“Trump is geen afwijking maar versnelling van het neoliberalisme”

Ha-Joon Chang heeft (nog) niet de faam van een Thomas Piketty of Joseph Stiglitz. In zijn nuchtere, eerder bescheiden stijl brengt hij echter een even sterke boodschap. Hij is bovendien een van de weinige economen die in een voor leken zeer verstaanbare taal spreekt. Chang kwam in DeWereldMorgen.be reeds meermaals aan bod (zie onderaan dit interview). Amerikaans socioloog C.J. Polychroniou had met hem een boeiend gesprek:

C.J. Polychroniou: Op een ogenblik dat alle contradicties van het neoliberaal kapitalisme culmineren in massale protesten en oppositie, brengen de Amerikaanse presidentsverkiezingen een megalomane racist aan de macht, die het neoliberalisme volledig omarmt, fanatiek loyaal is aan de rijke één procent en tegelijk de gevolgen van datzelfde neoliberalisme beweert te zullen stoppen. Veertig jaar al heerst het dogma van het ‘vrijemarktkapitalisme’ over de industriële wereld. Wat zijn volgens jou de mythes en leugens van het reëel bestaande kapitalisme?

Ha-Joon Chang: “De Amerikaanse schrijver Gore Vidal zei ooit dat het Amerikaanse systeem bestaat uit “vrije onderneming voor de armen en socialisme voor de rijken”. Ik denk dat dat perfect samenvat wat de voorbije veertig jaar voor ‘vrijemarktkapitalisme’ doorgaat, vooral maar niet uitsluitend in de VS. De rijken werden al die jaren steeds meer afgeschermd van de reële invloed van de markt, terwijl de armen er meer en meer aan werden blootgesteld.”

“Voor de rijken waren de voorbije veertig jaar ‘kop, ik win, letter, jij verliest’. Topmanagers tekenden contracten die hen honderden miljoenen dollars garanderen als ze falen – en nog meer als ze slagen. Grote bedrijven werden massaal gesubsidieerd, met nauwelijks randvoorwaarden, rechtstreeks of onrechtstreeks door bijvoorbeeld aankopen van de overheid (vooral in defensie). Daar hingen dan zwaar opgeblazen prijskaartjes aan vast voor toepassingen van technologie die met door de overheid gesubsidieerd onderzoek waren gefinancierd.”

Gore Vidal: Neoliberalisme is “vrije onderneming voor de armen en socialisme voor de rijken”

“Na elke financiële crisis, van de bankencrisis in Chili van 1982 over de Aziatische crisis van 1997 tot de wereldwijde financiële crisis van 2008, werden banken telkens weer gered met honderden miljarden dollars belastinggeld. Zo goed als geen topbankiers zijn naar de gevangenis gegaan. De voorbije tien jaar werd de bezittende klasse in de rijke landen bovendien drijvend gehouden met historisch lage interestvoeten.”

“De arme mensen werden daarentegen meer en meer onderworpen aan de werking van de echte vrije markt. In de naam van ‘flexibiliteit van de arbeidsmarkt’ werden zij systematisch beroofd van hun rechten als werknemers. Deze trend heeft een nieuwe bovengrens bereikt met de zogenaamde ‘gig-economie’ ^(*1). In dat systeem worden werknemers aangeworven als zogezegde ‘zelfstandigen’, zonder dat ze in werkelijkheid enige controle hebben over hun werk, zoals echte zelfstandigen. Ze verliezen zo elementaire rechten zoals zorgverzekering en betaald verlof. Met die uitgeholde rechten moeten ze dan steeds slechter betaalde baantjes aanvaarden in steeds slechtere werkomstandigheden.”

“Op vlak van consumptie worden alle industrieën die basisdiensten leveren, waar de armen relatief meer afhankelijk van zijn, steeds verder geprivatiseerd en gedereguleerd – hieronder vallen zaken als water, elektriciteit, openbaar vervoer, gezondheidszorg en onderwijs. Dat heeft tot gevolg dat de armen een steeds groter deel van hun uitgaven onderworpen zien aan de logica van de markt.”

“Neoliberalisme is fantastisch om een regressieve politieke agenda door te drukken zonder de indruk te geven dat het dat is wat je doet. Je bespaart immers alleen maar ‘omdat de begroting in orde moet zijn’, omdat de rekeningen moeten kloppen. In werkelijkheid lanceer je een aanval op de werkende klasse en de armen.”

“Sinds de economische crisis in 2008 begon, is de sociale bescherming in de meeste landen ingekrompen en worden de toegangsvoorwaarden steeds maar strenger (zaken zoals de bijzonder wrange “testen van de fitheid om te werken” of verplichte trainingen om een CV op te stellen als eis om nog werkloosheidssteun te ontvangen). Meer en meer arme mensen worden zo op de arbeidsmarkt gedwongen in voor hen ongepaste banen waar ze de middelen noch de capaciteiten hebben om mee te draaien.”

