Ga naar de inhoud

De gevolgen van de komst van vele multinationals naar Centraal-Brazilië

Ymke Hoeyberghs woont en werkt sinds enige tijd in Brazilië. Grootschalige landbouwprojecten van multinationals vernietigen het leefmilieu van de lokale bevolking in de Cerrado, een immens savannegebied – 2,5 maal zo groot als Frankrijk – in het centrum van Brazilië. Dit is haar persoonlijk verslag van wat zij daar vaststelde

13 min leestijd
 
(Door Ymke Hoeyberghs, oorspronkelijk verschenen op dewereldmorgen.be. Foto: Het (nog) onaangetaste gedeelte van de ruwe savanne van de Cerrado (Ymke Hoeyberghs)
 

De tragedie van de Cerrado onthuld

Onder de Amazone, treffen we de Cerrado aan, het is een savannegebied van 2 miljoen vierkante kilometer. Het bevindt zich onder de Amazone en telt voor 21 procent van de totale oppervlakte van Brazilië. Met zijn 10.000 plantensoorten, 935 vogelsoorten en 300 verschillende zoogdieren, heeft de Cerrado de rijkste biodiversiteit van alle savannegebieden over de hele wereld. En alsof dat nog niet genoeg is, wordt de Cerrado ook gezegend met een hoog endemisch niveau, wat wil zeggen dat 45 procent van de planten en 14 verschillende diersoorten uniek zijn aan dit gebied.1 

De Cerrado was ooit een zeer afgelegen gebied door het gebrek aan wegen en andere belangrijke infrastructuur. Voor vele generaties werd deze regio beschouwd als woestenij en dus ongeschikt verklaard voor landbouwproductie. De link met de naam van dit ruwe savannegebied is onmiddellijk gemaakt als je weet dat Cerrado in het Portugees `gesloten` betekent. Maar dit ruwe landschap veranderde wanneer in 1960 het federale district en hoofdstad Brasilia werd gebouwd, voordien was deze titel toegewezen aan Rio de Janeiro. De overheid vond een goudmijn in de Cerrado zo groot als Duitsland, Frankrijk, Spanje, Italië en Engeland samen.2 De vele acties van Greenpeace en andere organisaties zorgden er eveneens voor dat ontbossing in het Amazonegebied steeds moeilijker werd, wat er op zijn beurt voor zorgde dat vele multinationals en grootschalige boerderijen naar de onbekende Cerrado trokken.3 Ze komen er al snel achter dat de Cerrado wel de ideale omstandigheden biedt om sojabonen te verbouwen, met als resultaat dat Brazilië vandaag de tweede grootste speler ter wereld is in het produceren van sojabonen – een grondstof dat voornamelijk gebruikt wordt in de productie om biodiesel en veevoeder te vervaardigen. Daarnaast wordt dit uniek gebied ook overspoeld door immens grote monoculturen van eucalyptus, veedieren en suikerriet. Ook bij deze laatste is Brazilië een wereldspeler; er wordt maar liefst 600 miljoen ton per jaar geoogst. Al deze gewassen zijn overwegend bestemd voor export naar Azië, de VS en Europa.4

“En voordat je ’s ochtends klaar bent met ontbijten, ben, je al afhankelijk geweest van meer dan de helft van de wereld.” Martin Luther King Jr.

Deze verschuiving gebeurde niet zonder enige lokale weerslag op mens en natuur. Maar wat is de impact sinds de vestiging van vele multinationals in de Braziliaanse Cerrado? Dit artikel schets een beeld op welke manier economie, ecologie en de (lokale) samenleving elkaar wederzijds beïnvloeden. De gevolgen van de kapitalistische belangen, die mens en natuur aantasten, worden hieronder aan de hand van drie invalshoeken uiteen gezet.

Ontbossing vs. Economie

Brazilië het vijfde grootste land ter wereld, beroemd voor voetbalpresaties en uitbundige carnavals, neemt ook een hoofdrol in het internationale economische arena, 850 van de 1000 grootste internationale bedrijven zijn actief op Braziliaanse bodem. Ook als is de Braziliaanse economie verre van stabiel, ze behoort nog steeds (2017) tot de top 10 in de landenlijst berekend aan de hand van het Bruto Nationaal Product (BNP). Ter vergelijking, België staat op nummer 37 van dezelfde lijst. 5

centrbras2
De door grootschalige landbouw aangetaste Cerrado langsheen de snelweg tussen Porto Nacional en Palmas in de deelstaat Tocantins (Ymke Hoeyberghs)

Voor de vele multinationals met hun uitgestrekte monoculturen is de Cerrado `de plaats bij uitstek`, het is de plaats waar slechts enkelen een fortuin kunnen verdienen. Maar dit heeft een prijskaartje, want de biologische ravage dat hier wordt aangericht is rampzalig.

