Ga naar de inhoud

Sylvia Pankhurst, een rebelse suffragette

Als kunstenares en journaliste heeft Sylvia Pankhurst (1882-1960) zich ingezet voor vrouwenemancipatie, de ontvoogding van de arbeidersklasse en de strijd tegen het kolonialisme. Ze opteerde voor de radendemocratie, een idee dat nog niets van zijn actualiteit verloren heeft.

13 min leestijd

(Door Johny Lenaerts, foto van website Sylvia Pankhurst Memorial 

Suffragette

In de familie Pankhurst is er op de eerste plaats de moeder, Emmeline, de meest bekende, die de suffragettebeweging opgericht heeft om stemrecht voor vrouwen te eisen. Mooi, moedig, charismatisch. Sedert 1930 heeft ze een standbeeld met geheven armen alsof ze de menigte toespreekt voor het Britse parlement aan de oevers van de Thames.

Vervolgens is er de oudste zus, Christabel. Nadat ze Emmeline bijgestaan had leidde ze de Politieke en sociale vereniging van vrouwen vanuit Parijs, waar ze naartoe gevlucht was.

En vervolgens is er Sylvia, die zich vele jaren evenzeer als Emmeline en Christabel aan de strijd van de suffragettes gewijd heeft, maar zonder er de leiding van te nemen.

In de familie Pankhurst is er ook Adela en Harry, een kind met een fragiele gezondheid waar Sylvia zich erg bij betrokken voelt. De eerste zoon van Emmeline en Richard Pankhurst, Frank, stierf op 4-jarige leeftijd aan difterie. Adela, de jongste van de drie zussen, verlaat Engeland in 1914 om naar Australië te emigreren en er een belangrijke plaats in de beweging voor stemrecht te bekleden.

Tenslotte is er de vader, Richard Pankhurst, die twintig jaar ouder dan zijn vrouw is. Hij is advocaat en socialistisch militant, en verdedigde de zaak van de suffragettes toen die nog niet bestonden. In 1898 stierf hij onverwacht aan een maagzweer. Hij was 64, Sylvia 16.

Het gezin blijft achter met schulden. Wat rest zijn enkele schilderijen. Om zoveel mogelijk te verkopen doet de weduwe een beroep op een bevriend kunsthandelaar. Deze ontdekt dat Sylvia over tekentalent beschikt en bezorgt haar een studiebeurs voor Venetië, waar ze schilderlessen volgt. In 1904 krijgt ze dan een beurs voor het kunstcollege in Londen. Ze voelt er zich verloren. Ze heeft enkel als vriend haar broer Harry en Keir Hardie, een vriend van haar vader, die de eerste travaillistische verkozene en de eerste voorzitter van de travaillistische partij zou worden. Hij reist veel, is getrouwd en heeft kinderen. Hij is 47, Sylvia 22. Urenlang praten ze met elkaar, wandelen ze door parken en brengen soms samen een dag door op het platteland. Beetje bij beetje evolueert hun vriendschap. Ze houden van elkaar. Ze zullen samen een stukje weg afleggen, waarop Sylvia zich meer en meer in de politiek zal engageren. Op haar appartement vinden regelmatig samenkomsten van suffragettes plaats. Ze raakt meer en meer betrokken bij hun strijd. Ze neemt deel aan demonstraties, houdt lezingen, raakt ook regelmatig in de gevangenis.

De East End

Tijdens een reis doorheen de industriegebieden van het noorden van het land leert ze het harde leven van de arbeiders en de mijnwerkers kennen. Een lang artikel, geïllustreerd met haar tekeningen en getiteld ‘Women Workers of England’, verschijnt in de London Magazine. Anderen, ook op basis van haar notities die ze tijdens de reis gemaakt had, worden gepubliceerd in Votes for Women. Langzaamaan neemt het schrijven een steeds grotere plaats in het leven van Sylvia Pankhurst in. In 1911 verschijnt The Suffragette, een boek van vijfhonderd bladzijden waarin ze in detail de strijd van de militanten tussen 1905 en 1910 beschrijft. Het kent een groot succes.

In hetzelfde jaar, en opnieuw het jaar daarop, maakt ze een lezingentournee in Amerika, geeft soms drie lezingen op één dag. Ze wordt er geconfronteerd met het racisme. In lange brieven aan Keir Hardie brengt ze verslag van haar wederwaardigheden uit en zoekt ze steun.

