De oorverdovende stilte van intellectuelen bij groeiende wereldwijde conflicten
Intellectuelen hebben geen monopolie op cultuur, waarden of de waarheid, laat staan op de betekenissen die worden toegekend aan een van deze “domeinen van de geest”, zoals ze vroeger werden genoemd. Maar intellectuelen moeten ook niet terugdeinzen voor het aan de kaak stellen van wat zij zien als vernietiging van cultuur, waarden en waarheid, met name wanneer men beweert dat deze vernietiging juist wordt uitgevoerd in naam van deze “domeinen van de geest”. Intellectuelen moeten niet nalaten de zon te begroeten voordat de dag aanbreekt, maar evenmin mogen zij nalaten te waarschuwen tegen de onheilspellende wolken die zich voor het vallen van de avond aan de hemel verzamelen en verhinderen dat men van het daglicht kan genieten.
(Door Boaventura de Sousa Santos. Dit artikel is geproduceerd door Globetrotter. Boaventura de Sousa Santos is emeritus hoogleraar sociologie aan de Universiteit van Coimbra in Portugal. Zijn meest recente boek is Decolonizing the University: The Challenge of Deep Cognitive Justice. Vertaling globalinfo.nl (dol op donateurs). Illustratie: Georg Grosz Zonsverduistering 1926)
Europa is getuige van een alarmerende wederopkomst van twee realiteiten die vernietigend zijn voor de “domeinen van de geest”: de vernietiging van de democratie, veroorzaakt door de groei van de politieke krachten van extreem-rechts; en de vernietiging van de vrede, veroorzaakt door de normalisering van de oorlog. Beide vernietigingen worden gelegitimeerd door de waarden die elk van hen beoogt te vernietigen: fascisme wordt bevorderd in naam van de democratie; oorlog wordt bevorderd in naam van de vrede. Dit alles is mogelijk geworden omdat het politieke initiatief en de aanwezigheid in de media worden afgestaan aan conservatieve krachten van rechts en uiterst rechts. Sociale beschermingsmaatregelen om de mensen zowel in hun portemonnee als in hun dagelijks bestaan te laten voelen dat democratie beter is dan dictatuur worden steeds zeldzamer, juist vanwege de kosten van de oorlog in Oekraïne en omdat de economische sancties tegen de “vijand”, die zogenaamd hun beoogde doel zouden moeten treffen, in feite vooral de Europese bevolking treffen waarvan de regeringen zich hebben geallieerd met de VS, vrijheid van meningsuiting en vrijheid van handelen, ondersteund door de politieke en mediale machten. De cirkel van gewaarborgde vrijheden voor progressieve standpunten die pleiten voor rechtvaardige en duurzame vrede en meer inclusieve democratie wordt steeds kleiner, terwijl de cirkel van gewaarborgde vrijheden voor conservatieve standpunten die pleiten voor oorlog en fascistische polarisatie in combinatie met neoliberale economische ongelijkheid blijft groeien. Progressieve commentatoren zijn steeds vaker afwezig in de grote media, terwijl de conservatieve ons elke week pagina na pagina van onthutsende middelmatigheid voorschotelen.
Laten we eens kijken naar enkele van de belangrijkste symptomen van dit enorme proces dat momenteel gaande is:
1) De informatieoorlog over het Rusland-Oekraïne conflict heeft de publieke opinie zo in zijn greep dat zelfs commentatoren met een minimum aan conservatief gezond verstand zich er met misselijkmakende onderdanigheid aan hebben onderworpen. Hier is een voorbeeld van de vele van de Europese commerciële media: tijdens zijn wekelijkse optreden op een Portugees TV kanaal (SIC, 29 januari 2023), zei Luís Marques Mendes, een bekende commentator, meestal een stem van gezond verstand van het conservatieve kamp, iets in de trant van: “Oekraïne moet de oorlog winnen, want als het dat niet doet, zal Rusland andere Europese landen binnenvallen.” Dit is ongeveer wat Amerikaanse televisiekijkers dagelijks horen van MSNBC’s Rachel Maddow. Waar komt zo’n absurd idee vandaan als het niet komt door een overdosis verkeerde informatie? Zijn ze vergeten dat het post-Sovjet Rusland probeerde lid te worden van de NAVO en de EU, maar werd afgewezen, en dat, in tegenstelling tot wat was beloofd aan de voormalige Sovjet-Unie leider Mikhail Gorbatsjov, de NAVO uitbreiding aan Ruslands grenzen van Rusland een legitieme defensiezorg van de kant van Rusland is, zelfs als de invasie van Oekraïne inderdaad illegaal is, zoals ik zelf vanaf de eerste dag herhaaldelijk heb veroordeeld?
