Energie is te belangrijk voor de markt
Drie onderzoekers aan de Universiteit Gent verdedigden vrijdag in deze krant (De Standaard, 2 september 2022) de marktwerking in de elektriciteitssector. Nochtans is de huidige situatie onhoudbaar. Enerzijds zijn de negatieve sociaaleconomische gevolgen van hoge prijzen véél groter dan de auteurs lijken te beseffen. Anderzijds gaat er te weinig aandacht naar de problematiek van de hoge winsten voor de grote energie multinationals, en hoe het systeem van marktwerking een sociaal rechtvaardige transitie verhindert.
(Door Sacha Dierckx (1), overgenomen van solidariteit)
Hun pleidooi is in de eerste plaats gebaseerd op het belang van prijsprikkels. Ze verdedigen het model gebaseerd op “marginale prijsvorming”, waarbij de duurste elektriciteitscentrale de elektriciteitsprijs bepaalt. De hoge prijzen van de gascentrales leiden volgens hen dankzij de marktwerking tot energiebesparing, noodzakelijk in een context van schaarste.
Tegelijkertijd geven de onderzoekers zelf toe dat de hoge energieprijzen “maatschappelijk onhoudbaar” zijn. En vooral sociaal onhoudbaar, willen we daaraan toevoegen. We zien en horen bij onze leden elke dag de gevolgen: gezinnen die basisbehoeften als licht en warmte niet meer kunnen betalen, toegenomen angst om op het einde van de maand niet rond te komen.
Zijn hoge energieprijzen positief?
Het is dus maar de vraag of “prijsprikkels” wel zo positief zijn. België kende de laatste maanden meer dan een verdubbeling van het aantal klanten dat een afbetalingsplan aanvraagt. Tegelijkertijd bleek uit een enquête van Knack dat één op de drie huishoudens met een inkomen lager dan 1.500 euro minder uitgaf aan gezondheidszorg vanwege hogere energiekosten. Willen we echt dat gezinnen moeten kiezen tussen zich verwarmen en een doktersbezoek?
Ook kwam onlangs naar voren hoe speculatie de gasprijzen (en dus ook de elektriciteitsprijzen) deed ontsporen. Gewoon al de aankondiging van een mogelijk Europees prijsplafond deed de toekomstige elektriciteitsprijzen halveren! En dat de Aziatische gasprijzen zowat de helft van de Europese gasprijzen bedragen, doet vermoeden dat een Europees prijsplafond perfect mogelijk is.
Tot slot: ironisch genoeg doen de hoge prijzen net wat de onderzoekers verwijten dat minder marktwerking zou doen: Europees geld richting onfrisse regimes laten vloeien. Gazprom maakte in het eerste semester een recordwinst, en keerde een dividend van bijna tien miljard euro uit aan de Russische staat. Met onze hoge energieprijzen financieren we dus de Russische oorlogsmachine.
Recordwinsten voor fossiele brandstoffen
Tegenover onze gigantische facturen staan de gigantische winsten van de energiemultinationals. Allemaal boeken ze recordwinsten: van Total en Shell over Chevron en ExxonMobil tot BP en Engie. Verrijking van de aandeelhouders, verarming van de werkende bevolking. Die overwinsten zijn niet alleen “immoreel”, zoals de onderzoekers toegeven, ze zijn ook funest op maatschappelijk gebied. Marktwerking betekent dat er wordt geïnvesteerd waar de hoogste winsten worden gemaakt. Tot nu toe was dat in fossiele brandstoffen. In de laatste vijftig jaar maakten de olie- en gasindustrie 2,8 miljard dollar winst per dag volgens onderzoek van Prof. Em. Aviel Verbruggen. Keer op keer blijkt dat fossiele brandstoffen winstgevender zijn dan hernieuwbare energie. Daardoor leidt marktwerking tot te hoge fossiele investeringen en te lage hernieuwbare investeringen. Het is zoals de bekende cartoon zegt: “Ja, de planeet werd verwoest. Maar gedurende een mooie tijd creëerden we veel waarde voor de aandeelhouders.”
Overheden hebben dat ‘probleempje’ van marktwerking tot nu toe proberen op te lossen met allerlei subsidiemechanismen. Gevolg: de kosten voor de consument en de belastingbetaler, de winsten voor private bedrijven en hun aandeelhouders. Het kan anders. Met een publieke energieproducent kunnen we meer en sneller investeren in hernieuwbare energie onafhankelijkheid. Zo’n bedrijf kan bijvoorbeeld de nieuwe windparken op zee in handen houden, zodat de winsten terugvloeien naar de burger. Of het kan massaal zonnepanelen aanleggen, zoals ook staatssecretaris Dermine voorstelde. Of het kan investeren in opslagcapaciteit zoals batterijparken. Het ideologische dogma van marktwerking verhindert zo’n snelle omslag en houdt ons afhankelijk van fossiele brandstoffen.
Prijzen of mensen bevriezen
Tot slot: de goedkoopste energie is de energie die je niet verbruikt. Maar een beleid dat energiebesparing wil realiseren met marktwerking en hoge prijzen is niet sociaal en zal het draagvlak onder de bevolking volledig doen wegsmelten.
Wij pleiten voor publieke investeringen om het energieverbruik van de gezinnen te drukken. Deze investeringen moeten gemeente per gemeente, wijk per wijk gepland worden, met prioriteit voor de armste en minst energiezuinige wijken. Deze energiebesparing zorgt voor betere huizen en lagere facturen, en valt te verkiezen boven de “verplichte rantsoenering” die marktwerking en de gigantisch hoge prijzen momenteel de facto opleggen. Deze marktgeleide rantsoenering leidt ertoe dat wie kan betalen of hoge winsten maakt, minder moet besparen. Wie geen geld heeft of minder hoge winsten maakt, is de dupe.
Zoals de cartoonist Lectrr al illustreerde: de keuze op dit moment is tussen de gasprijs laten bevriezen of de mensen laten bevriezen. Op zeer korte termijn is een prijsplafond voor gas (en dus voor elektriciteit) noodzakelijk. Maar we hebben ook structurele verandering nodig, met een andere prijsvorming en meer overheidssturing. De energiesector moet betaalbare en duurzame energie voor iedereen garanderen. Ons huidige marktmodel doet dat duidelijk niet.
Raf De Weerdt is Federaal Secretaris bij het Algemeen Belgisch Vakverbond (ABVV).
Sacha Dierckx is economisch adviseur bij het ABVV.
(1) Eerder, 7 september 2022, verschenen bij abvv-experten.be.