Is de aanpak van uitbuiting in de tuinbouw effectief?

(Door Rob Bleijerveld, oorspronkelijk verschenen op supermacht.nl)

Op 19 maart bevestigde de Hoge Raad het vonnis van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden uit 2017 tegen een aardbeienteler uit de Kop van Overijssel. De teler werd schuldig geacht aan mensenhandel door uitbuiting van (voornamelijk) Slowaakse seizoenswerknemers. Het Hof veroordeelde de man destijds tot een voorwaardelijke gevangenisstraf van zes maanden en een taakstraf van 240 uur. Inmiddels eist het Openbaar Ministerie dat de teler ook wordt veroordeeld tot het terugbetalen van de ruim 210.000 euro die hij verdiende aan de uitbuiting.

Moderne slavernij in de Kop van Overijssel

Van 2005 tot 2010 wierf de veroordeelde teler een aantal plukkers uit Slowakije en Polen voor het plukseizoen. Ze verkeerden in een zwakke economische positie, verstonden bijna geen Nederlands of Engels en kenden hun rechten en plichten niet. Vervolgens werden ze in Nederland zeven maanden lang door de teler uitgebuit.
De plukkers moesten zware lichamelijk arbeid verrichten maar kregen daarvoor geen redelijke vergoeding. Zes werkdagen per week van twaalf tot dertien uur per dag (of langer) waarvoor ze € 5,- per uur ontvingen als ze aan de dagnorm voldeden. Met ook maar één rotte aardbei in een kistje werd het hele kistje afgekeurd en niet meegeteld bij de dagnorm. Ze kregen veel minder betaald dan het minimumloon en ook dan was afgesproken. Bij ziekte werd niet uitbetaald en de arbeiders kregen geen loonstroken. Door de lange werkdagen was er weinig tijd voor ontspanning.
De huisvesting en sanitaire voorzieningen was slecht en veel te duur. De arbeiders sliepen in de kantine of in tenten. Ze kregen boetes als er bijvoorbeeld niet goed was schoongemaakt. De identiteitsbewijzen waren afgepakt door de teler en de plukkers moesten papieren tekenen zonder precies te weten wat erin stond.

Voor de rechter

De advocaat-generaal (OM) stelde dat hier sprake was van ´moderne slavernij´. En het Hof oordeelde dat de seizoenarbeiders zich deze onderbetaling en ondermaatse huisvesting moesten laten welgevallen. Uit financiële noodzaak hadden die geen andere keuze dan om in het buitenland betaald werk te zoeken, alwaar ze in een afhankelijke positie verkeerden. De teler verdiende veel geld aan deze misstand en maakte zich jarenlang schuldig aan valsheid in geschrifte (wegens ´zwarte verloningen en opbrengsten´). Volgens het Hof heeft de teler de grenzen van alleen maar slecht werkgeverschap overduidelijk heeft overschreden.

De Hoge Raad boog zich in cassatie over de vraag of hier sprake was van uitbuiting (en daarmee van mensenhandel). Conclusie: ja, daarvan was sprake, gezien de aard en de duur van de werkzaamheden, de beperkingen ervan voor de betrokkenen en het economisch voordeel dat daarmee werd behaald.

Aanpak uitbuiting in de land- en tuinbouw

De overheid lijkt steeds achter te lopen bij de aanpak van (de toenemende) mensenhandel en uitbuiting in de land- en tuinbouw. Keer op keer worden aanzetten gegeven door nieuw beleid en door het instellen van inspectieteams. Toch duiden diverse rapporten er op dat het gros van de misstanden niet wordt opgespoord en aangepakt.

Eerder naar de rechter

In 2010 publiceerde het Interventieteam Champignons over zijn onderzoek naar misstanden in de champignonsector. Het Openbaar Ministerie meldde daarbij vaker te zullen optreden tegen de uitbuiting van arbeiders in de land- en tuinbouw. Kort daarvoor had de Hoge Raad verklaard dat bepaalde misstanden eerder mogen worden aangemerkt als uitbuiting. Dus kan het sneller tot een strafzaak komen, zo was de verwachting [1].

