Ga naar de inhoud

Simpele oplossingen voor de klimaatramp: openbaar vervoer

Het wordt steeds duidelijker dat er een klimaatramp aan de gang is. Tegelijkertijd lijken de oplossingen daarvoor verder weg dan ooit. Gezagsgetrouwe NGO’s proberen – meestal nog tevergeefs ook – hoogstens wat uitstoot van broeikasgassen terug te dringen. Dat doen ze veelal door het promoten van neoliberale oplossingen (schonere auto’s, biobrandstof, emissiehandel en ander technische fixes). Terwijl de echte – politieke – oplossingen voor de hand liggen. Herstel van goed openbaar vervoer is er zeker een van.

10 min leestijd

 (Door Kees Stad, geschreven voor het komende nummer van Buiten de Orde, foto: 70.000 wielen de lucht in na fietsdemonstratie in Hongarije in 2007 CC/wikipedia en, o ja, wordt alstublieft donateur van deze website!)

Een van de voornaamste oorzaken van de sterke toename van broeikasgassen die voor klimaatverandering zorgen, is de manier waarop personenvervoer geregeld is. Het gaat dan niet alleen over het sterk toegenomen vliegverkeer. Ook het feit dat er steeds meer (personen)autoverkeer gebruikt wordt, is een groot probleem, en niet alleen voor het klimaat. De oplossing is dan ook duidelijk: goed collectief en dus openbaar vervoer, zoals niet lang geleden nog vanzelfsprekend was.

Je zou verwachten dat milieu-NGO’s het tot hun hoofdtaak zouden hebben gemaakt, om de neoliberale sloop van bijvoorbeeld de tot voor kort nog goed functionerende spoorwegnetwerken in Europa een halt toe te roepen. Maar niets is minder waar. Je hoort ze er niet of nauwelijks over. Wel lopen ze zich het vuur uit de sloffen om te pleiten voor schonere vliegtuigen of auto’s, naast allerhande technische nieuwigheidjes als oplossing. Dat hele arsenaal biobrandstoffen waarvan nu ontdekt wordt hoe schadelijk die zijn, is er ooit gekomen omdat milieu-NGO’s dat als Grote Oplossing aan het pluggen waren.

Het General Motors schandaal

In veel steden in de Verenigde staten bestond een goed functionerend tram-systeem, in de volksmond streetcars of trolleys genoemd. Een variant was de cable car, die geheel zonder motor of elektriciteit werkte – de wagons dan – doordat de wagons aan een in de straat verwerkte kabel voortgetrokken werden. Vooral handig in steden met grote hoogteverschillen zoals San Francisco. Hoewel zeer populair en veelgebruikt, is dat allemaal in snel tempo geheel gesloopt om ruim baan te maken voor personenauto’s. Alleen in een paar steden is er nu nog wat van over, als een soort toeristenattractie.

Er is in 1996 een fascinerende documentaire gemaakt over het tragische lot van het stedelijk openbaar vervoer in de Verenigde Staten onder de titel Taken for A Ride. De documentaire (hier een online-versie) laat zien hoe de auto-industrie in de VS – General Motors voorop – de tramsystemen voor een habbekrats opkoopt om ze vervolgens te vernietigen. Meestal worden er eerst buslijnen van gemaakt, als tussenstation. In sommige gevallen werden de remises simpelweg in de hens gestoken om van de trams af te komen. Het is natuurlijk een schril voorbeeld, en in werkelijkheid zullen er meer factoren een rol gespeeld hebben, maar het is een voorbode voor wat ons in Europa te wachten staat, en nu al duidelijk te zien is. Over een paar jaar is er – zeker van het internationale deel – van het spoorwegsysteem in Europa niets meer over. Als alternatief mag u dan gaan vechten om een stoel in een krakkemikkig vliegtuig ergens op een afgelegen industrieterrein, en dus het klimaat helpen verwoesten. Of u mag gaan proberen om de snelweg te overleven in uw personenauto.

Salami

In de Europese situatie is het slopen van het openbaar vervoer niet direct in handen van General Motors gegeven, maar hebben de liberalen (van al die centrumpartijen) dat er langzaam via Europese wetgeving in gevlochten. Dat karwei is nog niet af. De spoorwegen in Nederland bijvoorbeeld, zijn nog niet geheel geprivatiseerd. Maar het proces is wel halverwege, doordat de boel in allerlei onderdelen gehakt is die allemaal op zich een (overheids)bv zijn geworden die elkaar nu geld proberen uit de zak te kloppen. Dat proces heet ‘verzelfstandigen’.