In oktober 1912 lanceert Sylvia Pankhurst een nieuwe campagne in naam van de suffragettes in East Londen. Ze wil een massabeweging uitbouwen, ze wil arbeidsters organiseren. Want ze is van mening dat de kwestie van gelijke lonen even belangrijk is als die van het stemrecht, dat feminisme en socialisme altijd met elkaar verbonden moeten zijn. Talrijke keren zal ze in de gevangenis belanden, waar ze in hongerstaking gaat, maar na haar vrijlating onverminderd verder militeert. Ze zal in botsing komen met haar moeder en haar zus, die van mening zijn dat ze zich uit de arbeiderswijken moet terugtrekken. In 1914 komt het tot een breuk. De afdeling van de East End wordt een autonome organisatie en concentreert zich voortaan op de dagelijkse noden van de arbeidsters. Ze lanceert een eigen blad, de Women’s Dreadnought. Ze zal er regelmatig in schrijven.

Oorlog

In april 1914 vertrekt Pankhurst opnieuw naar Europa, om er lezingen te geven in Boedapest, Wenen, Dresden, Berlijn en Brussel. In juni wordt ze nogmaals gearresteerd. Als op 4 augustus de oorlog uitbreekt is ze in Dublin om een proces bij te wonen van soldaten die op de menigte geschoten hadden. Terwijl haar zus Christabel verklaart dat de tijd voor stemrecht beter kan gebruikt worden om de Duitsers te bestrijden, en The Suffragette omgedoopt wordt tot Britannia, wordt de Women’s Dreadnought het belangrijkste anti-oorlogsblad van Engeland. De suffragettes van de East End bouwen er een distributiecentrum voor babymelk uit en richten twee restaurants aan betaalbare prijzen op. Ze bedienen tot vierhonderd personen per dag. Sylvia Pankhurst voert het woord op anti-oorlogsdemonstraties in verschillende steden. Als Keir Hardie ernstig ziek wordt en overlijdt, is dat voor Pankhurst een groot verlies.

Terzelfder tijd als ze kindercrèches en restaurants organiseert, lanceert Pankhurst een campagne tegen de lage lonen en de onaanvaardbare toestanden in de sweatshops waar de vrouwen de mannen beginnen te vervangen. Om de tewerkstellingsproblemen op een andere manier op te lossen, richt ze volgens de beginselen van solidariteit en samenwerking een schoenfabriek en een speelgoedfabriek op. De eerste blijkt een financiële ramp, terwijl de tweede goed loopt: in die oorlogsjaren is er een grote vraag naar speelgoed. Tijdens elke meeting, manifestatie of samenkomst wordt er naast de slogans van de suffragettes ook ‘gelijk loon voor gelijk werk’ geëist. Maar zonder grote stakingen heeft hun beweging weinig effect, en onder de militanten groeit het verlangen naar een radicalere verandering. Tegenover de levens die vernietigd werden in een oorlog die volgens Pankhurst enkel de belangen van de machtigen en de rijken dient, denkt ze nu dat de onrechtvaardigheden die de vrouwen aangedaan worden hun diepste wortels hebben in het parlementair kapitalistisch systeem die alle arbeiders, mannen en vrouwen, uitbuit en hen het stemrecht onthoudt. Langzaam zal de federatie van de suffragettes van de East End zich transformeren tot een socialistische groepering die zich kant tegen het wereldconflict en een waarachtig universeel stemrecht verdedigt.

In het begin van 1918 treedt er een wet in voege die stemrecht verleent aan alle volwassen mannen op uitzondering van gewetensbezwaarden, alsook aan de vrouwen boven de dertig die eigendom hebben of die getrouwd zijn met een man die eigendom bezit. Maar indien een vrouw of haar echtgenoot sociale steun aanvaardt, heeft ze geen stemrecht meer, noch voor de algemene noch voor de lokale verkiezingen, terwijl als het om een man gaat, hij enkel niet aan de lokale verkiezingen mag deelnemen. Dat is voor Sylvia Pankhurst onaanvaardbaar. Terwijl de wet op hoera-geroep onthaald wordt, is ze voor Pankhurst een nederlaag die haar wantrouwen tegenover het systeem van parlementaire vertegenwoordiging nog doet toenemen.

