechts Europa op jacht om de resten van de Green Deal te vernietigen”.

De rechtse EVP-fractie in het Europees Parlement maakt zich op voor de verkiezingen van 2024 en ruikt bloed als ze jacht maakt op belangrijke aspecten van de Green Deal. Wetgeving om biodiversiteit te beschermen en voedselproductie duurzamer te maken ligt onder vuur.

Het gaat er tegenwoordig wild aan toe in politiek Brussel. Terwijl de EU-verkiezingen nog een jaar verwijderd zijn, maakt de rechtse fractie van het Europees Parlement, de Europese Volkspartij (EVP), zich nu al op voor een verkiezingswoede en is ze op jacht om alle zinvolle vergroeningswetgeving van de Green Deal om zeep te helpen (4), in een poging om de steun van de business en boeren te winnen. De anti-natuur kruistocht van de christendemocraten en conservatieven loopt zo uit de hand dat niet alleen het maatschappelijk middenveld hen bekritiseerd; zelfs bedrijven (5) en katholieke groeperingen (6) hebben zich bij de kritiek aangesloten.

Het gevecht terug is echter gaande.

Deze week vindt in het Europees Parlement een belangrijke stemming plaats over de Natuurherstelwet (NRL) (7) en over een verslag over voedselzekerheid. De stemmingen vinden plaats in een sterk gepolariseerd politiek klimaat waarin de EPP, gesteund door delen van Renew groep (liberalen) en extreemrechtse populisten, elk zinvol stuk EU-wetgeving om de biodiversiteit te beschermen en de voedselproductie duurzamer te maken, aanvalt (8). Dit brengt niet alleen ecosystemen in gevaar (9) die al onder grote druk staan, maar ook voedselzekerheid, kleinschalige en duurzame landbouw en beleid om klimaatverandering aan te pakken. Gezonde ecosystemen zijn essentieel voor voldoende koolstofopslag en om de klimaat-doelstellingen te halen.

The Guardian berichtte dat VN-milieu chef Inger Andersen er bij beleidsmakers op aandrong om in de aanloop naar de stemming leiderschap te tonen voor toekomstige generaties en de beloften na te komen die de EU slechts 6 maanden geleden tijdens Cop15 deed. Zij veroordeelde degenen die van het herstel van biodiversiteit een kwestie van cultuuroorlog hadden gemaakt (10). En nu wil Zweden, dat het huidige EU-voorzitterschap bekleedt, naar verluidt de stemming over de NRL van de agenda van de Milieuraad van 20 juni schrappen.

Corporate Europe Observatory onthulde de lobbytactieken van de pesticiden industrie om de pesticidenreductiewet SUR te vertragen en te laten ontsporen in het rapport ‘A Loud Lobby for a Silent Spring‘ (11). Een belangrijke lobbytactiek van de industrie was het eisen van meer ‘impactgegevens’ van de Europese Commissie, onder het mom van voedsel-zekerheid en de oorlog in Oekraïne. Conservatieve en andere rechtse partijen, evenals grote landbouwlobby’s, hebben zich aangesloten bij de industrie om deze campagne te voeren en herhalen haar onderwerpen.

Nu zijn de conservatieven in verkiezingstijd en het lijkt erop dat dit in hun propaganda betekent dat ‘alles mag’, inclusief het promoten van nepnieuws en het ontkennen van wetenschappelijk bewijs (12) voor de achteruitgang van de biodiversiteit. Toen het debat in het Europees Parlement dit voorjaar bijvoorbeeld steeds populistischer en minder op feiten gebaseerd werd, zagen Ngo’s zich genoodzaakt om na het debat over het Europees burgerinitiatief ‘Red bijen en boeren’ in het EP, een feitencheck (13) te publiceren om een aantal van de meest flagrante argumenten van de conservatieven te ontkrachten.