Weten zij niet dat het de VS en het Verenigd Koninkrijk waren die de eerste vredesonderhandelingen kort na het uitbreken van de oorlog boycotten? Hebben de commentatoren geen moment overwogen dat een kernmacht die geconfronteerd wordt met de mogelijkheid van een nederlaag in een conventioneel conflict zijn toevlucht zou kunnen nemen tot het gebruik van zijn kernwapens, wat op zijn beurt zou kunnen leiden tot een nucleaire ramp? Zien ze niet dat twee nationalismen, het ene Oekraïense en het andere Russische, in de oorlog in Oekraïne worden uitgebuit om Europa volledig afhankelijk te maken van de VS en om de expansie van China, het land waarmee de VS echt in oorlog is, te stoppen? Beseffen de commentatoren niet dat het Oekraïne van vandaag het Taiwan van morgen is? Vreemd genoeg worden te midden van al deze buiksprekende propagandakoorts nooit details gegeven over wat een nederlaag van Rusland zal betekenen; zal die leiden tot de afzetting van de Russische president Vladimir Poetin of tot de balkanisering van Rusland?
2) De anticommunistische ideologie die de westerse wereld tot de jaren negentig domineerde, wordt heimelijk gerecycled om anti-Russische haat te bevorderen tot het punt van hysterie, ook al is het een bekend feit dat Poetin een autocratische leider is, en een vriend is van Europees rechts en extreem rechts. Russische artiesten, muzikanten en atleten worden uitgesloten van evenementen, evenals zelfs cursussen over Russische cultuur en literatuur – die niet minder Europees zijn dan de Franse literatuur en cultuur. Na het Verdrag van Versailles van 1919, met zijn strategie om Duitsland te vernederen na het verlies van de Eerste Wereldoorlog, werden Duitse schrijvers geweerd uit de eerste bijeenkomst van het jaarlijkse PEN Congres, gehouden in mei 1923. De enige tegenstem was die van Romain Rolland, die in 1915 de Nobelprijs voor Literatuur had gekregen. Ondanks alles wat hij had geschreven tegen de oorlog en de Duitse oorlogsmisdaden in het bijzonder, had Rolland de moed om te zeggen, “in naam van het intellectuele universalisme”: “Ik zal mijn denken niet onderwerpen aan de tirannieke en demente schommelingen van de politiek.”
3) De democratie wordt zo ontdaan van inhoud dat zij instrumenteel kan worden verdedigd door degenen die haar gebruiken om haar te vernietigen. Tegelijkertijd worden degenen die de democratie dienen om haar te versterken tegen het fascisme, bestempeld als radicaal links. Op internationaal niveau juichte het Westen unaniem de gebeurtenissen van 2014 op het Maidanplein in Kiev toe, waar de huidige oorlog echt begon. Ondanks het feit dat de vlaggen van nazi-organisaties tijdens de protesten in het zicht stonden; ondanks het feit dat de volkswoede toen gericht was tegen een democratisch gekozen president Viktor Janoekovitsj; en ondanks het feit dat Victoria Nuland, de Amerikaanse neo-conservatief en toenmalig assistent-staatssecretaris voor Europese en Euraziatische zaken, expliciet de mensen had genoemd die de macht zouden krijgen in geval van een overwinning, waaronder een Amerikaanse staatsburger, Natalie Jaresko, die later van 2014 tot 2016 de nieuwe minister van Financiën van Oekraïne zou worden; ondanks dit alles werden deze gebeurtenissen, die neerkwamen op een goed georkestreerde staatsgreep met als doel een pro-Russische president af te zetten en Oekraïne in een Amerikaans protectoraat te veranderen, in het hele Westen gevierd als een levendige overwinning van de democratie. In feite was niets van dit alles zo absurd als het feit dat toen Juan Guaidó, een Venezolaanse oppositiefiguur, zichzelf in 2019 op een openbaar plein in Caracas uitriep tot interim-president van Venezuela, dit voor de VS en veel EU-landen voldoende was om hem als zodanig te erkennen. In december 2022 maakte de Venezolaanse oppositie zelf een einde aan deze farce.