Schijnconstructies

In 2013 kwam toenmalig minister Asscher van Sociale Zaken en Werkgelegenheid met een Actieplan Aanpak Schijnconstructies om ontduiking van afdracht van loon, belastingen en premies tegen te gaan. De regels werden aangescherpt en de handhaving versterkt met 35 extra inspecteurs. Hij vertelde de Tweede Kamer dat hij zo de strijd wilde aangaan met oneerlijke concurrentie op arbeidsvoorwaarden, verdringing van werknemers, onderbetaling en uitbuiting [2].

Een jaar later kondigde de regering aan de strijd tegen schijnconstructies in de tuinbouw in het Westland op te gaan voeren. Met meer geld en inspecteurs, meer controles van tuinders en uitzendburo´s, strengere straffen en door de openbaarmaking van inspectiegegevens. De gemeente Westland had gevraagd om dit soort maatregelen om de oneerlijke concurrentie met ingehuurde arbeiders uit Oost-Europa tegen te gaan [3].

Tuinbouwsector

Uit het rapport Monitor Mensenhandel´ [4] bleek dat in 2015 opnieuw de meeste gevallen van uitbuiting (op de seksindustrie na) voorkwamen in de tuinbouw. Toch lukte het de Inspectie SZW door beperkte capaciteit niet om jaarlijks meer dan 3,5% van de bedrijven te controleren [5].

Toename uitbuiting en onderbetaling

Op 20 juni 2017 publiceerde de Inspectie SZW het rapport ´Staat van eerlijk werk. Loon naar werken´ [6]. Met als conclusie dat ¨steeds meer Nederlanders te maken krijgen met het risico op onderbetaling, te lange werkdagen of uitbuiting. Vooral aan de onderkant van de arbeidsmarkt staat het uitgangspunt ´werk in Nederland wordt naar Nederlandse maatstaven betaald´ onder druk¨. Het gaat met name om de horeca en detailhandel, schoonmaak, transport, land- en tuinbouw.

Malafide werkgevers proberen financiële voordelen te behalen door werknemers zo min mogelijk te betalen. En welwillende werkgevers in sterk concurrerende markten staan onder druk om flink te snijden in hun kosten, hetgeen kan leiden tot een neerwaartse spiraal waarbij arbeidsvoorwaarden tot onder het wettelijk minimum worden uitgehold.
In de vijf jaren voorafgaand aan 2017 kreeg de Inspectie steeds meer meldingen over arbeidsuitbuiting en onderbetaling binnen. Het aantal meldingen steeg van bijna 900 in 2012 tot ruim 1600 in 2016. Ook namen de meldingen toe over het aantal schijnconstructies en de variëteit daarvan. De uitzendbranche is al jarenlang ´goed´ voor ongeveer 40% van de meldingen over arbeidsuitbuiting en onderbetaling.

Veelal worden buitenlandse arbeidskrachten aangetrokken die hier met schulden worden opgezadeld, geïsoleerd en geïntimideerd om vervolgens te worden gedwongen onder slechte arbeidsomstandigheden lange werkweken te maken. De betaling is minimaal en soms ontvangen ze helemaal geen loon. Malafide werkgevers gokken op een lage pakkans; de onderbetaling wordt gemaskeerd met een op papier deugdelijke loonadministratie of ze maken gebruik detachering- en stukloonconstructies.

Ferme taal….

Uitgaande van de huidige trends verwacht de Inspectie SZW dat de arbeidsuitbuiting en onderbetaling ook de komende jaren verder zullen toenemen [7]. De oorzaken daarvan zijn niet eenduidig en raken veel partijen. Volgens de Inspectie is gezamenlijke actie nodig om het risico op oneerlijk werk terug te dringen, een gezamenlijke actie van werkgevers- en werknemersorganisaties, branches en bedrijven, maar ook van beleidsmakers, toezichthouders en handhavers.