De trieste waarheid is dat zelfs de meest veelzeggende en alarmerende wetenschappelijke feiten niets lijken te veranderen aan de onverantwoordelijke houding van de christen-democraten, noch hun aanvallen op de Green Deal afremmen, met name op de NLR en SUR. Het belangrijkste – en zeer valse – argument dat ze gebruiken (14) sinds het uitbreken van de oorlog in Oekraïne is dat “we de voedselproductie moeten stimuleren en dus niet meer kunnen investeren in de bescherming van biodiversiteit”.

Het is een standpunt dat – zoals Corporate Europe Observatory vorig jaar onthulde (15) – zorgvuldig is voorbereid door machtige agrochemische multinationals (16) en hun lobby-agenten. We hebben bijvoorbeeld de lobbystrategie van Croplife Europe blootgelegd in ons rapport ”A Loud Lobby for a Silent Spring‘ (17). Officieel verklaart deze agrochemische organisatie zich voorstander van de doelen van de ‘Farm to Fork Strategy’ met slogans als “meer doen met minder”. Maar in werkelijkheid heeft de pesticiden industrie een hekel aan de toekomstige wettelijke reductiedoelstellingen en maakt ze gebruik van betaalde academische studies die zogenaamd bewijzen dat de vermindering van het pesticiden-gebruik door de EU zou leiden tot dramatische opbrengstverliezen. Slechts vijf dagen na de invasie van Oekraïne publiceerde het ‘Deutsche Bauern Verband’ een oproep om te stoppen met alle vergroening en gebruik te maken van uitzonderingen op vergroeningsmaatregelen van het Gemeenschappelijk Europese Landbouwbeleid (GELB). Dit soort lobbystrategieën gaan over het gebruiken van een plausibele morele dekmantel (de oorlog in Oekraïne, ‘bezorgdheid’ over honger in de wereld) om wettelijke verplichtingen en reductiedoel-stellingen en andere systemische veranderingen te omzeilen.

De recente verkiezingsuitslag in Nederland, waardoor de gloednieuwe BBB (‘Boer-Burger Beweging’, een agrarische en rechts-populistische partij) de grootste politieke partij in Nederland werd, heeft de EVP geëlektrificeerd. De kwestie werd topprioriteit en nu lijkt zelfs Von der Leyen terug te krabbelen op de Green Deal om de steun van de EVP niet te verliezen. Manfred Weber, de EVP-fractieleider in het Europees Parlement, zei onlangs in de Financial Times dat hij het besluit van Von der Leyen verwelkomde “om na te denken over de reikwijdte en snelheid van dit proces”, en voegde er deze onzinnige soundbite aan toe: “Als het klimaat wint en de rest van de samenleving verliest, zullen we nulpunt m.b.t. CO2 uitstoot niet bereiken”.

Honger

De EVP zal haar standpunt niet veranderen voor de verkiezingen voor het Europees Parlement in 2024. Ondanks alle feiten die het tegendeel bewijzen, blijven ze vasthouden aan de bewering dat de vermindering van het gebruik van pesticiden en kunstmest leidt tot lagere voedselproductie en honger. Dit ondanks het feit dat elke expert hen zou vertellen dat honger geen kwestie is van gebrekkige voedselproductie, maar eerder het gevolg van falend beleid en falend bestuur. Niet minder dan 3339 wetenschappers ondertekenden een Open Brief (18), waarin ze hun “diepe bezorgdheid uiten over de ongerechtvaardigde aanval op de SUR en de NLR, grotendeels gebaseerd op verkeerde informatie. Ze dringen er bij beleidsmakers op aan om “het wetgevingsproces voort te zetten”.

Dat zegt ook speciale VN-rapporteur voor het recht op voedsel, Michael Fakhri (19). Fakhri presenteerde voorjaar 2023 zijn rapport over conflicten en het recht op voedsel (20) aan de Mensenrechtenraad van de Algemene Vergadering van de VN. Hij herhaalt keer op keer dat “honger en voedselonzekerheid altijd het gevolg zijn van politiek falen” en niet van productie of gebrek aan voedsel. Hij zegt: “Hoe kunnen we dit veranderen? Dat is de politieke en sociale vraag.”