4) De dubbele standaard voor het beoordelen van wat er in de wereld gebeurt, neemt abnormale vormen aan en wordt quasi-automatisch gebruikt om de oorlogsverdedigers te versterken, de linkse partijen te stigmatiseren en fascisten te normaliseren. De voorbeelden zijn legio, dus de moeilijkheid is om daaruit te kiezen. Ik zal een paar voorbeelden geven uit de nationale en internationale context. In Portugal lijkt het rauwe en beledigende gedrag van de leden van de extreem-rechtse partij Chega sterk op het gedrag van de afgevaardigden van de Duitse nazi-partij vanaf het moment dat zij begin jaren twintig de Rijksdag betraden. Er werden pogingen ondernomen om hen tegen te houden, maar het politieke initiatief lag bij de nazi-partij en de economische situatie stond aan hun kant. Al in mei 1933 hield de Nazipartij haar eerste boekverbranding, in Berlijn. Hoe lang zal het duren voordat dit in Portugal gebeurt? Grotendeels gesteund door de Amerikaanse counterinsurgency-instellingen, is het standpunt van de huidige rechtse wereld ten opzichte van linkse regeringen dat, wanneer deze laatste niet kunnen worden omvergeworpen door middel van zachte staatsgrepen, zij moeten worden afgemat door beschuldigingen van corruptie en gedwongen om te worstelen met kwesties van bestuurbaarheid, zodat zij niet strategisch kunnen regeren. Het zou erop kunnen lijken dat de corruptie in Portugal beperkt blijft tot de Socialistische Partij, die bij de laatste verkiezingen van 2022 een absolute meerderheid behaalde. In de ogen van de hegemoniale conservatieve media wordt elke minister in de regering van de Socialistische Partij verondersteld corrupt te zijn totdat het tegendeel is bewezen. Het zou niet moeilijk moeten zijn om soortgelijke voorbeelden in andere landen te vinden.
Vanuit de internationale context noem ik twee flagrante voorbeelden. Er is nu een algemene consensus dat de explosie van de Nord Stream-gaspijpleidingen in september 2022 het werk was van de VS (en naar verluidt werd “overzien” door president Joe Biden, een bewering die hij ontkende), die mogelijk werd bijgestaan door bondgenoten. Een incident van deze omvang had onmiddellijk moeten worden onderzocht door een onafhankelijke internationale commissie. Wat duidelijk lijkt is dat de benadeelde partij – Rusland – geen belang had bij het vernietigen van een infrastructuur die ze onbruikbaar konden maken door gewoon de kraan dicht te draaien. Op 8 februari gebruikte Seymour Hersh, een gerespecteerde Amerikaanse journalist, overtuigende informatie om aan te tonen dat de sabotage van Nord Stream 1 en 2 in feite sinds december 2021 door de VS was gepland. Als dat inderdaad het geval was, hebben we te maken met een gruwelijke misdaad die ook een daad van staatsterrorisme is. De VS, die beweert de kampioen van de mondiale democratie te zijn, zou buitengewoon geïnteresseerd moeten zijn om uit te zoeken wat er is gebeurd. Was dit de enige manier om Duitsland te dwingen mee te doen aan de oorlog tegen Rusland? Was de sabotage van de gaspijpleidingen bedoeld om een einde te maken aan het door voormalig bondskanselier van Duitsland Willy Brandt geïnitieerde Europese beleid om op energiegebied minder afhankelijk te zijn van de VS? Was dit in de context van dure energie en gesloten bedrijven geen effectieve manier om de economische motor van de EU af te remmen? Wie heeft er baat bij? Zware stilte hangt over deze daad van staatsterrorisme.