“Wat de andere mythes en leugens van het kapitalisme betreft, is de belangrijkste mythe volgens mij dat er een objectief gebied zou zijn waar economie bestaat zonder dat de politieke logica zich daar mag moeien. Als je die mythe aanvaardt en internaliseert, ga je de autoriteit van ‘economische experten’ aanvaarden als de spreekbuis van een soort wetenschappelijke waarheid over ‘de economie’. Die gaan dan opleggen hoe die economie de vrije teugels moet krijgen.” 

“Er bestaat echter geen enkele objectieve grens rond de economie, omdat de markt zelf een politieke constructie is. Dat zie je gewoon door het feit dat het vandaag illegaal is in rijke landen dingen te kopen en te verkopen die ooit op de vrije markt werden verhandeld – zoals slavernij en kinderarbeid (*2).

“Als er al zoiets zou bestaan als een objectieve grens rond ‘de economie’, waarvan mensen beweren dat de politieke logica zich daar niet mag gaan moeien, bedoelen ze in feite dat hun eigen politieke standpunt over wat tot de markt behoort de enige correcte is.”

Neoliberalisme is een geweldige manier om de staat in te krimpen en meer macht te geven aan de grote bedrijven (in binnen- én buitenland). Austeriteit bouwt de rol van de staat af ten voordele van de bedrijven. Het zijn dan ook altijd de sociale uitgaven die het eerst moeten inleveren.

“Daarom is het belangrijk die mythe van een onaantastbare afbakening van ‘de economie’ te verwerpen, omdat dat het begin is van de aanvaarding van de status quo. Als je aanvaardt dat de welvaartsstaat moet inkrimpen, dat arbeidsrechten moeten worden ingeleverd, dat bedrijven moeten sluiten omwille van een of andere ‘objectieve economische logica’ (of ‘de werking van de markt’, zoals ook dikwijls wordt gezegd), dan wordt het bijna onmogelijk om die status quo nog te veranderen.”

Austeriteit (strenge overheidsbesparingen en sociale inleveringen) is het overheersend dogma in Europa en staat hoog op de agenda van de Republikeinse Partij. Als de verdediging van een austeriteitsbeleid op leugens is gebaseerd, wat is er dan het echte objectief van?

“Heel wat economen – Joseph Stiglitz, Paul Krugman, Mark Blyth en Yanis Varoufakis, om er maar een paar te noemen – hebben al aangetoond dat austeriteit niet werkt tijdens een economische terugval, net zoals dat al gebeurd is in de Derde Wereld met de Structurele Aanpassingsprogramma’s van het IMF en de Wereldbank in de jaren 1970, 1980 en 1990 en meer recent in Griekenland, Spanje en andere eurolanden.”

“Er zijn inderdaad personen die austeriteit doordrukken omdat ze oprecht geloven dat het zou werken. Dan zijn er ook zij die hun gezond verstand wel nog hebben en weten dat dat niet zo is maar er toch aan meedoen om heel andere redenen. Het is een geweldige manier om de staat in te krimpen en meer macht te geven aan de grote bedrijven (in binnen- én buitenland). Austeriteit bouwt de rol van de staat af ten voordele van de bedrijven. Om maar een voorbeeld te geven, het zijn altijd de sociale uitgaven die het eerst moeten inleveren.”

“Austeriteit is fantastisch om een regressieve politieke agenda door te drukken zonder de indruk te geven dat dat is wat je doet. Je bespaart alleen maar ‘omdat de begroting in orde moet zijn’, omdat de rekeningen moeten kloppen. In werkelijkheid lanceer je een aanval op de werkende klasse en de armen.”

“Dat is bijvoorbeeld wat de eerste regering van David Cameron (2010-2015) deed in Groot-Brittannië, met de toenmalige coalitie van zijn Conservatieve Partij en de Liberaal-Democraten. Hij lanceerde bij zijn start als eerste minister in 2010 een zeer hard sociaal inleveringsbeleid, terwijl op dat ogenblik de Britse openbare financiën een dergelijke austeriteit helemaal niet nodig hadden, zelfs niet volgens de normen van de meeste orthodoxe economische theorieën”

Wat vind jij van het huidige discours over het gevaar van de openbare schuld? Hoeveel openbare schuld is teveel?

“Of openbare schuld goed of slecht is hangt af van meerdere factoren:

• wanneer werd het geld geleend: het is beter als de overheid leent tijdens een economische neergang);
• waar werd het geld voor uitgegeven: beter als het voor investeringen in infrastructuur wordt gebruikt, voor wetenschappelijk onderzoek, voor onderwijs en niet voor militaire uitgaven of nutteloze monumenten;
• wie heeft de schuldbrieven in handen: beter als dat je eigen staatsburgers zijn, anders riskeer je een ‘wedren naar de bank’ tegen je land.”

