Ga naar de inhoud

In heel Afrika bedreigen waterconflicten de veiligheid, de gezondheid en het milieu

Water is een eindige bron op onze planeet. We kunnen alleen vertrouwen op wat we hebben, wat neerkomt op ongeveer 2,5 procent drinkbaar zoet water. Van die hoeveelheid bevindt zich momenteel slechts 0,4 procent in meren, rivieren en vocht in de atmosfeer. De druk van deze beperkte voorraad neemt met de dag toe en naarmate dit doorgaat, zullen de schadelijke gevolgen zich blijven doen voelen op plaatsen die het minst zijn toegerust om alternatieve oplossingen te vinden – met name het Afrikaanse continent.

6 min leestijd

(Door Robin Scher (*), dit artikel werd geproduceerd door Earth | Food | Life, een project van het Independent Media Institute, vertaling door globalinfo.nl, die van zijn donateurs bestaat) foto: Tsjaadmeer vanuit Apollo 7 gefotografeerd, NASA, wikipedia/publiek domein)

De wereldbevolking zal tegen 2050 naar schatting ongeveer 9,6 miljard mensen tellen. Dit is het drievoudige van het aantal mensen op de planeet enkele decennia geleden, die met dezelfde hoeveelheid water moeten zien te overleven, zonder rekening te houden met de niet-menselijke dieren en planten die ook afhankelijk zijn van water om te overleven.

Van de bevolking op aarde zonder toegang tot schoon en veilig water leeft meer dan eend erde in Afrika ten zuiden van de Sahara. En bijna twee derde – ongeveer vier miljard mensen – leeft in gebieden met waterschaarste. Aangezien dit aantal gestaag zal stijgen, voorspellen de Verenigde Naties dat tegen 2030 ongeveer 700 miljoen mensen over de hele wereld “ontheemd zullen zijn door intense waterschaarste”.

Conflict en crisis als gevolg van schaarste

Elk jaar beleeft de wereld extreme watergerelateerde gebeurtenissen zoals hittegolven en droogte. Alleen al op het Afrikaanse continent hadden Madagaskar, Kenia en Somalië in 2021 te kampen met ernstige watertekorten. En met schaarste volgen vaak conflicten.

Een aantal Afrikaanse conflicten wordt aangewakkerd door concurrentie om slinkende natuurlijke hulpbronnen. Op staatsniveau zijn Egypte, Ethiopië en Soedan verwikkeld in een voortdurend geschil over zoet water in de Grote Ethiopische Renaissance Dam. Soortgelijke kwesties spelen op alle niveaus van de samenleving.

Kameroen, bijvoorbeeld, kreeg in december 2021 te maken met een gewelddadig geschil over water tussen vissers en herders in een stad bij de grens met Tsjaad. De onenigheid over de rechten op water in het krimpende Tsjaadmeer leidde tot de dood van 22 mensen en nog eens 100.000 mensen die door de strijd tussen de twee groepen uit hun huizen werden verdreven.

“Als conflicten eenmaal escaleren, zijn ze moeilijk op te lossen en kunnen ze een negatief effect hebben op de waterzekerheid, waardoor vicieuze conflictcycli ontstaan”, aldus Susanne Schmeier, hoofddocent waterrecht en diplomatie aan de IHE Delft.

Deze negatieve feedbackloop, gevoed door conflicten, wordt nog verergerd door het effect op de waterkwaliteit, de landbouw en gedwongen migratie. “Op zeer zeldzame uitzonderingen na sterft niemand van letterlijke dorst”, aldus Peter Gleick, hoofd van het in Oakland gevestigde Pacific Institute. “Maar steeds meer mensen sterven door vervuild water of door conflicten over de toegang tot water.”

Dit inzicht wijst op de complexe wisselwerking tussen watertekort en conflicten. Volgens onderzoek van het Pacific Institute speelt het effect van water op de landbouw een nog grotere rol bij het ontstaan van conflicten – een opvatting die wordt ondersteund door het feit dat de landbouw goed is voor 70 procent van het zoetwatergebruik in Afrika.

Een andere conflictveroorzakende factor is de sociale impact van watertekorten. Nu tot een kwart van de wereldbevolking ten minste één maand per jaar te maken heeft met ernstige waterschaarste, worden mensen gedwongen te migreren. In 2017 verlieten ten minste 20 miljoen mensen uit Afrika en het Midden-Oosten hun huizen vanwege voedseltekorten en conflicten als gevolg van ernstige droogte.

