De mysterieuze verdwijning van Marcos.
Aan het begin van dit jaar verwachtte vriend en vijand dat de Zapatistas opnieuw steden in Chiapas in zouden nemen. Dit om de 100-jaarcyclus in stand te houden. In 2010 is het namelijk tweehonderd jaar geleden dat de Mexicanen zich onafhankelijk van de Spanjaarden gevochten hebben en is het honderd jaar geleden dat de Mexicaanse revolutie uitbrak. Of de cyclus stand houdt is nog maar de vraag. Tot op heden laten de Zapatistas (de opvolgers van de opstandelingenleider Zapata die tijdens de Mexicaanse revolutie een belangrijke rol speelde, en van wie zijn strijdkreet Tierra y libertad, land en vrijheid, nog altijd een reden is voor tienduizenden Maya’s in Chiapas om de wapens op te pakken) totaal niets van zich horen. Ook rondom Subcomandante Marcos, de woordvoerder en de leider van de gewapende tak, het Zapatistisch Nationaal Bevrijdingsleger (EZLN), is het verdacht stil. Sterker nog, er gaan geruchten de ronde dat hij van het toneel verdwenen is.
In het begin van dit jaar werd de dreiging van een nieuwe grootschalige opstand door bijna iedereen als een reële mogelijkheid ingeschat. De regering ging er zelfs al vanuit dat de Zapatistas net als op 1 januari in 1994 – toen ze vanuit de bergen een opstand begonnen – San Cristobal de las Casas in zouden nemen. Toeristen werden gewaarschuwd en het leger was grondig voorbereid en stand-by. Ook bij taxichauffeurs en winkeleigenaren was de ‘nieuwe opstand’ het gesprek van de dag. Op 1 januari kwam die echter niet en een half jaar later krioelen de toeristen weer door de straten in San Cristobal en heeft niemand het nog over de Zapatistas. Slechts enkele locale anarchisten hebben het lef om aan te kondigen dat de nieuwe revolutie dichtbij is. Ze zijn ervan overtuigd dat die in de komende zes maanden uit zal barsten. En ze staan te trappelen om een bijdrage te leveren.
Maar waar is Marcos, de mysterieuze woordvoerder van de Zapatistas en de leider van hun leger? In het openbaar verschijnt hij altijd met een bivakmuts over zijn hoofd en een pijp in zijn mond. In een interview met Gabriel García Márquez verklaarde Marcos te zijn opgegroeid in een middenklassegezin. Volgens Marcos waren zijn ouders beide leraren op het Mexicaanse platteland. Lezen werd hem met de paplepel ingegoten. De wereld leerde hij kennen vanuit romans, die hem een heel andere kijk op de wereld gaf dan de mensen die de wereld zien door de massamedia.
Zijn visie op Mexico veranderde waarschijnlijk in 1968 toen de overheid met harde hand ingreep tijdens een studentenopstand. Hij liet zich al snel beïnvloeden door zijn held de revolutionair Emiliáno Zapata alsook Che Guevara (velen zien Marcos als zijn opvolger). In 1983 kwam Marcos in Chiapas terecht als lid van de marxistisch-leninistische guerrillagroepering Nationale Bevrijdingskrachten (FLN), met als doel de Maya’s zo ver te krijgen om de regering omver te werpen. Door het mythische en poëtische taalgebruik van Marcos wist hij al snel het vertrouwen te winnen van grote groepen Maya’s, die hem ervan wisten te overtuigen het orthodox-marxistische achter zich te laten. Vanaf dat moment is er gewerkt aan een beweging van onderop, zonder dogmatisch politieke ideologie en/of leiders. De Zapatistas werden al snel de internationale trekkers van het anders-globalisme…
In 1996 hielp de Mexicaanse regering het mysterie rondom Marcos om zeep en identificeerde hem als Rafael Sebastián Guillén Vicente (Tamaulipas, 19 juni 1957). In zijn geboorteplaats Tampico zou hij gestudeerd hebben aan een jezuïtisch instituut. Hij studeerde af in de filosofie aan de Nationale Autonome Universiteit van Mexico (UNAM) op een scriptie over Louis Althusser en doceerde filosofie aan de Autonome Metropolitaanse Universiteit (UAM) in Mexico-stad. Deze universiteit staat bekend om zijn links-radicaal activisme. Tijdens bezoeken van het EZLN aan deze universiteiten viel het velen op dat Marcos bekend was met de gebouwen en zijn geschiedenis. Zijn militaire scholing zou hij in Nicaragua ondergaan hebben ten tijde van de sandinistische revolutie. In 1992 verdween Rafael Sebastián Guillén Vicente….