…. maar ondertussen

Eind juni 2018 publiceerden het bureau Lokale Zaken en het RIEC Den Haag een rapport over de uitbuiting van arbeidsmigranten in de gemeente Westland [8]. Mede-opsteller Van der Torre concludeert dat de uitbuiting van arbeidsmigranten in het Westland serieus moet worden aangepakt door een onderzoeksteam dat misstanden boven water krijgt en aanpakt. Dat team moet bestaan uit zowel ambtenaren van de gemeente als van rijksdiensten zoals de belastingdienst.

Uit interviews met ambtenaren komt naar voren dat de omvang van de uitbuiting van arbeidsmigranten onbekend is bij de gemeente. Maar de gemeente Westland controleert bedrijven te weinig en treedt nauwelijks op bij misstanden. Het is verder opmerkelijk dat de gemeente bij controles gefixeerd is op huisvesting van arbeidsmigranten, terwijl het niet handhaaft als er sprake is van arbeidsuitbuiting.

Ook worden ¨kleinere overtredingen¨ gemakkelijk oogluikend toegestaan bij bedrijven die het moeilijk hebben en daardoor ¨wat anders omgaan¨ met de regels. De ambtenaren weten dat intimidatie van arbeidsmigranten vaak voor komt en dat werkgevers vaak hun paspoorten inneemt. Ze treden hier evenwel niet tegen op.
Zo wordt de wens van bedrijven om met rust te worden gelaten, gehonoreerd. En blijft de uitbuiting in stand en kunnen de bedrijven zelf de huisvesting regelen, zodat ze er dubbel aan verdienen [9].

Nog meer geld de oplossing?

Eind 2018 vertelde staatssecretaris Van Ark aan de Tweede Kamer dat er de komende jaren € 50,5 miljoen per jaar extra naar de handhavingsketen van de Inspectie SZW gaat [10][11]. Hij wil dat geld onder meer inzetten om een ¨eerlijke, gezonde en veilige arbeidsmarkt¨ te bevorderen, waarbij meer geld wordt uitgetrokken om schijnconstructies, schijnzelfstandigheid en arbeidsmarktdiscriminatie aan te pakken [12].

Idée-fix

Het is echter een idée-fix te veronderstellen dat zo´n ¨eerlijke, gezonde en veilige arbeidsmarkt¨ mogelijk is binnen het Europese marktmodel met zijn focus op winstbejag en kostenreductie door bedrijven en hun onderlinge concurrentie. Zonder stelselwijziging blijft de factor arbeid ondergeschikt aan de concurrentieslag tussen bedrijven en zal de positie van arbeiders alleen maar verslechteren.