Het andere voorbeeld van flagrante dubbele maatstaven is het geweld van de Israëlische koloniale bezetting van Palestina dat steeds meer toeneemt. Alleen al in januari 2023 doodde Israël 35 Palestijnen; bij een inval op 26 januari in het vluchtelingenkamp Jenin, op de Westelijke Jordaanoever, doodde Israël tien mensen. Een dag later doodde een Palestijnse jongere zeven mensen buiten de synagoge van een joodse nederzetting in Oost-Jeruzalem, een gebied dat illegaal door Israël wordt bezet. Er is geweld aan beide kanten van het conflict, maar de wanverhouding is overweldigend, en veel terreurdaden van de staat Israël (soms straffeloos gepleegd door de kolonisten of door soldaten bij controleposten) halen niet eens het nieuws. Er zijn geen westerse mediacorrespondenten die verslag doen van wat er gebeurt in de bezette gebieden, waar het meeste geweld plaatsvindt. Afgezien van heimelijke gsm-beelden hebben we geen hartverscheurende beelden van het lijden en de dood aan Palestijnse zijde. De internationale gemeenschap en de Arabische wereld hebben hierover gezwegen. Ondanks de enorm disproportionele oorlogsmiddelen is er geen beweging om effectief militair materieel naar Palestina te sturen, zoals nu het geval is met Oekraïne. Waarom is dat van Oekraïne een rechtvaardig verzet, maar dat van Palestina niet? Europa, het continent waar de Holocaust plaatsvond die miljoenen Joden doodde, ligt uiteindelijk aan de basis van de misdaden tegen Palestina, maar deelt tegenwoordig een verfoeilijke medeplichtigheid met Israël. De EU maakt momenteel haast met de oprichting van een hof om oorlogsmisdaden te berechten, maar – en daarin schuilt de hypocrisie – alleen die welke door Rusland zijn begaan. Net als in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog worden de oproepen tot Europeanisme (pan-Europa, zoals het toen heette) steeds meer een oproep tot oorlog en leiden ze tot retoriek om het onrechtvaardige lijden en het verlies van welzijn te verbergen dat nu aan de Europese bevolking wordt opgelegd zonder dat ze is geraadpleegd over de noodzaak of de voordelen van de oorlog tussen Rusland en Oekraïne.
5) Vandaag zijn we getuige van een confrontatie tussen het Amerikaanse, Russische en Chinese imperialisme. Er is ook het pathologische geval van het Verenigd Koninkrijk, dat ondanks zijn rampzalig sociaal en politiek verval nog niet beseft dat het Britse Rijk al lang voorbij is. Ik ben tegen alle imperialisme, en ik geef toe dat Russisch of Chinees imperialisme in de toekomst de gevaarlijkste kunnen blijken te zijn, maar ik twijfel er niet aan dat het Amerikaanse imperialisme, met zijn militaire en financiële superioriteit, op dit moment het gevaarlijkste van allemaal is. Natuurlijk is dit alles niet voldoende om het voortbestaan ervan te garanderen. In feite heb ik op basis van bronnen van Noord-Amerikaanse instellingen (zoals de National Intelligence Council) betoogd dat het een imperium in verval is, maar het is mogelijk dat juist het verval ervan een van de factoren is die helpen verklaren waarom het op dit moment bijzonder gevaarlijk is.
