Ga naar de inhoud

‘Met huidige aanpak slaapwandelt Europa naar nieuwe Wereldoorlog’

>Meer dan 100 jaar na de Eerste Wereldoorlog slaapwandelen de Europese leiders naar een nieuwe wereldbrand. In 1914 dachten de Europese regeringen dat de oorlog drie weken zou duren. Hij duurde vier jaar en kostte het leven aan meer dan 20 miljoen mensen. Dezelfde nonchalance toont zich bij de huidige oorlog in Oekraïne, volgens Portugees socioloog Boaventura de Sousa Santos.

8 min leestijd

(Door Boaventura de Sousa Santos, Globetrotter, DeWereldMorgen vertaaldesk, foto : //www.flickr.com/photos/13476480@N07/51985596446“>manhhai, Flickr / CC BY 2.0)

“In elke oorlog wordt iedereen die voorzichtig is, die naar de argumenten van beide partijen luistert alvorens een standpunt te vormen, of die officiële informatie in twijfel trekt, onmiddellijk beschouwd als medeplichtig aan de vijand”, aldus historica Anne Morelli.

Daar doet DeWereldMorgen niet aan mee. Wij veroordelen heel sterk de militaire invasie van Rusland in Oekraïne en alle oorlogsmisdaden die gepleegd worden. Het is een criminele agressie die ingaat tegen het internationaal recht. Maar wij hoeden ons voor zwart-wit versies. De geopolitieke situatie is buitengewoon complex. Wij willen aspecten naar voor brengen die in de mainstream media worden verzwegen of onderbelicht, om alzo het debat meer genuanceerd te kunnen voeren. Geloof niets zomaar, ook onszelf niet. Blijf kritisch denken. (n.v.d.r.)

De overheersende opvatting is dat de agressor gebroken en vernederd moet worden achtergelaten. In 1918 was Duitsland de verslagen mogendheid. Sommige tegenstemmen, zoals John Maynard Keynes, meenden dat de vernedering van Duitsland een ramp zou zijn.

Aan hun waarschuwingen werd geen gehoor gegeven. Eenentwintig jaar later was Europa opnieuw in oorlog, een oorlog die zes jaar duurde en aan 70 miljoen mensen het leven kostte. De geschiedenis herhaalt zich niet en lijkt ons evenmin iets te leren, maar ze vertoont wel overeenkomsten en verschillen.

De honderd jaar vóór 1914 boden Europa relatieve vrede. De oorlogen die er waren, waren van korte duur. De reden hiervoor was het Congres van Wenen (1814-15), dat de overwinnaars en de overwonnenen van de Napoleontische oorlogen bijeenbracht om een duurzame vrede tot stand te brengen.

Klemens von Metternich. Bron: Wikimedia Commons / Public Domain

De voorzitter van het Congres was Klemens von Metternich (nvdr.: Oostenrijks politicus, één van de belangrijkste diplomaten van de 19de eeuw). Hij zorgde ervoor dat de verslagen mogendheid (Frankrijk) zijn daden met territoriale verliezen moest bekopen, maar ook dat het verdrag samen met Oostenrijk, Engeland, Pruisen en Rusland werd ondertekend om een waardige vrede te waarborgen.

Onderhandeling of totale nederlaag

Waar de Napoleontische oorlogen plaatsvonden tussen Europese mogendheden, gaat de oorlog van vandaag tussen een Europese (Rusland) en een niet-Europese (Verenigde Staten) macht. Het is een proxy-oorlog, waarbij beide partijen een derde land (Oekraïne) gebruiken om geostrategische doelen te bereiken die veel verder reiken dan het land in kwestie en het continent waartoe het behoort.

Rusland is in oorlog met Oekraïne omdat het een oorlog is met de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie (NAVO), die onder het bevel van de Verenigde Staten staat. De NAVO heeft steeds ten dienste gestaan van de geostrategische belangen van de VS. Rusland was ooit een standvastig voorvechter van het zelfbeschikkingsrecht van volkeren. Het offert deze zelfde beginselen nu op illegale wijze op om de eigen veiligheidsbelangen te verzekeren, nadat het er niet in geslaagd is deze langs vreedzame weg te doen erkennen, alsook vanuit een onverholen imperiale nostalgie.

De VS hebben van hun kant, sinds het einde van de eerste koude oorlog, steeds getracht de nederlaag van Rusland te verharden, een nederlaag die waarschijnlijk meer aan Rusland zelf te wijten was dan aan de superioriteit van de tegenstander.

Hét doel van de oorlog, bekeken vanuit het perspectief van de NAVO, is Rusland te brengen tot een onvoorwaardelijke nederlaag, bij voorkeur een nederlaag die leidt tot een regimeverandering in Moskou. De duur van de oorlog hangt af van het bereiken van dat doel.

Waar is de motivatie voor Rusland om de oorlog te beëindigen als de Britse premier Boris Johnson zich permitteert te stellen dat de sancties tegen Rusland zullen doorgaan, ongeacht de positie die Rusland nu inneemt?

Zou het volstaan dat de Russische president Vladimir Poetin wordt afgezet (zoals het geval was met Napoleon in 1815), of dringen de NAVO-landen aan op de verdrijving van Rusland zelf, zodat de expansie van China een halt kan worden toegeroepen? Bij de vernedering van Duitsland in 1918 was er ook een regimewissel. Die leidde echter uiteindelijk tot Hitler en een nog verwoestendere oorlog.