Voedselonzekerheid door impact op natuur en landbouw

Voedselonzekerheid veroorzaakt door watertekorten wordt verergerd door het verlies van wilde dieren. Door de afname van het regenseizoen zijn de Keniaanse schapen, kamelen en runderen achteruitgegaan. Hierdoor dreigen volgens de Verenigde Naties 2,5 miljoen mensen door droogte zonder voedsel te komen zitten.

De gevolgen van de droogte eisen een zware tol van de landbouw, vooral in landen waar deze de steunpilaar van de economie vormt. In Zuid-Afrika bijvoorbeeld is de landbouw essentieel voor het functioneren van het land als het gaat om het scheppen van werkgelegenheid, voedselzekerheid, plattelandsontwikkeling en internationale deviezen.

Watertekorten in het land treffen zowel commerciële als zelfvoorzienende boeren. Maar het zijn de zelfvoorzienende boeren die het hardst worden getroffen door de droogte, volgens een artikel uit 2021 van een groep internationale wetenschappers in het tijdschrift Science of the Total Environment.

Terwijl commerciële boeren een gebrek aan regen kunnen opvangen met alternatieve watervoorraden en opslag- en irrigatietechnologieën, zijn zelfvoorzienende boeren, die afhankelijk zijn van regen, volgens de wetenschappers “bijzonder gevoelig voor droogte omdat zij sterk afhankelijk zijn van klimaatgevoelige hulpbronnen”. Zij wijzen er ook op dat de gevolgen worden verergerd door het feit dat deze vorm van landbouw gebonden is aan de eigen voedselzekerheid van de boeren.

Aanpassing

De gevolgen van waterschaarste en droogte zijn niet te vermijden. Het beste is het risico waar mogelijk te beheersen en te beperken. Een door de groep Water, Vrede en Veiligheid voorgesteld instrument is een monitor voor vroegtijdige waarschuwing waarmee informatie over regenval, gewasopbrengsten en politieke, economische en sociale factoren kan worden gevolgd. Volgens de groep zou dit instrument “watergerelateerde conflicten tot een jaar van tevoren kunnen voorspellen, waardoor bemiddeling en overheidsingrijpen mogelijk worden”.

Een andere gebruikelijke aanpak om conflicten op te lossen is het sluiten van overeenkomsten over het delen van water. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog zijn er 200 van deze overeenkomsten ondertekend. Desondanks is de VN er steeds niet in geslaagd een waterverdrag in te voeren voor de meer dan 43 landen met grensoverschrijdende rivieren en meren.

Een goed voorbeeld waarbij een overeenkomst inzake het delen van water heeft geholpen om conflicten te voorkomen, is te vinden in zuidelijk Afrika. In 2000, toen de spanningen over gedeelde hulpbronnen opliepen, werd een overeenkomst bereikt tussen Lesotho, Zuid-Afrika, Botswana en Namibië die verdere problemen hielp voorkomen.

Vermindering van het waterverlies blijft de meest aanbevolen methode die landen zouden moeten toepassen om toekomstige rampen te voorkomen. Met name de landbouw en de mijnbouw zijn twee sectoren die meer zouden kunnen doen om hun waterverspilling te beperken. Een ander beleid, voorgesteld door IJsland, is het verhogen van de prijs van water in verhouding tot het aanbod, als een manier om waterverspilling tegen te gaan.

Ontzilting is ook een populaire methode om meer water vrij te maken, waarbij zeewater wordt gebruikt om het aanbod te vergroten. Saudi-Arabië, bijvoorbeeld, gebruikt ontzilting om het land te voorzien van ten minste 50% van zijn watervoorraad. Waterrecycling, bekend als “grijs” water, is een ander goedkoop alternatief dat door boeren wordt gebruikt om de gevolgen van droogte te compenseren.

Naarmate waterschaarste steeds meer gemeengoed wordt, zullen ook deze mitigatie- en aanpassingsstrategieën worden toegepast. De vraag is of ze zullen volstaan.

Naarmate waterschaarste steeds meer gemeengoed wordt, zullen ook deze mitigatie- en aanpassingsstrategieën meer worden toegepast. De vraag is of ze zullen volstaan.

———–

(*) Robin Scher is een schrijver uit Zuid-Afrika. Hij is afgestudeerd aan het Cultural Reporting and Criticism programma aan de New York University. Vind hem op Twitter @RobScherHimself.