Geopolitieke achtergronden van de situatie in Oekraïne
Een week na de rechtse staatsgreep in Kiev, die werd gesteund door de Verenigde Staten en de Europese Unie kwamen de Amerikaanse president Barack Obama en zijn minister van Buitenlandse Zaken John Kerry met oorlogszuchtige verklaringen richting Rusland.
(foto: Mark Rutte, samen met Shell-baas Peter Voter, en natuurlijk meneer Janoekovitsch, vieren gasdeal van Shell op WEF in Davos in 2013)
In een reactie op de Russische acties op de Krim zei Kerry tijdens een bezoek aan Kiev dat Rusland al lang naar een voorwendsel had gezocht om Oekraïne binnen te vallen. “Als Rusland niet de-escaleert dan zullen onze bondgenoten geen andere keuze hebben om samen met ons maatregelen te nemen om Rusland politiek en economisch te isoleren,” zei hij. En hij voegde eraan toe dat de stappen van Rusland “een brutale daad van agressie” zijn. In Washington verklaarde Obama dat Rusland het internationaal recht schendt. Eerder al kondigde het Pentagon aan dat alle militaire afspraken tussen de Verenigde Staten en Rusland worden opgeschort.
Het officiële doel van Kerry’s bezoek aan Kiev was een ontmoeting met interim-president Olexander Turchynov, premier Arseniy Yatsenyuk en andere figuren die de nieuwe machthebbers vormen, bestaande uit een alliantie van oligarchen en fascisten, gesteund door de VS. Hij bracht een ‘cadeau’ mee van 1 miljard dollar om een financiële crisis van Oekraïne af te wenden en de Europese markten te stabiliseren. Tijdens zijn bezoek aan Kiev begaf hij zich ook naar de nog aanwezige demonstranten op het Maidanplein, waar hij optrad als een combinatie van engel Gods en Sinterklaas in zijn belofte ’te helpen’. ‘Thank you, thank you’, was het antwoord in naïeve spreekkoren.
De Amerikaanse minister van Financiën Jack Lew verklaarde intussen dat het geld van de VS een aanvulling was op steun van het IMF om “de impact van de noodzakelijke hervormingen op kwetsbare Oekraïners te verzachten”. Bekend is dat de VS en de Europese Unie willen beginnen met het opleggen van zware bezuinigingsmaatregelen en privatiseringen, liefst natuurlijk zonder het uitlokken van een directe sociale explosie. Achter de schermen zullen er gesprekken zijn geweest over hoe precies de invloed van Rusland te isoleren en te destabiliseren. Kerry en Obama hebben gewerkt aan de opzet van een strategische alliantie tegen Moskou en zij dringen er vooral op aan dat de Europese mogendheden, aangevoerd door Duitsland, een harde lijn ten aanzien van Oekraïne aanhouden en economische sancties tegen Rusland nemen. Daarnaast zijn er vanuit Washington herhaaldelijk gesprekken geweest met de leiders van Georgië en Moldavië, die ook werden aangemoedigd om een anti-Rusland standpunt in te nemen en om anderen aan te moedigen hetzelfde te doen. Op 26 februari sprak Kerry nog met de VS-Georgia strategisch partnerschap Commissie en kondigde extra hulp van de VS aan om te helpen de Europese en Euro-Atlantische visie van Georgië te ondersteunen, en veroordeelde de voortdurende militaire aanwezigheid van Rusland in de afgescheiden Georgische gebieden Abchazië en Zuid-Ossetië. Kerry zei dat de VS nog steeds bezwaar maakt tegen de Russische bezetting en militarisering van Georgisch grondgebied. De Georgische premier Irakli Garibashvili zag zijn kans schoon en deed, na een ontmoeting met Obama in het Witte Huis, een beroep op de NAVO om het lidmaatschap van Georgië te versnellen. Georgië heeft al jaren geleden het NAVO-lidmaatschap aangevraagd, maar dit is in het verleden steeds tegengehouden door Duitsland en Frankrijk uit angst voor de woede van Rusland. Garibashvili benadrukte dat Georgië hecht aan het cruciale belang van een strategisch partnerschap met de Verenigde Staten.