“Een van de redenen waarom Japan een dergelijke hoge overheidsschuld kan dragen is omdat het overgrote deel van die openbare schuld in handen is van Japanners. Een zeer hoge schuld kan natuurlijk een probleem zijn, maar de term ‘zeer hoog’ is subjectief en hangt af van het land en zijn omstandigheden. Volgens de gegevens van het IMF heeft Japan een openbare schuld die zo groot is als 248 procent van het jaarlijk bruto nationaal product (BNP^{) (*3).} Niemand praat daar echter over de gevaren van die schuld.”

“De VS hebben een schuldverhouding van 105 tegenover hun BNP, veel hoger dan Zuid-Korea (38), Zweden (43) of zelfs Duitsland (74). Mensen zullen verrast zijn te horen dat Singapore een schuldratio heeft van 105 procent. Toch horen we nooit iets over de zorgwekkende openbare schuld van dat land.”

(ter vergelijking: Griekenland heeft een schuldratio van 175 procent, België 106, Nederland 65, Frankrijk 96, Groot-Brittannië 89, Spanje 99, Portugal 129, Italië 132, nvdr)

Een aantal gerespecteerde economen stelt dat het tijdperk van economische groei voorbij is. Ben jij het daarmee eens?

“Heel wat experts hebben het tegenwoordig over het “nieuwe normaal” en “permanente stagnatie” (een lange ononderbroken periode van zeer lage of geen economische groei, nvdr), waarin hoge ongelijkheid, een verouderende bevolking, de verminderde investeringen van de privésector leiden tot chronisch lage groei, die alleen tijdelijk kan gestimuleerd worden door financiële zeepbellen, die op lange termijn onhoudbaar zijn.”

“Dit zijn allemaal zaken die met overheidsbeleid kunnen gecounterd worden, permanente stagnatie is dus niet onvermijdelijk. Veroudering van de bevolking kan je tegengaan door beleidsmaatregelen die werk en opvoeden van kinderen meer verzoenbaar maken (zaken zoals goedkope en goede kinderopvang, flexibele werkuren op maat van de werknemer, niet de werkgever, looncompensatie voor het opvoeden van kinderen) en door meer immigratie.”

“Ongelijkheid kan worden tegengegaan door een meer agressief fiscaal en herverdelingsbeleid, door betere sociale bescherming van de zwakkeren (bijvoorbeeld door stadsplanning, bescherming van kleine buurtwinkels, steun aan kmo’s). Lagere investeringen door de privésector kunnen worden gecompenseerd door hogere overheidsuitgaven, zoals de Japanse ervaring van de voorbije 25 jaar heeft aangetoond.” 

 “Zeggen dat deze permanente stagnatie ‘kan tegengewerkt worden’ is nog iets anders dan zeggen dat ze ‘zal worden tegengewerkt’. Het snelste beleid om de veroudering van de bevolking tegen te gaan – een toename van de immigratie – is politiek niet populair. In vele rijke landen is het politieke landschap nu zo dat het moeilijk gaat worden om de ongelijkheid te verminderen, zowel op korte als op middellange termijn. Lage groei blijft dan heel waarschijnlijk.”

“Dat wil daarom niet zeggen dat dat ook voor altijd zo zal zijn. Op lange termijn kan beleid en de economie zodanig veranderen dat de oorzaken van de huidige aanhoudende stagnatie toch worden aangepakt op een betekenisvolle manier. Dit toont nog eens aan hoe belangrijk de politieke strijd is om het economisch beleid grondig te veranderen.”

Wat is uw professionele mening over het economisch beleid dat Donald Trump voorstelt? Dat beleid staat duidelijk voor neoliberalisme en cadeautjes voor de rijken, maar is tegelijk tegen de wereldwijde vrijhandelsakkoorden?

“Het plan van Trump voor de economische heropleving van de VS is nog altijd redelijk vaag. Voor zover ik er iets over kan zeggen, zie ik twee centrale elementen – er voor zorgen dat de Amerikaanse bedrijven terug banen creëren in eigen land en meer investeringen in infrastructuur.”

Meer protectionisme?

“Dat eerste element ziet er eerder denkbeeldig uit. Hij beweert dat te gaan doen door meer protectionisme. Dat gaat niet werken, om twee redenen.”