Het argument dat we ons geen duurzamer voedselbeleid kunnen veroorloven omdat we de voedselproductie moeten stimuleren, maakt Fakhri aan het lachen: “Het is alsof je zegt dat als je huis in brand staat, je meer benzine moet gebruiken om het sneller te laten afbranden. Het is de politiek van de angst. Politici zijn bang om de echte veranderingen door te voeren. Waarom zetten politici zich in voor een Green Deal, maar als er meer op het spel staat, zijn ze te bang en vallen ze terug op de oude manier, terwijl we het er allemaal over eens zijn dat die oude manier het probleem is?”

Een van de grootste problemen volgens Fakhri is dat “ons huidige voedselsysteem afhankelijk is van chemische bestrijdingsmiddelen en kunstmest, geleverd door een klein aantal bedrijven. We zijn ervan afhankelijk als een drugsverslaafde. De uitdaging is dus om stap voor stap van die verslaving af te komen en over te stappen op een voedselsysteem dat niet afhankelijk is.”

In zijn VN-rapport beschrijft Fakhri hoe verschillende vormen van geweld in voedsel-systemen mensen schaden en de omstandigheden creëren die leiden tot mensenrechten-schendingen, zoals honger. Hij schrijft: “Het huidige voedselsysteem veroorzaakt ecologisch geweld, vernietigt het leven zelf en is niet regeneratief maar ontwrichtend. Wanneer je ecosystemen vernietigt, vernietig je ook het leven van mensen. Je kunt die twee niet van elkaar scheiden. Er is een toenemende trend van mensenrechten- en ecosysteem-verdedigers die het doelwit zijn en gedood worden. Met opzet, om angst te zaaien onder gemeenschappen en commerciële exploitatie te vergemakkelijken.”

Volgens Fakhri produceren voedselsystemen niet alleen voedsel, maar versterken en produceren ze ook geweld dat mensen armer, kwetsbaarder en gemarginaliseerder maakt: “De keuzes die we vandaag maken zullen een impact hebben op de generaties na ons. Wees moedig en doe waar de mensen om vragen.”

In hun verdediging van een destructieve status quo en een profiterende agro-business lijkt de EPP te vergeten dat bijvoorbeeld EU-burgers in het Future for Europe proces vroegen om de landbouw duurzamer te maken.

Een kantelpunt: in strijd met de wetenschap

De EVP lijkt doof voor de waarschuwingen van duizenden (klimaat)wetenschappers (21) en miljoenen burgers die hen wanhopig de hand reiken. Zelfs wanneer wetenschappers ons nu vertellen dat het Amazonegebied een omslagpunt heeft bereikt, waarbij 18 procent van het vitaal belangrijke ecosysteem is vernietigd, veel van de resterende bossen nu heter en droger zijn en zijn veranderd in een CO2 uitstoter in plaats van een koolstofput. Deze tragedie is voornamelijk te wijten aan de sojateelt voor veevoer en vleesproductie (ook in Europa) en aan houtkap.

Te veel land op een destructieve manier gebruiken om veevoer te produceren gebeurt niet alleen in Brazilië, maar ook in Europa.

In de verklaring van Potsdam (22) waarschuwen de meest vooraanstaande wetenschappers van de EU dat “pogingen om de duurzaamheidsdoelen van de Farm to Fork-strategie (waaronder de reductie van broeikasgasemissies, vermindering van het gebruik van stikstof-houdende meststoffen en pesticiden, en bescherming van braakland voor biodiversiteit) los te laten, ons niet beschermen tegen de huidige crisis, maar deze eerder verergeren en de crisis permanent maken”.