Nieuwe perspectieven

In februari 1917 breekt in Rusland de revolutie uit. De inhoud en de toon van de Dreadnought veranderen. Het blad opent haar kolonnen voor alle stromingen van de uiterst-linkerzijde, voor de marxistische theorie, voor de analyse van de arbeidersstrijd waar ook ter wereld. Toespraken en artikelen van Lenin worden erin afgedrukt. John Reed verhaalt van het rode Rusland. De Italiaanse anarchist Silvio Corio schrijft een lang artikel over Marx. Hij leidde in die tijd een kleine drukkerij. Hij schrijft goed. Zijn onderzoekingen zijn ernstig. Hij kan onbelemmerd reizen. Eigenschappen waarvan Sylvia Pankhurst beseft dat ze nuttig kunnen zijn. Ze nodigt hem uit toe te treden tot het redactiecomité. Dertig jaar lang zullen ze samen werken en leven.

Als in oktober de bolsjewieken in Rusland de macht overnemen, lijken zich nieuwe perspectieven te openen. De Women’s Dreadnought wordt omgedoopt tot de Workers’ Dreadnought. Het socialisme dat Sylvia Pankhurst verdedigt is dat welke ze in de East End in praktijk brengt, op basis van de beginselen van wederzijdse hulp en collectief leven. Even weinig orthodox als haar feminisme.

In juni 1919 besluit de groepering zich aan te sluiten bij de Derde Internationale (de Komintern), die in maart in Moskou opgericht was. Die zomer nodigt Clara Zetkin Pankhurst uit deel te nemen aan een congres in Duitsland. Bij haar terugkomst stort Sylvia Pankhurst zich in het activisme. De gesprekken die ze tijdens haar reis en haar deelname aan de debatten gehad heeft helpen haar haar opvatting over het begrip ‘sovjet’ of ‘raad’ te verduidelijken.

Sylvia Pankhurst verdedigt het idee van sociale sovjets, raden die opgericht moeten worden dààr waar de mensen leven en niet waar ze werken. Op die manier betrekken ze de hele arbeidersklasse bij de creatie van een revolutionaire organisatie, daarbij inbegrepen de vrouwen die niet buitenshuis werken, werklozen, kinderen en ouderen. Ze gelooft in een communautaire en gedecentraliseerde vorm van het socialisme dat georganiseerd wordt rond raden van verkozen vertegenwoordigers. Het is een systeem dat ze veel democratischer vindt dan om het even welk parlement en dat ze zelf tijdens de oorlog in de East End in praktijk gebracht heeft.

Wij moeten, verklaart ze op een meeting, sovjets creëren in onze straten, in onze bedrijven, in onze fabrieken, want de straten en de huizen zijn de werkplaatsen van de moeders die zich moeten organiseren en die hun gezin moeten organiseren ten einde de werkende klasse aan de macht te brengen. Vele uitgaven van de Dreadnought bevatten artikelen over de vrouw en het socialisme, over de noodzaak om gemeenschappelijke wasserijen, restaurants en textielateliers op te richten.

Uitgesloten

In 1920 trekt Sylvia Pankhurst naar het tweede congres van de Komintern. Naast Russen nemen er tweehonderdvijftig vertegenwoordigers uit meer dan dertig landen aan deel. Slechts tien van hen zijn vrouwen. Na afloop van het congres wordt Pankhurst uitgenodigd om samen met John Reed crèches, scholen en ziekenhuizen te bezoeken.

Kort na haar terugkomst uit Moskou wordt ze gearresteerd. Ze wordt ervan beschuldigd in de Dreadnought openlijk opgeroepen te hebben tot een opstand van het leger en de burgerbevolking. Ze wordt veroordeeld tot zes maanden. Als ze op 30 mei 1921 de gevangenis mag verlaten, wordt ze opgewacht door een kleine menigte met rode vlaggen en revolutionaire liederen.

In haar afwezigheid waren de leden van de Britse sectie van de Derde Internationale in conflict gekomen met Silvio Corio. Hij was gekant tegen de vorming van een verenigde communistische partij. Het linkse blok dat Sylvia Pankhurst in de schoot van de partij wilde oprichten vond steeds minder steun. Met de eenmaking verloor de Dreadnought haar positie van officieel orgaan. In 1920 werd daarin integraal de ‘Open Brief aan partijgenoot Lenin’ van Herman Gorter afgedrukt. De Nederlandse dichter en communist antwoordt daarin op de brochure van Lenin, De linkse stroming, kinderziekte van het communisme, en betwist de beslissingen van de Derde Internationale. ‘Met de oprichting van de Derde Internationale is ook bij ons het opportunisme niet gestorven,’ schrijft hij. ‘Ook nu weer zullen communisten in het parlement gaan, om leiders te worden… ja, om leiders macht te geven. Slechte parlementaire compromissen met sociaalpatriotten en burgerlijken zullen weer in gebruik komen, daar de revolutie in West-Europa nu eenmaal langzaam zal gaan. Het vrije woord zal worden onderdrukt, en goede communisten zullen worden uitgestoten.’