De dag voordat Kerry naar Oekraïne reisde had hij een ontmoeting met de Moldavische premier Iurie Leanca, met de belofte om $ 7.500.000 te geven aan het land van 3,5 miljoen inwoners, om te helpen nauwere banden met de Europese Unie aan te gaan. Moldavië grenst aan Oekraïne en opteert naar het lidmaatschap van de EU. Namens Obama bevestigde Kerry sterke steun van de Verenigde Staten voor “de Moldavische soevereiniteit en territoriale integriteit binnen zijn internationaal erkende grenzen”. Volgens Washington moet Moldavië nu verklaren dat het land ernstig heeft te lijden van de Russische steun aan de separatistische Moldavische regio Transdnestrië. “De Verenigde Staten steunen ook de professionalisering van het Moldavische leger,” zo gaat de verklaring verder en krijgt het land “hulp van de VS om de mogelijkheden van Moldavië te verbeteren voor vredeshandhaving en stabiliteitsoperaties voor de regionale veiligheid.”
Karakter van de staatsgreep
Inmiddels moet overduidelijk zijn dat de staatsgreep in Oekraïne geen opstand was met als belangrijkste doel het herstel van de democratie en sociale rechtvaardigheid. De strijd werd geleid door fascistische groeperingen die daarmee rechtse neoliberale politici aan de macht brachten die als doel hebben om Oekraïne ondergeschikt te maken aan de Europese Unie en het land te onderwerpen aan een programma van ‘hervormingen’ dat zal leiden tot een dramatische verslechtering van het levenspeil van de reeds verarmde bevolking van het land.
Bovendien zal het aan de macht komen van deze nieuwe regering leiden tot nationale onderdrukking van diegenen die niet de visie van de rechtervleugel van het Oekraïense nationalisme delen. Deze regering heeft binnen haar gelederen niet alleen fascistische ministers, maar heeft nu een politiemacht en fascistische bendes die repressie uitoefenen op degenen die niet haar legitimiteit zullen erkennen. Een dergelijke regering, gesteund door Brussel en Washington, zal tot nieuwe verdeeldheid onder de bevolking en misschien zelfs tot burgeroorlog leiden, waarmee een voorwendsel voor Rusland en de NAVO gegeven wordt voor de dreiging van interventie.
In de maanden dat de bezetting van het centrale plein in Kiev voortduurde vond er een verandering in de krachtsverhoudingen plaats onder de zogeheten Euromaidan-beweging. Meer progressieve krachten, liberale studenten en sociaaldemocraten die geloofden dat ‘Europa’ meer democratie en welvaart zou betekenen, werden steeds verder gemarginaliseerd en uitgesloten door krachten van extreemrechts. Rechtse nationalisten die Rusland en het oosten van Oekraïne verachten domineerden de Maidan en fascistische milities, waarvan Pravy Sektor (Rechtse Sector) het meest op de voorgrond trad, namen het voortouw. De beweging werd daarmee vooral russofobisch, met de nadruk op de dreiging van het Russische imperialisme en het gebruik van reactionaire nationalistische leuzen.
Dit leidde onvermijdelijk tot vervreemding van die delen van de bevolking die zich niet identificeren met de EU. Duidelijk is dat we hier in geen enkel opzicht te maken hebben met een democratische revolutie. Oekraïense miljardairs (oligarchen) zijn niet verdreven van de macht, zij zullen eenvoudig van positie wisselen en, gesteund door de Europese Unie, de bevolking laten betalen voor de economische puinhoop waarin het land zich bevindt. Wat dit betekent, daarvan kan de bevolking van Griekenland getuigen.
Terwijl de hachelijke situatie van Oekraïne voor een groot deel te wijten is aan de wereldwijde kapitalistische crisis, ligt een oorzaak ook in de plundering van het eigen land door de oligarchen, zowel onder Janoekovitsj als onder zijn voorganger Joesjtsjenko. Het corrupte neoliberalisme dat hoogtij vierde na de Oekraïense zelfstandigheid vanaf 1991 werd onverminderd voortgezet door het regime dat na de zogenaamde Oranjerevolutie van 2004-05 aan de macht kwam en dat leidde tot een duidelijke nederlaag voor de rechtse nationalisten bij de verkiezingen in 2010. Verkiezingen, die als vrij en eerlijk werden geregistreerd door de EU en de VS, hebben nu geleid tot deze coup.