In lijn met de strategieën Farm to Fork en Biodiversiteit van de Green Deal, adviseren wetenschappers om de veeteelt en daarmee de teelt van veevoer te verminderen (bijna twee derde van het graan in de EU wordt momenteel gebruikt voor veevoer) en de teelt van graan voor voedsel te verhogen. Tegelijkertijd moeten de doelstellingen voor het uitbreiden van biodiversiteit bevorderende structuren in de Europese landbouw verder worden nagestreefd.

Helaas hebben de ontheffingen van de EU, die boeren toestaan om intensief braakliggend land te bebouwen sinds de oorlog in Oekraïne, precies het tegenovergestelde effect (23) gehad, zoals een recente analyse van Ngo’s laat zien: Ecologische aandachtsgebieden (EFA’s) gewijd aan biodiversiteit zijn in 21 EU-lidstaten met gemiddeld 40 procent ingekrompen, voornamelijk voor de teelt van veevoer.

In strijd met christelijke kernwaarden

Het maatschappelijk middenveld heeft onlangs benadrukt (24) dat de roep om verdere opschorting van de milieumaatregelen van het GELB (braaklegging, vruchtwisseling, geen pesticiden, etc.), waarbij de oorlog in Oekraïne als een vals voorwendsel wordt gebruikt, in strijd is met een brede wetenschappelijke consensus over het vitale belang van het stoppen van de ineenstorting van ecosystemen voor de toekomstige voedselproductie en boeren. Bovendien zijn de huidige politieke eisen om essentiële onderdelen van de Green Deal stop te zetten, zoals de wettelijke voorstellen om de natuur te herstellen (NRL) en pesticiden te verminderen (SUR), in flagrante tegenspraak met de christendemocratische kernwaarden zoals die zijn vastgelegd in het manifest van de Europese Volkspartij, ‘De Toekomst van de Christendemocratie’ (25). Het manifest zegt duidelijk dat de ecologische crisis “datgene bedreigt wat onze wereld bewoonbaar maakt”, daarom kunnen we “niet doorgaan… zoals we in het verleden hebben gedaan”, maar moeten we streven naar “een wereld waarin leven blijft”.

De ondertekenaars benadrukken dat het veiligstellen van een duurzame toekomst voor Europa een gemeenschappelijk landbouwbeleid vereist dat consistent is met de doelstellingen van de Farm-to-Fork en biodiversiteitsstrategieën van de Green Deal, en dat ecologisch beleid combineert met eerlijke sociaaleconomische vooruitzichten voor boeren. In dit streven beloven de ondertekenende organisaties hun volledige steun aan de voorzitter van de Europese Commissie en benadrukken dat toegeven aan de kortzichtige eisen van agro-chemische lobbyisten en hun politieke bondgenoten “een vergissing van historische proporties” zou zijn. Het heeft geen zin, noch vanuit het oogpunt van klimaatverandering, noch vanuit het oogpunt van biodiversiteit, noch vanuit het oogpunt van levendige plattelandsgemeenschappen en welvarende familieboerderijen, om miljarden aan belastinggeld te blijven investeren in de productie van veevoer voor de vleesproductie op agro-industriële schaal.

Misschien moeten de EVP niet alleen aan hun eigen geschriften worden herinnerd, maar ook aan die van paus Benedictus XVI, in zijn encycliek Laudato Si (26) over de ‘zorg voor ons gemeenschappelijke huis’ die in 2015 werd gepubliceerd, vijf jaar later gevolgd door de Vaticaanse uitgave van ‘Op weg naar zorg voor ons gemeenschappelijke huis’ (27), die “een gids biedt aan alle christenen over hoe ze een gezonde relatie met de schepping kunnen onderhouden”.

Een kleine historische parallel

Meer dan vijftig jaar geleden gaf de Club van Rome een team van MIT-onderzoekers de opdracht om het rapport ‘Grenzen aan de groei’ (28) op te stellen, met de alarmerende boodschap: “De in elkaar grijpende hulpbronnen van de aarde – het mondiale systeem van de natuur waarin we allemaal leven – kunnen het huidige tempo van economische en bevolkingsgroei waarschijnlijk niet veel verder dragen dan het jaar 2100, als het al zo lang duurt, zelfs met geavanceerde technologie”.