1. “Eerst en vooral zijn de VS al gebonden door allerlei internationale handelsakkoorden – de WTO, NAFTA en talrijke bilaterale vrijhandelsakkoorden met Korea, Australië, Singapore, enzovoort. Je kan die dingen wel enigszins marginaal in een meer protectionistische richting gaan duwen, maar het gaat heel lastig zijn voor de VS om extra invoertarieven te heffen, die zo hoog zouden zijn dat ze Amerikaanse banen terug gaan brengen, zolang ze aan die akkoorden gebonden zijn. Het team van Trump zegt wel dat ze die akkoorden opnieuw gaat onderhandelen, maar dat gaat jaren vergen, geen maanden. Dat gaat zeker geen zichtbare resultaten leveren voor het einde van zijn eerste termijn als president.”

2. “Ten tweede, zelfs als Trump erin zou slagen nieuwe importtarieven op te leggen die ingaan tegen internationale akkoorden, dan is de structuur van de Amerikaanse economie nog altijd zo dat er grote weerstand zal zijn tegen deze protectionistische maatregelen in de VS zelf. Heel wat van de producten die worden ingevoerd vanuit landen als China en Mexico zijn immers zaken die worden geproduceerd door – of voor – Amerikaanse bedrijven.”

“Als de prijzen van iPhones en Nike-loopschoenen ‘made in China’ of auto’s van General Motors ‘made in Mexico’ 20 tot 25 procent omhoog gaan, dan zullen de Amerikaanse consumenten niet bepaald gelukkig zijn, evenmin als Apple, Nike en GM. Gaat dat er toe leiden dat Apple en GM hun productie terug zullen verhuizen naar de VS? Dan gaan ze gewoon verhuizen naar landen als Vietnam of Thailand waarvoor die hogere invoertarieven niet gelden.”

Heel wat van de producten die worden ingevoerd in de VS vanuit landen als China en Mexico zijn zaken die worden geproduceerd door of voor Amerikaanse bedrijven.

“Het hele internationale handelssysteem kan je niet zomaar een-twee-drie veranderen met eenvoudige protectionistische maatregelen. Dat vraagt een hertekening van alle wereldwijde regels en de manier waarop meerwaarde wordt gecreëerd. Ook voor de binnenlandse economie van de VS zullen veel meer radicale maatregelen nodig zijn dat wat de regering van Trump overweegt.”

“Dit vergt een systemische hertekening van heel het industrieel beleid om de uitgeputte productieve capaciteiten van de Amerikaanse economie terug op te bouwen. Dat gaat over beter opgeleide werknemers, andere managementsystemen, industrieel onderzoek en over de modernisering van de volledige infrastructuur.”

“Om enig succes te hebben zal een dergelijk industrieel beleid moeten samengaan met een radicale hervorming van het financiële systeem, zodat meer ‘sluimerend kapitaal’ vrijkomt voor langetermijninvesteringen, zodat getalenteerde mensen terug gaan werken in de industriële sector, eerder dan zoals nu in het bankieren of in het verhandelen van vreemde valuta.”

Meer investeringen in infrastructuur

“Het tweede basiselement van Trump voor de herleving van de Amerikaanse economie is investeren in infrastructuur:”

“Zoals ik hierboven al zei kan de verbetering van de infrastructuur inderdaad een onderdeel zijn van een echte strategie voor economische heropleving. Zoals je echter in je vraag al opmerkt, zal de fiscaal conservatieve meerderheid van de Republikeinen in het Congres zich daar fel tegen verzetten. Benieuwd hoe dat gaat uitdraaien.”

“Waar ik me echter nog meer zorgen over maak is dat Trump waarschijnlijk het “verkeerde” soort infrastructuur gaat stimuleren – zoals in immobiliën (zijn natuurlijk territorium), eerder dan in industriële ontwikkeling. Daarmee gaat er in geen enkel geval een herleving van de Amerikaanse economie komen, maar bovendien zal dit bijdragen tot nieuwe zeepbellen in de immobiliënsector. Dat is nu net een van de belangrijkste oorzaken waarmee de wereldwijde financiële crisis in 2008 begonnen is.”

Interview C.J. Polychroniou

Het artikel Exposing the Myths of Neoliberal Capitalism: An Interview With Ha-Joon Chang van C.J. Polychroniou verscheen op de website Truthout op en werd vertaald door Lode Vanoost. Overname van deze vertaling kan voor niet-commerciële doeleinden en met vermelding van origineel en deze vertaling.

(*1) Een ‘gig’ is informele taal voor ‘een optreden’, bijvoorbeeld van een muziekgroep. Het wordt ook veel sarcastisch gebruikt voor een ‘baantje’, een zogezegde ‘buitenkans’, waarmee men echter een slecht betaald werk van korte duur bedoelt.

(*2) Chang beweert niet dat die dingen niet meer bestaan. Ze zijn vandaag echter overal ‘onwettelijk’.

(*3) As de Japanse economie in 2015 een factor 100 produceert, dan is de schuld van het land 248, dus bijna 2,5 maal zo groot als wat het land in een heel jaar produceert (in financiële termen).