Ik heb de inval van Rusland in Oekraïne vanaf het begin veroordeeld, maar ik heb er vanaf dat moment ook op gewezen dat de VS Rusland actief in dit conflict heeft geprovoceerd, met als doel Rusland te verzwakken en China in toom te houden. De dynamiek van het Amerikaanse imperialisme lijkt onstuitbaar, gevoed door het eeuwige geloof dat de vernietiging die het veroorzaakt, bevordert of aanzet, ver van zijn grenzen zal plaatsvinden, beschermd als het land is door twee uitgestrekte oceanen. De VS beweren dat hun interventies altijd ten goede komen aan de democratie, maar de waarheid is dat ze uiteindelijk een pad van vernietiging, dictatuur of chaos achterlaten. De meest recente en waarschijnlijk meest extreme manifestatie van deze ideologie is te vinden in het nieuwste boek van de neoconservatieve Robert Kagan (de echtgenoot van Victoria Nuland), getiteld The Ghost at the Feast: America and the Collapse of World Order, 1900-1941 (Alfred Knopf, 2023). De centrale gedachte van het boek is dat de VS – in hun verlangen om andere landen meer geluk, vrijheid en rijkdom te brengen en corruptie en tirannie te bestrijden waar die ook bestaan – een uniek land is. De VS is zo wonderbaarlijk machtig dat het de Tweede Wereldoorlog had kunnen voorkomen, als het maar de kans had gehad om tijdig militair en financieel in te grijpen om Duitsland, Italië, Japan, Frankrijk en Groot-Brittannië te dwingen de nieuwe door de VS geleide wereldorde te volgen. Elke Amerikaanse interventie in het buitenland is gedreven door altruïstische motieven, voor het welzijn van de mensen op wie de interventie is gericht. Volgens Kagan zijn de Amerikaanse militaire interventies overzee – vanaf de Spaans-Amerikaanse Oorlog van 1898 (gevoerd met het tot op heden gevoelde doel om Cuba te domineren) en de Filippijns-Amerikaanse Oorlog van 1899-1902 (gevoerd om de zelfbeschikking van de Filippijnen te voorkomen, met meer dan 200.000 Filippijnse doden tot gevolg) – altijd geïnspireerd geweest door onbaatzuchtige opvattingen en uit de wens om mensen te helpen.
Deze hypocrisie en uitwissing van ongemakkelijke waarheden houdt zelfs geen rekening met de tragische realiteit van de inheemse volkeren en de zwarte bevolking van de VS, die werden onderworpen aan woeste uitroeiing en discriminatie in die tijden van zogenaamd bevrijdende interventies in het buitenland. De vastgelegde geschiedenis legt de wreedheid van deze leugenachtigheid bloot. Amerikaanse interventies werden steevast gedicteerd door de geopolitieke en economische belangen van het land. In feite zijn de VS geen uitzondering op de regel. Integendeel, dit is altijd het geval geweest bij elk imperium (zie bijvoorbeeld de invasies van Rusland door Napoleon en Adolf Hitler). Uit de geschiedenis blijkt dat de voorrang van imperiale belangen vaak heeft geleid tot de onderdrukking van het streven naar zelfbeschikking, vrijheid en democratie en tot steun aan moorddadige dictators, met alle verwoesting en dood van dien, van de bananenoorlogen in Nicaragua (1912), de steun aan de Cubaanse dictator Fulgêncio Batista, of de invasie in de Varkensbaai van 1961 tot de staatsgreep tegen de voormalige Chileense president Salvador Allende (1973); van de staatsgreep tegen Mohammad Mossadegh, de voormalige democratisch verkozen president van Iran (1953) tot de staatsgreep tegen Jacobo Árbenz, de voormalige democratisch verkozen president van Guatemala (1954); van de invasie in Vietnam ter bestrijding van de communistische dreiging (1965) tot de invasie in Afghanistan (2001), zogenaamd als defensieve zet tegen de terroristen die de twin towers van New York hebben aangevallen (geen van hen was afkomstig uit Afghanistan) – na 20 jaar steun van de VS de Mujahideen tegen de door de Sovjet-Unie gesteunde communistische regering in Kaboel; van de invasie van Irak in 2003 om Saddam Hoessein uit te