Slechts enkele weken daarvoor schreef een Europese commissaris voor landbouw een dringende brief aan de toenmalige voorzitter van de EC, nadat hij het Meadows rapport had gelezen. De brief was gedateerd 9 februari 1972, drie weken voor de publicatie van het Meadows rapport. De auteur ervan, de toenmalige Europees Commissaris voor Landbouw Sicco Mansholt, was de architect van het Gemeenschappelijk Europese Landbouwbeleid (GELB).

Voor Mansholt stond toen al vast dat “we moeten ophouden ons economisch systeem te richten op het zoeken naar maximale groei en een constante toename van het bruto nationaal product”. In de conclusie van zijn brief schreef Mansholt over de landbouw, die enkele pijnlijke verwijzingen heeft naar het politieke non-debat van vandaag. Natuurlijk evenwicht zal een steeds grotere rol spelen in de voedselproductie zei hij, wijzend op “de verstoring van het ecologisch evenwicht als gevolg van met name het gebruik van pesticiden en insecticiden die nodig zijn voor massaproductie.”

Als je deze visie van de Mansholt brief vergelijkt met de zogenaamde ‘European Farmers’ Deal – EPP ‘Vision for Agriculture in Europe’ (29) die op 5 mei in München werd aange-nomen, kun je alleen maar vraagtekens zetten bij het idee van vooruitgang: “We moeten boeren ondersteunen om minder input te gebruiken zoals pesticiden, kunstmest en anti-biotica en we vinden dat het GELB (…) hen hierin moet ondersteunen. Dit is echter niet het moment om de voedselzekerheid in Europa in gevaar te brengen. Daarom verwerpen we het voorstel over het duurzame gebruik van pesticiden, omdat de gekozen reductiedoelen simpelweg niet haalbaar zijn en het voorstel boeren geen haalbare alternatieven biedt.”

Dit is wat echte experts op het gebied van voedselzekerheid zeggen (30): “De realiteit vandaag is dat de wereld al meer dan genoeg voedsel produceert om een groeiende bevolking te voeden, volgens gegevens van de VN. De afgelopen twee decennia is de wereldwijde voedselproductie zelfs sneller gestegen dan de bevolkingsgroei. Maar in tegenstelling tot wat stemmen voor steeds meer intensivering beweren, heeft dit de toenemende honger niet gestopt.

Toenemende honger heeft weinig te maken met productieniveaus – en alles met waar dat voedsel wel en niet naartoe gaat. Ongeveer een derde van het voedsel dat we produceren wordt weggegooid of blijft liggen om te rotten. Het overgrote deel van de calorieën in de wereld wordt gebruikt om dieren te voeden – vee neemt bijna 80% van de wereldwijde landbouwgrond in beslag (rekening houdend met veevoer) terwijl het minder dan 20% van de calorieën produceert. Meer voedsel verbouwen om een van deze doelen te bereiken zal niets doen om honger of hongersnood te verminderen”.

Maar ondanks dit alles zouden volgens de EVP-big data, drones, precisielandbouw en nieuwe GMO’s – en dus meer machtsconcentratie in de handen van een paar mondiale voedsel-baronnen (31) – de truc moeten zijn om de bestaansmiddelen van boeren, levendige plattelandsgemeenschappen en … ecosystemen te beschermen.

Terwijl de EVP een EU-verkiezingscampagne lijkt te lanceren rond de identiteit van “de boer” en landelijke gebieden, wordt er niet veel gezegd over de miljoenen boeren die de EU de afgelopen twee decennia is kwijtgeraakt, ondanks miljarden aan GELB-subsidies: een derde van de EU-boerderijen is in 15 jaar verdwenen! (32).