Het karakter van het nieuwe regime
De nieuwe regering, die op 28 februari werd ‘gekozen’ door de Verchovna Rada, een parlement dat door meer dan honderd leden van Janoekovitsj Partij van de Regio’s was ontvlucht, werd voorgelegd aan de Maidan voor goedkeuring. Het land wordt nu geleid door waarnemend president Oleksandr Turchynov en premier Arseniy Yatseniuk van de Oekraïense Unie “Vaderland “, bekend als de partij van Julia Timosjenko. Oleksandr Sych, een leider van de fascistische Svoboda, is benoemd tot vice-premier en ook twee andere Svoboda leden kregen ministersposten. Oleg Mokhnytsky, een Svoboda parlementslid, is nu kantoorchef van de procureur-generaal onder leiding van Oleh Tyahnybok. Svoboda is geen kleine partij. Zij heeft al 36 zetels in de Verchovna Rada en hoopt haar electorale aanhang bij de verkiezingen van mei te verhogen.
Het is in principe een neoliberale regering, maar met fascistische ministers, goedgekeurd door de VS en de Europese Unie (de ‘democratische imperialisten’ genoemd in progressieve Oekraïense kringen). De extreemrechtse milities die een gewapende strijd voerden op en rond het Maidanplein in Kiev zijn nu gekoppeld zijn aan de politiekorpsen in de grote steden in Oost- en Centraal-Oekraïne. Zij zijn de meest betrouwbare handhavers van het nieuwe regime.
Er zal nu haast worden gemaakt met ondertekening van de associatieovereenkomst met de EU, waarvan de opschorting tijdens het bewind van Janoekovitsj het begin was van de hele protestbeweging. Sommigen werden actief in die beweging omdat zij geloofden dat de overeenkomst zou leiden tot een grote reddingsoperatie van de Europese Centrale Bank en het IMF voor de economie, die volgens de nieuwe regering ‘aan de rand van de afgrond’ staat. De Oekraïense economie heeft een injectie van circa 35 miljard dollar nodig om alleen al aan de onmiddellijke financiële behoeften voor dit jaar te kunnen voldoen. Maar IMF-leningen en de ECB kredieten komen niet als geschenken uit de hemel vallen.
De nieuwe premier heeft al gesproken over de impopulaire maatregelen die hij zal invoeren en beweert dat zijn ministers een kabinet van politieke zelfmoord vormen. De hervormingen die het IMF zal eisen als voorwaarde voor leningen zullen betekenen dat de Oekraïense munt de hryvna zal worden getroffen door een spiraalsgewijs inflatie en de lonen, die al erg laag zijn in vergelijking met bijvoorbeeld Rusland, zullen nog verder dalen.
De vrijhandelsovereenkomst zal een groot deel van de industrie en de handel van Oekraïne vernietigen, omdat het land niet in staat is op te boksen tegen buitenlandse concurrentie. De structurele hervormingen zullen bedrijfssluitingen en massaal banenverlies betekenen in een land waar de infrastructuur ontbreekt om mensen zonder werk te ondersteunen. De grootschalige industriële sectoren van de economie in Oost-Oekraïne, waar het gaat om staal, kolen en machinebouw zijn nog grotendeels gekoppeld aan de Russische markt. Die kan volledig instorten. Dit zal waarschijnlijk worden als de betrekkingen met Rusland op een dieptepunt komen en de handelsbetrekkingen worden verbroken. Het proces zal zich nog versnellen als Poetin de olie- en gaskranen dichtdraait, wanneer Oekraïne niet meer kan betalen voor de energieleveranties.
Nationale onderdrukking
Een grootschalige economische oorlog tussen Rusland en de EU is verre van uitgesloten, vooral wanneer de EU haar geostrategisch beleid voortzet en zich zelfs op militair vlak beweegt door samen met de Amerikaanse bondgenoten te pleiten voor het NAVO-lidmaatschap van Oekraïne. Zo zal het economisch beleid van de nieuwe regering zware klappen voor de Oekraïense bevolking betekenen met veel verlies van arbeidsplaatsen in zowel het westen als in het oosten van het land.
