Blauwdrukken voor een anarchistische maatschappij
Lange tijd was het kennelijk ondenkbaar om aan te komen met blauwdrukken voor een alternatieve maatschappij. In ieder geval verschenen die niet in gedrukte vorm. Nu is er in Duitsland, bij de radicaal-feministische uitgeverij Unrast, ineens een dikke pil verschenen met precies dat: ontwerpen voor een anarchistische maatschappij.
De laatste keer dat er in Nederland een omvattend ontwerp voor een anarchistische maatschappij verscheen, was misschien wel in 1900, toen Christiaan Cornelissen het boek Op Weg naar een Nieuwe Maatschappij uitbracht. Cornelissen had het origineel in het Frans geschreven, waar het in anarchistische kringen goed ontvangen werd. Het boek is nog steeds goed te lezen, trouwens. (Zie de online editie hier).
Toen hij zijn boek schreef dacht Cornelissen dat de ineenstorting van het kapitalisme aanstaande was. Maar dat viel natuurlijk tegen. In plaats daarvan kregen ze een wereldoorlog voor de kiezen, en daarna fascisme.
De grootste poging tot revolutie in Europa was natuurlijk – naast in Rusland – die in Spanje en die ging ook vergezeld van voorstellen en modellen voor een maatschappij ná die revolutie. Diego Abad de Santillan schreef bijvoorbeeld (in 1936) een blauwdruk voor hoe de economie zou kunnen functioneren na de revolutie, die in 1937 ook in Nederlandse vertaling verscheen (De economische organisatie van de revolutie, VAU 1937). (Zie hier online de Engelse versie, of Nederlands: De Economische organisatie van de Revolutie (1937))
Daarna is het eigenlijk stil geworden als het ging om Grote Ontwerpen. Het Echec van de Marxistische revolutie in de Sovjet Unie en omstreken, zal daar een belangrijke rol in gespeeld hebben.
In 2011 hebben we een keer een poging gedaan om een overzicht te krijgen van de stand van zaken wat betreft ideeën over economie (het was toen weer eens volop kapitalistische crisis) in anarchistische kringen. Een van de sprekers was de – helaas korte tijd later overleden – historicus Bert Altena. Hij wees ons er toen al op dat een deel van de anarchistische familie rechtsaf geslagen was en anarchokapitalisme was gaan prediken. Maar een andere bijdrage was van de hand van Dennis de Lange, die vooral inging op een voorstel van Albert De Jong uit 1932. De Jong had een alternatief anarcho-syndicalistisch crisisprogramma gemaakt. (Slides en verhalen zijn hier terug te vinden)
Maar de Duitse beweging ziet er kennelijk weer brood in en komt met de gedurfde bundel (466 dichtbedrukte pagina’s) Anarchistische Gesellschaftsentwürfe (Zwischen partizipatorischer Wirtschaft, herrschaftsfreier Vergesellschaftung und kollektiver Entscheidungsfindung) (Anarchistische maatschappijconcepten (tussen participatieve economie, socialisatie zonder overheersing en collectieve besluitvorming). Dit voorjaar zal ook de tweede conferentie over ‘vergesellschaftung’ geschieden, wat zeker geen geheel anarchistisch gebeuren is, maar wel voor een deel die kant op gaat. Zie https://vergesellschaftungskonferenz.de/, Vergesellschaftung vertaalt als ‘socialisering’ in de zin van vermaatschappelijking, dus ongedaan maken van privatisering.
Het boek van Unrast leunt wat het economische deel betreft zwaar op de al langer gangbare voorstellen van Michael Albert en Robin Hahnel uit de VS, Parecon (van participatory economy). In het boek wordt ook een kritisch hoofdstuk over Parecon afgedrukt, en het verontwaardigde antwoord van Hahnel daar weer op. De kritiek is ten dele dat de voorstellen van Albert en Hahnel niet ver genoeg gaan en proberen het kapitalisme een beetje bij te schaven en nog steeds uitgaan van loonarbeid. Dat vinden ze zelf (natuurlijk) niet en ze denken dat ze niet zozeer inhoudelijk van mening verschillen als wel over het tempo waarin de veranderingen plaats zouden moeten grijpen.
Maar het Duitse boek gaat veel verder dan alleen een discussie over economische alternatieven. Net als de eerdere anarchistische blauwdrukken van honderd jaar geleden, worden alle maatschappelijke terreinen afgelopen en van alternatieven voorstellen voorzien, inclusief reproductie, planning, besluitvorming en zelfs anarchistisch boekhouden. En natuurlijk de Staat. Het boek is in drie delen onderverdeeld; economie en maatschappij, alternatieve organisatievoorstellen en ‘concrete vormen van besluitname’ (waaronder recht!).
Volgens links-Duitse traditie wordt hier een daar een zware theoretische uitstap niet geschuwd, maar het blijft allemaal goed leesbaar. Ergens in het boek wordt ook opgemerkt dat ‘we het ons ook niet allemaal te simpel moeten voorstellen’, als reactie op de populistische anarchistische teksten van begin 1900 van bijvoorbeeld Johann Most. (Johann Berman, p 320). Het zal allemaal niet ‘vanzelf goedkomen na de revolutie’, dat inzicht hebben we inmiddels. En een verrassende bijdrage is van de hand van Liedermacher Konstantin Wecker, die in Duitsland echt een grote naam is en zich hier openlijk als anarchist en revolutionair afficheert, en de inleiding en uitleiding verzorgt. Hij schrijft over de noodzaak van structurele alternatieven en ‘de cultuur van de anarchie’.
Helaas voor ons Nederlanders zal het drukwerk alleen te benutten zijn door mensen die de Duitse taal enigszins onder de knie hebben. Het is zeker de moeite waard om te bekijken of een Nederlandse versie niet ook nuttig zou zijn. In deze tijden van snelle verrechtsing is het immers goed om daar een overtuigend verhaal tegenover te stellen dat het allemaal anders kan.
Anarchistische Gesellschaftsentwürfe, ISBN: 978-3-89771-369-7, 24,80 €, website Unrast