De reden dat het niet zo hard is gegaan als Bolkestein en de zijnen toentertijd hadden gewild, is dat er hier en daar nog wat partijen, actiegroepen en vakbonden tegenwicht bieden en dat privatisering van spoorwegen sowieso onmogelijk is. Het aanleggen van de infrastructuur is veel te duur en vervolgens kan er niet op geconcurreerd worden. Het is nu eenmaal niet echt een optie om verschillende spoorlijnen naast elkaar aan te leggen en dan de slag om de reizigers te gaan voeren. Met buslijnen ging dat makkelijker, waardoor die sector een stuk verder geprivatiseerd is en we nu te maken hebben met een wirwar van private busbedrijven die geld proberen te slaan uit schoolkinderen en bejaarden die boodschappen willen doen. Net als bij de privatisering van watervoorziening, proberen de liberalen/ondernemers de privatisering van de spoorwegen daarom zo ver mogelijk voor onderdelen door te voeren, en het publiek op te laten draaien voor verliezen en onrendabele onderdelen.

De ondoorgrondelijke worstfabriek van de Europese wetgeving draait ondertussen ook door. Zo werd in december 2016 besloten dat de tijd rijp zou zijn voor de ‘marktpijler’ van het vierde spoorwegpakket. Dit besluit is al zo’n twintigjaar geleden gepland door de privatiseringslobby, die als enige partij beschikt over een lange termijnvisie. Het besluit betekent dat nu officieel besloten is dat het reizigersvervoer in de hele Europese Unie op termijn helemaal opengesteld zal worden voor privébedrijven. Eerder was dat al gebeurd voor het vrachtvervoer. Binnen vier jaar kunnen private maatschappijen nu overal opereren. Het uiteindelijke resultaat is dat er alleen nog geïnvesteerd wordt in de lucratieve hubs en de ploflijnen. De rest zal verpieteren en het lot van de streetcars gaan delen, als we niets doen. Aanpalende neoliberale wetgeving zit bovendien lokaal beleid om voorzieningen te beschermen in de weg. Ook dat was natuurlijk lang geleden zo voorzien door de PvvdA en consorten. Zo is het overheden verboden om specifieke partijen in dergelijke opengemaakte markten te subsidiëren, en moeten alle nieuwe projecten openbaar internationaal aanbesteed worden.

Nachttreinen

Neem het fenomeen nachttrein. Niet zo lang geleden bestond er een uitstekend en vaak betaalbaar netwerk door heel Europa. Je kon bijvoorbeeld ‘s nachts in Amsterdam op de trein stappen, al dan niet in een slaapcoupé de nacht doorbrengen en ‘s ochtends vroeg in Milaan wakker worden. Dergelijke verbindingen zijn een prima alternatief voor vliegen. Je zou zeggen: uitbreiden die verbindingen en sterk in investeren, te meer daar het spoorlijnennetwerk des nachts veel meer ruimte heeft. In werkelijkheid is de internationale nachttrein nagenoeg uitgestorven.

Er is jaren geleden – en alweer hebben milieu-NGO’s daar een stuitende rol in gespeeld – ingezet op wederom de technische fix van hoge snelheidstreinen voor zo snel mogelijke internationale verbindingen. En vaak was die snelle verbinding dan onderdeel van het privatiseringsproces. Met de ingebouwde schaarste en dus peperdure tickets die aan zo’n model vast zitten. Het idee erachter was kennelijk dat vooral de tijdsfactor bepalend zou zijn voor de keuze van de consument. Wie een insider-verslag wil lezen over hoe dat in Nederland in zijn werk is gegaan leze het boek De Ontsporing (zie hier een recensie).

Het Duitse kwartaalblad Lunapark21 (* Zie Heft 38, zomer 2017 Prima Profitklima) is een campagne gestart voor behoud van de nachttrein, met een goed onderbouwd verhaal over het verband dat er bestaat met klimaatbeleid. Daar doen ook allerlei milieuclubs aan mee, die in Duitsland kennelijk wel nog in staat zijn om (systeem)kritische campagnes te voeren. Er is een voorstel gedaan voor een Europees nachttreinnetwerk onder de titel LunaLine, dat zo door beleidsmakers overgenomen zou kunnen worden. (Zie website Bahn Fuer Alle)

Maar de werkelijkheid is voorlopig het tegenovergestelde. De laatste internationale nachttreinen zijn in Duitsland per december 2016 opgeheven. Ze hebben de internationale autotreinen er maar meteen bij opgeheven. Dat er nog wat de grens overrijdt, komt omdat de Oostenrijkse spoorwegen (ÖBB) wat in Duitsland is gaan exploiteren.