Maar de meest urgente gevaren zijn die op politiek gebied wanneer het nieuwe regime zich daadwerkelijk vestigt. Op straat zullen de fascisten, die nu in veel gebieden versmolten zijn met de politie die zich bij hen voegde, de stoottroepen worden van het offensief van de nieuwe regering tegen de bevolking van Zuid- of Oost-Oekraïne als ze zich verzetten. Ze bedreigen openlijk degenen die zich verzetten met wat in feite nationale onderdrukking is, en veroordelen dat deel van de bevolking dat in hun ogen ‘onvoldoende patriottisch’ is en wegens hun Russische sympathieën en taal.
Tegelijkertijd ontkomen we niet aan de constatering van de diepe crisis en het gebrek aan leiderschap ter linkerzijde. De politieke linkerzijde is zeer zwak, de anarchistische en syndicalistische krachten zijn politiek verdeeld, zij schommelden tussen deelname aan de beweging, geabsorbeerd door de krachten van de ‘nationale revolutie’ of tot vaststelling van een ‘neutrale’ positie. Massaal verzet en stakingen waren er nog in de late jaren 1980 en vroege jaren 1990. Deze liepen steeds uit op nederlagen en de uiteindelijke onderwerping aan oligarchen. Een groot deel van de bevolking kan weinig of geen enthousiasme opbrengen voor Janoekovitsj of de partij van Julia Timosjenko, die beiden de belangen van de oligarchen uit hun eigen achterban behartigen. Klitschko, een Oekraïner die al lange tijd in Duitsland woont en protegé van Angela Merkel en haar Duitse christen-democraten is, kan ook geen ander alternatief bieden dan de bevolking overleveren aan de vrije markt van de EU.
Wat nodig was, was geen ondersteuning voor Euromaidan maar een zelfstandige, onafhankelijke mobilisatie voor sociale rechtvaardigheid en fatsoenlijke inkomens, tegen de corruptie en de economische plundering door de oligarchen, voor verzet tegen zowel het EU-Verdrag als tegen de deal van Janoekovitsj met Poetin. Dit zou ook de vraag naar democratische rechten hebben betekend, een nieuwe grondwet en een democratische grondwetgevende vergadering en het debat over de economische en sociale basis voor Oekraïne. Nu dreef het verzet tegen Janoekovitsj en de oligarchen uit het oosten op nationalistische sentimenten, die vooral in het westen van Oekraïne zeer sterk zijn. De groei van de ultranationalistische sentimenten in Oekraïne moet worden begrepen in zowel haar historische als moderne context. De misdaden van het stalinisme, in het bijzonder de massale deportatie van de Krim-Tataren in 1944, de onderdrukking van het recht op zelfbeschikking en de zuivering van alle vleugels van de politieke en culturele nationalisten hebben een lange schaduw geworpen. De rehabilitatie van de fascist Stepan Bandera door de Joesjtsjenko-regering die aan de macht werd gebracht in de zogenaamde ‘oranje revolutie’, moet worden begrepen in de context van de belangrijkste strijd van het Oekraïense Opstandings Leger, die was gericht tegen de heerschappij van de ‘Moskoviet-Joodse’ bolsjewieken. Hun samenwerking met de nazi’s in deze missie maakte dat de troepen van Bandera deelnamen aan de etnische zuivering van tienduizenden Polen en de uitroeiing van meer dan een miljoen Oekraïense Joden.
Aan de andere kant gaven de misdaden van het stalinisme tijdens de kunstmatig gecreëerde hongersnood van de vroege jaren 30, de grote zuiveringen van 1936-1938 en in de eerste dagen van de oorlog een bestaansgrond aan de fascistische krachten. Het feit dat de Krim-Tataren onder het motto ‘Glorie aan Oekraïne’ nu zijn toegetreden tot de nationalistische demonstraties is geen verrassing, maar de Russische chauvinisten loven Stalin, de man die hun gemeenschap van het schiereiland deporteerde naar Centraal-Azië. Echter, de heropleving van nationalisme kan slechts leiden tot een ramp die vergelijkbaar is met die de landen en volkeren van het voormalige Joegoslavië in de vroege jaren 1990 trof en waarvan de gevolgen tot de dag van vandaag voortduren.
————————
Bas van der Plas/INSUDOK, 7 maart 2014
Zie voor eerdere teksten over de huidige situatie in Oekraine:
Janoekovitsj verdreven: hoe nu verder?
Aanvulling globalinfo:
Check die foto
en dat filmpje