Meer lezen:
– Uitspraak van de Hoge Raad.
– Diverse Supermacht-artikelen over uitbuiting.
– Diverse Supermacht-artikelen over tuinbouw.
-¨Arbeidsuitbuiting,¨ Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid.
– ¨Wat is mensenhandel?,¨ Comensha.
– ¨Wat is uitbuiting?,¨ Comensha.
– ¨Feiten en cijfers over mensenhandel,¨ Fair Work.
– ¨Stop Social Dumping,¨ EFBWW.
– ¨´Ook in de landbouwsector uitbuiting van illegalen´, ¨ Vilt, 15 oktober 2010.
– ¨´Eindrapportage Proeftuin Mensenhandel – overige uitbuiting in de land- en tuinbouwsector´,¨ CCV, 15 mei 2012.
– ¨Vakbonden betogen tegen uitbuiting buitenlanders in EU,¨ Vilt, 23 januari 2013.
– ¨SP stelt vragen over de uitbuiting van arbeidsmigranten in de agrarische productie,¨ SP Noord Brabant, 17 april 2013.
– ¨Aardbeien- en aspergetelers worden ook aangepakt door Fair Produce uit Den Bosch,¨ Omroep Brabant, 17 februari 2014.
– ¨Ook Fair Produce-keurmerk voor aardbei en asperge,¨ AD, 17 april 2014.
– ¨Kabinet wil einde maken aan uitbuiting in tuinbouw,¨ Omroep West, 16 september 2014.
– ¨Severe labour exploitation: workers moving within or into the European Union,¨ FRA, juni 2015.
– ¨Onderzoek uitbuiting Bulgaarse champignonplukkers,¨ Flexnieuws, 4 juni 2015.
– ¨´Uitbuiting is schering en inslag in landbouwsector´,¨ Vilt, 11 juni 2015.
– ¨Arbeidsomstandigheden Polen in Nederland nog steeds slecht,¨ SOMO, 28 juni 2016.
– ¨Monitor mensenhandel, Cijfers mogelijke slachtoffers 2011-2015,¨ Nationaal Rapporteur, 30 augustus 2016.
– ¨Tuinders noemen uitbuiting Emmen misdadig,¨ DVHN, 9 september 2016.
– ¨Aardbeienteelt in Nederland intensiveert, ¨Nieuwe Oogst, 4 augustus 2017.
– ¨Roofbouw in de kassen,¨ Telegraaf, 4 november 2017.
– ¨Uitbuiting van arbeidsmigranten ligt op de loer,¨ AD, 20 juni 2018.
– ¨Poolse arbeidsmigranten weer kop van jut,¨ Grenzeloos, 18 maart 2019.

Noten:
[1] ¨OM pakt uitbuiting meer aan,¨ Boerderiij, 28 oktober 2010.
[2] ¨Asscher pakt schijnconstructies en uitbuiting hard aan,¨ Flexnieuws, 15 april 2013.
[3] ¨Kabinet wil einde maken aan uitbuiting in tuinbouw,¨ Omroep West, 16 september 2014.
[4] Van de Nationaal Rapporteur Mensenhandel en Seksueel Geweld tegen Kinderen.
[5] ¨Landhttps://www.omroepwest.nl/nieuws/2661612/Kabinet-wil-einde-maken-aan-uitbuiting-in-tuinbouw- en tuinbouw opnieuw risicosector uitbuiting,¨ GF Actueeel, 1 december 2016.
[6] Rapport en Infographic.
[7] ¨Groeiend risico op onderbetaling en uitbuiting,¨ OR Net, 21 juni 2017.
[8] ¨Verkenning arbeidsuitbuiting gemeente Westland,¨ RIEC Den Haag, 29 juni 2018.
[9] ¨´Maak serieus werk van uitbuiting arbeidsmigranten´,¨ Het hele Westland, 29 juni 2018.
[10] ¨Kamerbrief Uitbreiding inspectieketen Inspectie SZW,¨ Staatssecretaris Van Ark (SZW), 31 oktober 2018
[11] ¨Inspectie SZW intensiveert aanpak arbeidsuitbuiting en gevaarlijke stoffen,¨ Rijksoverheid, 31 oktober 2018.
[12] Een meer concrete invulling van de prioriteiten van de Inspectie is te vinden in het meerjarenplan 2019-2022 en het jaarplan 2019 van de Inspectie SZW.

Bronnen:
– ¨Hoge Raad: straf voor Giethoornse aardbeienteler is terecht,¨ RTV Oost, 19 maart 2019.
– ¨OM wil dat Giethoornse mensenhandelaar ruim twee ton betaalt,¨ RTV Oost, 15 maart 2019.
– ¨//www.om.nl/@98211/hoger-beroep-jaar/“>In hoger beroep een jaar cel geëist voor uitbuiting in aardbeienteelt in Overijssel,¨”OM, 2 maart 2017.
– ¨Straf geëist vanwege uitbuiting aardbeienplukkers,¨ Boerderij, 8 november 2013.
–  “Uitbuiting seizoenswerkers in tuinbouw,” OM, 13 augustus 2010.