Britse nachtmerrie

De Britse spoorwegen zijn tegenwoordig een schoolvoorbeeld van privatisering. Iedereen die daar een kijkje naar neemt, ziet welke rampzalige gevolgen dat heeft voor de kwaliteit van het personenvervoer over het spoor. Daarvoor is overigens geen EU nodig geweest; in het Britse geval was het sloopwerk in handen van Thatcher en haar opvolger John Major, na het instellen van de Railways Act van 1993. Sindsdien zijn de spoorwegen een dure nachtmerrie, waar je meer moet betalen voor minder of helemaal geen transportdiensten.

Het nieuwe jaar is in het Verenigd Koninkrijk begonnen met een grote stijging van de prijzen voor treinkaartjes. Het is de sterkste stijging in vijf jaar tijd. De transportvakbond RMT heeft de prijsstijging aangegrepen voor acties. Volgens de vakbond zijn de tarieven al veel te hoog en wordt er al veel teveel verdiend door de eigenaren. De aanvoerder van de vakbond in The Guardian: “While workers are struggling, the private train companies are raking it in. As we enter the 25th anniversary of railway privatisation legislation, the need for public ownership of rail has never been more popular or necessary.” (“Terwijl werknemers worstelen, harken de particuliere spoorbedrijven de buit binnen. Nu 25 jaar geleden de spoorwegprivatiseringswetgeving inging, is de behoefte aan openbaar eigendom van het spoor populairder en noodzakelijker dan ooit”). Het is zeer onrustig op het werknermersfront momenteel bij de geprivatiseerde spoorwegen en er zijn voortdurend stakingsacties. De vakbond gaat nu bij 40 stations acties voeren tegen de prijsverhogingen en beklaagt onder meer dat er als nieuwe bezuinigingsmaatregel overwogen wordt om op bepaalde treinen het personeel volledig weg te halen (behalve degene die bestuurt dan, voorlopig). Maar er zijn al heel veel onbemande stations (141 in de South Western lijn alleen al), wat zou betekenen dat er voor het publiek helemaal niemand meer te vinden zal zijn voor hulp of advies…

Er is een actiegroep die probeert om het publieke vervoer te redden en zij wijzen op het feit dat automobilisten in de watten worden gelegd door de overheid, die probeert hun kostenstijging te beperken, terwijl voor treinreizigers kennelijk het omgekeerde gebeurt.

Europese stukhakbeleid

Waar het salamibeleid in Europa toe leidt om de voorheen goedlopende publieke spoorwegen in stukjes te hakken en de ‘verzelfstandigde’ onderdelen te privatiseren, wordt onder meer duidelijk uit een vreemd recent incident in België. Daar is commotie ontstaan over een machinist die tot twee maal toe expres te langzaam is gaan rijden zodat zijn passagierstrein vertraging op zou lopen. Hij hoopte daarmee ontslagen te worden, zodat hij aan de slag zou kunnen gaan bij een geprivatiseerde goederenvervoerder waar hij meer verdient. Als hij zelf ontslag had genomen, zou hij een jaar hebben moeten wachten voordat hij de overstap kon maken, zoals in zijn contract staat. Ook zou hij dan 10.000 euro aan zijn oude werkgever NMBS hebben moeten betalen. Er zouden meer dan 3000 machinisten zijn die in die situatie zitten. De NMBS heeft die clausules ingesteld omdat zij de ingewikkelde opleiding van de machinist hebben bekostigd, en niet willen dat de concurrent die vervolgens ‘gratis’ over kan nemen. (zie voor meer details dit stuk op de website DeWereldMorgen).

Kortom: als we dit soort toestanden willen vermijden en goed en betaalbaar collectief vervoer willen hebben, op lokaal en internationaal gebied, die het klimaat zo min mogelijk belast, dan is er maar een mogelijkheid. Net zoals dat geldt voor huisvesting, gezondheid, onderwijs, moeten we dat dan samen en collectief en anti-commercieel vormgeven. Daar hebben kapitaal en markt niets te zoeken, die maken het alleen maar duur en ineffectief. Natuurlijk zullen we dan met de staat te maken krijgen, en dreigen bureaucratische vakbonden. Maar daar kunnen we voor waken door medezeggenschap in te stellen voor werknemers en passagiers en buurtbewoners. Alles beter dan de ieder-voor-zich transportchaos waar ze ons nu in gestort hebben. Het slopen en verhandelen van de publieke voorzieningen in de afgelopen decennia, is niet alleen heel slecht geweest voor die voorzieningen en degenen die er gebruik van moeten maken. Het is ook heel slecht geweest voor het klimaat. Dus, in neoliberale termen uitgedrukt: tel uit je winst!