We horen niet veel over zelfmoorden onder boeren (33) of over landarbeiders (34) die ziek worden door blootstelling aan pesticiden (35). We horen niet veel over de landroof, over de prijsstijgingen voor kunstmest, zaaigoed en pesticiden. In het eerste decennium stegen de prijzen van kunstmest met 80 procent (36) en van 2021 tot 2022 met 116 procent (37). Gegevens van 1995 tot 2017 laten zien dat elke euro die wordt uitgegeven aan pesticiden en kunstmest respectievelijk -27 procent en -25 procent van het bruto landbouwinkomen genereert (38). De gegevens lijken erop te wijzen dat er een direct verband is tussen het dalende inkomen voor boeren (46 procent minder tussen 2000 en 2020) en de sterke stijging van de prijzen voor productiemiddelen zoals pesticiden en meststoffen.

Het bestaande EU GLB heeft, samen met handelsovereenkomsten en marktliberalisering, decennialang een neoliberaal-kapitalistisch industrieel landbouwsysteem ondersteund dat zowel sociaal als ecologisch kapot is (39). Het bevoordeelt de boeren met het grootste land-oppervlak, grote landeigenaren en agro-multinationals. In wezen is het GLB een indirecte subsidie geworden om het internationale concurrentievermogen van in de EU gevestigde transnationale agro-ondernemingen te ondersteunen. Het GELB van de EU stuurt miljarden aan EU-belastinggeld naar klimaatverandering, vernietigt biodiversiteit en ondermijnt zelfs het levensonderhoud van boeren.

Zoals Corporate Europe Observatory in 2020 liet zien in het rapport CAP vs. Farm2Fork (40) “deed lobbygroep Copa-Cogeca van de agribusiness, samen met giganten uit de pesticiden- en voedselindustrie, hun best om te voorkomen dat het toen lopende hervormingsproces van het GELB in lijn zou worden gebracht met de Farm to Fork-strategie van de Green Deal. Degenen die van dit alles profiteren zijn voornamelijk een handvol agromultinationals zoals Bayer, waarvan de winst tussen 2010 en 2020 met 35 procent is gestegen (41). Dit maakt verdere consolidatie van de sector mogelijk, zoals de aankoop van Monsanto ter waarde van € 56 miljard aantoont. Nu vertegenwoordigen slechts 4 multinationals, waaronder Bayer, tweederde van de agrochemische sector (42). Door zich te verzetten tegen de doelstellingen om pesticiden te verminderen, zoals duidelijk werd gemaakt tijdens een onthulde bijeenkomst tussen DG AGRI en Copa Cogeca, verdedigt Copa de boeren niet, maar is ze eerder een bondgenoot van deze multinationals.

De meeste boeren staan voor deze keuze: steeds meer schulden maken via een steeds intensiever en productiever model, of helemaal van de aardbodem verdwijnen (43). In werkelijkheid is dat de enige deal die de EVP voor boeren heeft.

Noten:

1. https://www.theguardian.com/commentisfree/2024/apr/02/eu-green-deal-far-right-environment-agribusiness-extremists
2. Het betreft hier het duurzaam gebruik van pesticiden in het Engels Sustainable Use Regulation (SUR) die op 7 februari is ingetrokken, de Good Agricultural and Environmetal Conditions (GAECs) als onderdeel van het gemeenschappelijk landbouwbeleid, het gaat hier om de REACH regulation die het gebruik van chemicaliën regelt, het betreft verder de Industrial Emissions Directive en de EU-nature restoration laws (NLR), zie voetnoot 1.
3. https://corporateeurope.org/en/2023/06/right-wing-europe-hunt-kill-remains-green-deal
4. https://corporateeurope.org/en/2022/12/not-so-soft-killing-eus-farm-fork-strategy
5. https://euobserver.com/green-economy/157133
6. https://corporateeurope.org/en/2023/06/eu-civil-society-urges-von-der-leyen-green-deal-must-secure-sustainable-future-next
7. https://www.arc2020.eu/nature-restoration-law-no-10-of-land-will-not-be-abandoned-under-nrl/
8. https://www.organicseurope.bio/events/press-conference-on-member-state-moves-to-block-the-sur/
9. https://www.eea.europa.eu/publications/how-pesticides-impact-human-health
10. https://www.theguardian.com/environment/2023/may/25/meps-accused-culture-war-against-nature-opposing-restoration-law-aoe
11. https://corporateeurope.org/en/2022/03/loud-lobby-silent-spring#_ftn1
12. https://www.idiv.de/fileadmin/content/Files_CAP_Fitness_Check/ENGLISH_Scientists_support_Green_Deal_and_reject_attack_on_SUR_and_NRL_13.6.23.pdf
13. https://www.savebeesandfarmers.eu/w/files/videos/dubious-claims_argument_check.pdf
14. https://corporateeurope.org/en/2023/05/ngo-analysis-exposes-food-security-argument-against-green-deal-sham
15. https://corporateeurope.org/en/2021/10/leak-industrial-farm-lobbies-coordinated-attack-farm-fork-targets
16. https://corporateeurope.org/en/2021/10/leak-industrial-farm-lobbies-coordinated-attack-farm-fork-targets
17. Zie voetnoot 11.
18. Zie voetnoot 12.
19. https://www.ohchr.org/en/special-procedures/sr-food/mr-michael-fakhri
20. https://www.ohchr.org/en/documents/thematic-reports/ahrc5240-conflict-and-right-food-report-special-rapporteur-right-food
21. https://www.arc2020.eu/3600-scientists-call-cap-overhaul/
22. Zie voetnoot 21.
23. https://corporateeurope.org/en/2023/05/ngo-analysis-exposes-food-security-argument-against-green-deal-sham
24. https://corporateeurope.org/en/2023/06/eu-civil-society-urges-von-der-leyen-green-deal-must-secure-sustainable-future-next
25. https://www.eppgroup.eu/newsroom/the-future-of-christian-democracy
26. https://www.vatican.va/content/dam/francesco/pdf/encyclicals/documents/papa-francesco_20150524_enciclica-laudato-si_en.pdf
27. https://www.vaticannews.va/en/vatican-city/news/2020-06/vatican-interdicastery-document-laudato-si-safeguarding-creation.html
28. https://www.clubofrome.org/publication/the-limits-to-growth/
29. https://www.eppgroup.eu/newsroom/the-green-deal-must-be-sustainable-for-farmers
30. https://www.euronews.com/2023/06/09/the-epp-group-is-wrong-the-eus-nature-restoration-law-wont-lead-to-a-global-famine
31. In onderstaand rapport worden de 15 belangrijkste transnationale agro- ondernemingen genoemd https://etcgroup.org/content/food-barons-2022#:~:text=In%20doing%20so%2C%20they%20undermine%20the%20rights%20of,food%20system%20structured%20upon%20racial%20and%20economic%20injustice.
32. https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php?title=Farms_and_farmland_in_the_European_Union_-_statistics
33. https://www.euractiv.com/section/agriculture-food/news/one-french-farmer-commits-suicide-every-two-days-survey-says/
34. https://investigatemidwest.org/2022/02/16/poisoned-farmers-exposing-the-myth-of-pesticide-protection-in-europe/
35. https://www.eea.europa.eu/publications/how-pesticides-impact-human-health
36. https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/A-7-2011-0421_EN.html
37. https://ec.europa.eu/eurostat/en/web/products-eurostat-news/-/ddn-20220930-3
38. https://extranet.greens-efa-service.eu/public/media/file/1/7219
39. https://www.tni.org/files/cappaperfinal-web.pdf
40. https://corporateeurope.org/en/2020/10/cap-vs-farm-fork
41. https://www.macrotrends.net/stocks/charts/BAYRY/bayer/revenue
42. Zie voetnoot 31.
43. https://decorrespondent.nl/14555/als-bbb-haar-stikstofplannen-doorduwt-zullen-de-meeste-boeren-verdwijnen/5d26dff4-39c3-0c3e-054c-af964bad4b9c