Onderhandelingen voor het Verdrag van Versailles op 1 juni 1919, ter beëindiging van de Eerste Wereldoorlog. Foto: Helen Johns Kirtland, Wikimedia Commons / Public Domain

De politieke grootheid van de Oekraïense president Volodymyr Zelensky kan worden opgevat als de erkenning van de dappere patriot die zijn land tot de laatste druppel bloed tegen de indringer verdedigt, of als de erkenning van de dappere patriot die, geconfronteerd met de dreiging van zoveel onschuldige doden en de ongelijke militaire kracht, met succes de steun van zijn bondgenoten weet te verwerven om via hevige onderhandelingen een waardige vrede te bewerkstelligen. Dat de eerstgenoemde constructie nu de overheersende is, heeft waarschijnlijk weinig te maken met de persoonlijke voorkeur van president Zelensky.

Waar is Europa?

Tijdens de twee wereldoorlogen van de 20e eeuw was Europa het zelfverklaarde middelpunt van de wereld. Daarom noemen we de twee oorlogen wereldoorlogen. Ongeveer 4 miljoen van de Europese troepen waren Afrikanen en Aziaten. Vele duizenden niet-Europese doden vormden de prijs die de inwoners van afgelegen kolonies van de betrokken landen moesten betalen, opgeofferd in een oorlog waarmee ze niks te maken hadden.

Nu is Europa nog maar een klein hoekje van de wereld, dat door de oorlog in Oekraïne nog kleiner zal worden. Eeuwenlang was Europa niet meer dan het westelijke puntje van Eurazië, de enorme landmassa die zich uitstrekt van China tot het Iberisch schiereiland en waar kennis, producten, wetenschappelijke vernieuwingen en culturen werden uitgewisseld. Veel van wat later aan de uitzonderlijke positie van Europa werd toegeschreven (van de wetenschappelijke revolutie in de 16e eeuw tot de industriële revolutie in de 19e eeuw) zou niet mogelijk zijn geweest, zonder die eeuwenoude uitwisselingen.

De oorlog in Oekraïne – vooral als die te lang duurt – brengt niet alleen het risico met zich mee dat een van Europa’s historische machten (Rusland) wordt geamputeerd, maar ook dat het land wordt geïsoleerd van de rest van de wereld, met name van China.

De wereld is veel groter dan wat je te zien krijgt door Europese of Noord-Amerikaanse lenzen. Als je enkel door deze lenzen kijkt, lijkt het alsof de Europeanen zich nog nooit zo sterk gevoeld hebben, nog nooit zo dicht bij hun grotere partner, en nog nooit zo zeker dat ze aan de goede kant van de geschiedenis staan. Een hele planeet wordt bestuurd door de regels van de “liberale orde”, een wereld die zich eindelijk sterk genoeg voelt om binnenkort China te veroveren of op zijn minst te neutraliseren, na China’s belangrijkste partner, Rusland, te hebben vernietigd.

Door een niet-Europese bril bekeken, staan het hooghartige Europa en de VS daarentegen zo goed als alleen, waarschijnlijk in staat één veldslag te winnen, maar op weg naar een zekere nederlaag in de oorlog van de geschiedenis. Meer dan de helft van de wereldbevolking woont in landen die hebben besloten zich niet te scharen achter de sancties tegen Rusland.

Veel van de VN-lidstaten die (terecht) tegen de illegale invasie van Oekraïne hebben gestemd, deden dit vanuit hun eigen historische ervaring met invasies, niet door Rusland, maar eerder door de VS, Engeland, Frankrijk, of Israël. Hun beslissing werd niet ingegeven door onwetendheid, maar werd genomen vanuit voorzorg.

Hoe kunnen zij vertrouwen hebben in landen die SWIFT in het leven hebben geroepen – een systeem voor financiële transfers dat bedoeld is om economische transacties tegen politieke inmenging te beschermen – om uiteindelijk een land op politieke gronden uit dat systeem te verwijderen? Landen die zichzelf de macht toe-eigenen om de financiële en goudreserves van soevereine naties als Afghanistan, Venezuela en nu Rusland in beslag te nemen?

Landen die de vrijheid van meningsuiting als een onaantastbare universele waarde aanprijzen, maar hun toevlucht nemen tot censuur op het moment dat zij erdoor worden ontmaskerd? Landen die geacht worden democratie te koesteren, maar die er niet voor terugdeinzen een staatsgreep te plegen als een verkiezing tegen hun belangen indruist?

Foto: Fernanda LeMarie/Cancillería del Ecuador / Wikimedia Commons / CC BY-SA 2.0

Landen in wier ogen de “dictator” Nicolás Maduro (nvdr.: president van Venezuela sinds 2013) van de ene dag op de andere een handelspartner wordt omdat de omstandigheden veranderd zijn? De wereld is niet langer een onschuldige plaats – als dat al ooit het geval was.

Europe Is Sleepwalking Into Another World War werd vertaald door Ann Dejaeghere. Dit artikel is een productie van Globetrotter. Boaventura de Sousa Santos is emeritus professor sociologie aan de Universiteit van Coimbra in Portugal. Zijn recentste boek is Decolonizing the University: The Challenge of Deep Cognitive Justice.

Foto: //www.flickr.com/photos/13476480@N07/51985596446“>manhhai, Flickr / CC BY 2.0