Tijdens de speurtocht is de regering vooral afgegaan op aanwijzingen van Salvador Morales Garibay. Een voormalige collega een de UAM en FLN-medestrijder, die aangeduid werd als Subcomandante Daniel. Hij zou de beweging verlaten hebben toen het besloot de wapens op te pakken. Het EZLN- leiderschap verklaart Morales Garibay niet te kennen en Marcos zelf heeft altijd ontkend Guillén te zijn. Vragen doet hij meestal af met een grap. Bijvoorbeeld dat hij slechts één keer in Tamaulipas geweest zou zijn om als uitsmijter in een bordeel in Ciudad Victoria te werken. Ook reageerde hij verontwaardigd dat hij met een onaantrekkelijk persoon geïdentificeerd werd. Dit zou zijn “correspondentie van dames” verzieken. Guilléns famlie weet niet wat er met hem gebeurd is, en wil niet zeggen of Guillén nu wel of niet achter Marcos schuilgaat. Hoe dan ook, het is opvallend dat Marcos zelf geen indígena is, terwijl het een van de hoofddoelen van de Zapatistas is te vechten voor een rechtvaardig bestaan voor deze doelgroep.
Marcos is niet alleen de ideologische man achter de Zapatistas. Hij is ook een getalenteerd schrijver. Tussen 1992 en 2006 publiceerde hij meer dan 200 verhalen en essays en 21 boeken. Dit heeft hem veel bewondering en intellectueel respect opgeleverd. Zo heeft hij samengewerkt met Noam Chomsky en Noami Klein. Sinds 2006 is zijn populariteit aanzienlijk geslonken. Zijn mede-Zapatisten verwijten hem bijvoorbeeld dat hij teveel met de buitenwereld bezig is, terwijl er in Chiapas nog altijd een schrijnende armoede is en elke dag weer een van overleven is. Vooral zijn steun aan enkele extreme nationalistische groepen in Baskenland is hem niet in dank afgenomen. Duizenden organisaties en vakbonden in Mexico verwijten hem zijn vijandigheid tegenover Andrés Manuel López Obrador. Tijdens de verkiezingen van 2006 wilde Marcos zich niet achter de populistische politicus scharen en begon de andere campagne en doopte zichzelf om tot Delegado Zero, afgevaardigde nul. Zijn bedoeling was om buitenparlementaire groepen en organisaties in Mexico bij elkaar te krijgen. Het werd al snel een grote flop en eindigde in een gebekvecht tussen verschillende groeperingen…
Tijdens de viering van 25-jaar EZLN en 15-jaar Zapatistas in januari 2009 trad Marcos vooral als gastheer op en liet hij tijdens debatten over de toekomst van ‘de andere wereld’ die de Zapatistas voor zich zien mede-Zapatistas naar voren treden als woordvoerder van hun beweging. En sindsdien is het stil gebleven rondom de mysterieuze opvolger van Zapata. Volgens de Ierse schrijver en rebel Ramor Ryan, die sinds een jaar of veertien in Chiapas woont en de Zapatistas op de voet volgt, is Marcos verdwenen. ‘Volgens betrouwbare bron is hij het laatst in La Garucha gezien, waar hij enkele maanden doorbracht. Sinds een maand of vier is hij zoek. Persoonlijk zou ik het een geweldige zet vinden als hij zonder aankondiging zijn bivakmuts afzet en de Zapatistas achter zich laat. Hij gaat dan als een mysterieuze guerrillastrijder de geschiedenisboeken in, zonder dat de regering hem ooit heeft verslagen. Wie weet is hij nu visser in Peru of barkeeper in een homobar in San Francisco.’
Het is afwachten wat de Zapatistas ons dit jaar brengen. Onder leiding van Marcos wist de beweging altijd weer wat vernieuwends te bedenken. Of hij zonder enige aankondiging zijn rol vaarwel gezegd heeft of dat onder zijn leiding het Zapatista-leger in de komende maanden voor een nieuwe gewapende opstand gaan zorgen, is dan ook voor de buitenwereld gissen geblazen. Misschien zit Marcos in de jungle van Chiapas wel een heel ander plannetje uit te broeden. Volgens een internationaal activist zullen de Zapatistas, met of zonder Marcos, een belangrijke rol blijven spelen. ‘De afgelopen jaren hebben de Zapatistas Chiapas op de wereldkaart gezet en het anders-globalisme een kop en een staart gegeven. Dat de hele wereld zich in een sociale crisis verkeert heeft ook invloed op de Zapatistas. Weinig mensen zien nog hoop in een gewapende opstand. De (gewapende)strijd van de Zapatistas is altijd grotendeels symbolisch geweest. Als ze daadwerkelijk de wapens oppakken zullen ze in korte tijd met de grond gelijk gemaakt worden. Hun machetes maken geen kans tegen de hypermoderne wapens van het Mexicaanse leger die vakkundig getraind zijn door de Verenigde Staten om guerrillagroepen de kop in te drukken. Daarnaast heeft de regering zich de afgelopen zestien jaar door en door weten te infiltreren binnen de beweging, wat voor een dodelijke verlamming heeft gezorgd. Hopelijk blijft Marcos geen geromantiseerde held voor de huidige wereldverbeteraars en worden zijn woorden serieus genomen en in de praktijk gebracht. Aan een andere wereld, zonder uitbuiting, onderdrukking en een neoliberale utopie, moeten we allemaal een bijdrage leveren. Daar hebben we Chiapas niet voor nodig. Dat moet je vormgeven in je eigen omgeving. Marcos zijn we allemaal.’