Het waren voorspellingen die juist zouden blijken, onder meer in het geval van Sylvia Pankhurst. De partijleiding wilde de lijn van de Dreadnought bepalen en een hoofdredactuer kiezen, hetgeen op het verzet van Pankhurst stootte. Er werd haar geantwoord dat de partij niet het bestaan van een onafhankelijk blad zou tolereren. Dat er discipline moest zijn. Ze werd uitgesloten.

Sylvia Pankhurst had nooit macht over anderen willen uitoefenen. Ze had zich altijd verzet tegen het streven om leiders te worden, om leiders macht te geven. En ze bleef er zich tegen verzetten. Ze verwijt de communistische partij een marionet van Moskou te zijn, ze beschuldigt Lenin ervan de zaak van de arbeiders de rug toe te keren. Maar haar stem wordt nauwelijks nog gehoord.

Ethiopië

Nadat ze uit de Britse communistische partij uitgesloten werd bevond Pankhurst zich in een politiek isolement, dat enkel nog zou toenemen. De interesse voor de Dreadnought verminderde van week tot week. In juli 1924 wordt er definitief een punt achter gezet. De lange strijd van Sylvia Pankhurst is op een nederlaag uitgelopen. Ze zal zich nooit met de bestaande toestand verzoenen. Maar ze vindt dat ze nu recht heeft op een pauze en een kind. In december 1927 wordt haar zoontje geboren. Ze is 45. Het maakt haar gelukkig.

Sylvia Pankhurst is nooit getrouwd geweest. Ze stond op haar onafhankelijkheid en stoorde zich niet aan de mening van anderen. Samen met Silvio vestigt ze zich op het platteland en wijdt ze zich aan schrijfwerk. Ze werkt aan vier boeken tegelijkertijd.

Maar aan het begin van de jaren 1930 tekenen er zich donkere wolken af. De Tweede Wereldoorlog kondigt zich aan. Mussolini bereidt zich voor om Ethiopië te koloniseren. Sylvia Pankhurst neemt de verdediging op zich van wat voor haar de laatste citadel van de zwarte medemens is. Samen met Silvio Corio verdedigt ze de weduwe en de kinderen van Giacomo Matteotti, de Italiaanse socialistische volksvertegenwoordiger die in 1924 vermoord werd. Ze klaagt het gevaar van het fascisme voor Europa aan, maar ze benadrukt ook, iets wat in die tijd zeldzaam was, het racistisch en antisemitisch karakter van deze ideologie. Ze stort zich weer in het activisme. Als in 1935 de troepen van Mussolini Ethiopië binnenvallen klaagt ze de zgn. neutraliteit van de westerse landen aan en start ze een weekblad, New Times and Ethiopia News, waarin ze de wreedheden van de Italiaanse fascisten aan de schandpaal nagelt en het verzet van de Ethiopiërs beschrijft.

Als keizer Haïlé Sélassié naar Engeland vlucht, zal ze hem opwachten in Waterloo Station en enkele dagen later een interview van hem afnemen. Ze organiseert meetings en debatavonden, neemt zowat overal in Groot-Brittannië het woord. In Spanje breekt de burgeroorlog uit. Gedurende drie jaar zal Sylvia Pankhurst in haar blad verslag uitbrengen van de strijd van de republikeinen. Maar de strijd van het Afrikaanse volk komt voor haar op de eerste plaats.

Vanaf het ogenblik waarop Mussolini de oorlog verklaart aan Frankrijk en Groot-Brittannië, op 10 juni 1940, tracht Pankhurst het Ethiopisch verzet te laten erkennen als een geallieerde kracht.

In 1955, op 73-jarige leeftijd, beslist ze een punt te zetten achter de uitgave van de New Times and Ethiopia News en haar leven te veranderen. Het jaar voordien was Silvio Corio overleden. Ze verkoopt haar huis en vertrekt naar Addis-Abeba. Ze lanceert er de Ethiopian Observer, waar ze tot haar dood een groot gedeelte zelf van schrijft. Voor haar artikelen reist ze veel, bezoekt ze ziekenhuizen, scholen, fabrieken. En nooit vergeet ze de toestand van de vrouwen.

Ze overlijdt in 1960 en wordt in Addis Abeba begraven, in Afrikaanse grond.

* Marie-Hélène Dumas, ‘Sylvia Pankhurst. Féministe, anticolonialiste, révolutionnaire’, Libertalia, 2019.