schakelen en zijn (niet-bestaande) massavernietigingswapens te vernietigen tot de interventie in Syrië om rebellen te verdedigen die voor het grootste deel radicale islamisten waren (en zijn); van de interventie in de Balkan in 1995, uitgevoerd door de NAVO zonder toestemming van de VN, tot de vernietiging van Libië in 2011. Er zijn altijd “welwillende redenen” geweest voor dergelijke interventies, die altijd steunden op handlangers en bondgenoten op lokaal niveau. Wat zal er overblijven van het gemartelde Oekraïne wanneer de oorlog eindigt (want alle oorlogen eindigen uiteindelijk)? Wat zal de situatie zijn in de andere Europese landen, met name Duitsland en Frankrijk, die gedomineerd blijven door het valse idee dat het Marshallplan de manifestatie was van zelfopofferende filantropie van de VS, aan wie zij oneindige dankbaarheid en onvoorwaardelijke solidariteit verschuldigd zijn? En hoe zit het met Rusland? Hoe ziet een eindoordeel eruit, na alle dood en verderf die elke oorlog met zich meebrengt? Waarom zien we in Europa geen sterke beweging opkomen voor een rechtvaardige en duurzame vrede? Zou het kunnen dat, ondanks het feit dat de oorlog in Europa wordt uitgevochten, de Europeanen wachten op de opkomst van iets van een anti-oorlogsbeweging in de VS, zodat zij zich met een goed geweten en zonder het risico te lopen als vrienden van Poetin of zelfs als communisten te worden beschouwd?
Vanwaar de grote stilte over dit alles?
De meest onbegrijpelijke stilte is misschien wel die van de intellectuelen. Het is onbegrijpelijk omdat intellectuelen vaak beweren meer te kunnen waarnemen dan gewone stervelingen. De geschiedenis heeft ons geleerd dat in de periodes vlak voor het uitbreken van oorlogen alle politici zich tegen de oorlog uitspreken, terwijl ze er door hun optreden toe bijdragen. Zwijgen is niets anders dan medeplichtigheid met de oorlogsheren. In tegenstelling tot het begin van de 20e eeuw zijn er nu geen bekende intellectuelen die klinkende verklaringen afleggen voor vrede, “onafhankelijkheid van geest” en democratie. Toen de Eerste Wereldoorlog uitbrak, bestonden er drie imperialismen naast elkaar: Russisch, Engels en Pruisisch imperialisme. Niemand twijfelde eraan dat het Pruisische imperialisme het meest agressieve van de drie was.
Intrigerend is dat in die tijd geen enkele grote Duitse intellectueel zich tegen de oorlog uitsprak. Het geval van Thomas Mann is het overdenken waard. In november 1914 publiceerde hij een artikel in de Neue Rundschau getiteld “Gedanken im Kriege” (Gedachten in oorlogstijd), waarin hij de oorlog verdedigde als een daad van “Kultur” (d.w.z. Duitsland, zoals hij zelf verduidelijkte) tegen de beschaving. In zijn ogen was Kultur de sublimatie van het demonische (“die Sublimierung des Dämonischen”) en stond het boven moraal, rede en wetenschap. Mann besloot met te schrijven dat “Het recht de vriend van de zwakken is; het zou de wereld tot een enkel niveau terugbrengen. Oorlog brengt kracht naar voren” (“Das Gesetz ist der Freund des Schwachen, möchte gern die Welt verflachen, aber der Krieg läßt die Kraft erscheinen“). Mann zag Kultur en militarisme als broeders. In 1918-1920 publiceerde hij Reflections of a Non-Political Man, een boek waarin hij het beleid van de keizer verdedigde en beweerde dat democratie een anti-Duitse gedachte was. Gelukkig voor de mensheid zou Thomas Mann later van gedachten veranderen en een van de meest uitgesproken critici van het nazisme worden. Van Peter Kropotkin tot Leo Tolstoj en van Fjodor Dostojevski tot Maxim Gorki lieten de stemmen van Russische intellectuelen die tegen het Russische imperialisme opkwamen daarentegen nooit verstek gaan.
Er zijn veel vragen waar intellectuelen zich over moeten buigen. Waarom hebben ze gezwegen? Zijn er nog intellectuelen, of zijn ze zwakke schimmen geworden van waar ze ooit voor stonden?