Monoculturele landbouw, die gepaard gaat met ontbossing zorgt voor een afname van de lokale biodiversiteit. Vele planten, eigen aan deze savanne hebben de eigenschap om water te op te slagen waardoor er een heel ondergronds waternetwerksysteem ontstaat dat de savanne ook gedurende het droogseizoen van water voorziet. Dit hydrologisch systeem wordt nu aangetast waardoor het gebied letterlijk opdroogt, wat op zijn beurt lijdt tot een ramp voor de kleinschalige collega’s van deze monsterbedrijven. Want naast de concurrentiestrijd worden de lokale familiale boeren nu ook naar de steden gejaagd omdat hun stuk grond opdroogt en onbruikbaar wordt. Desondanks de ecologische en sociale offers dat dit gebied maakt, blijven economische doelstellingen de overhand nemen.6

Als men spreekt over ontbossing dan kent iedereen de wereldwijd bekende strijd hiertegen in de Amazone. Maar de ontbossingscijfers in de wereldwijd onbekende Cerrado zijn massaal. Zo wordt er jaarlijks 30.000 vierkante kilometer bos gekapt in deze savanne, dat is twee tot drie keer zoveel als in de Amazone. Sinds de eerste gevelde boom tot het heden, werd er al 40 procent van dit savannegebied onherroepelijk vernietigd door de aanleg van kolossale plantages.

Het is dan ook pijnlijk om vast te stellen hoe onwetend de rest van de wereld is over welke opofferingen dit gebied maakt voor onze voedingsindustrie. En dit terwijl de Cerrado, samen met de Amazone, de wereld een grote dienst verleent in het beperken van de effecten van de klimaatverandering door CO2 te absorberen (tot 150 kg per jaar), door hen te kappen komt de CO2 opnieuw weer vrij.7 Ook de Braziliaanse overheid geeft maar weinig om deze ecologische tragedie, en kijkt enkel naar de economische voordelen op korte termijn, waarvoor de Cerrado een ideale inkomstenbron is.

Al maakt de Braziliaanse overheid een foutieve redenering door enkel in de nabije toekomst te kijken, want volgens `The Economics of Ecosystems and Biodiversity`kost het verlies in biodiversiteit de wereld jaarlijks maar liefst 70 miljard dollar. Door de vele ecosystemen is waterzuivering gratis maar door de razendsnelle ontbossing wordt dit hydrologisch systeem aangetast, met als gevolg dat de natuur deze kosteloze service niet kan blijven geven.

Door de bedreiging aan watervoorziening komt het lokale leven voor de familiale boeren onder druk te staan in de Cerrado. Maar ook in andere delen van het land vertrouwt men op het water afkomstig uit dit gebied voor de productie van elektriciteit. Bepaalde delen van Brazilië en Zuid-Amerika zijn al aan het opdrogen omwille van een tekort aan water in het Cerrado-gebied.8

De kleine boer vs. het landbouwbeleid

Ondanks de verstedelijking, leven er nog steeds 29.2 miljoen (14 procent, 2016) Brazilianen op het platteland. De landbouwpopulatie kan opgedeeld worden in twee groepen, die nauw samenleven, ook al hanteren ze beide een zeer uiteenlopend landbouwmodel. Enerzijds bestaan er de `Agronegio`, wies naam grootschalige landbouw betekent. Anderzijds zijn er de `agriculturas familiares`, bij ons beter gekend als de kleine zelfstandige boerenfamilies.

centrbras3

Akkers nabij Alto Paraíso de Goiás van een alternatieve gemeenschap vlakbij het nationaal park Chapada dos Veadeiros in Goiás. In de omgeving van dit dorp wonen vele familiale boeren (Ymke Hoeyberghs)

Deze laatste zijn nog steeds in de meerderheid, maar liefst acht van de tien Braziliaanse boerderijen zijn kleinschalige landbouwbedrijven die samen zorgen voor drie vierde van de tewerkstelling binnen de sector. Ze staan in voor maar liefst 40 procent van het Bruto Nationaal Product (BNP) en ze zijn nog steeds hoofdleverancier voor de lokale markt voor producten zoals bonen, maïs, koffie en melk. Ook 50% van het gevogelte en het varkensvlees voor export wordt voorzien door deze kleine, lokale boer.9

Niettegenstaande leeft 1 persoon op 4 in landelijke gebieden onder de armoedegrens van 2 dollar per dag. Wat een gemiddelde is, want in sommige gemeenschappen lopen de cijfers op tot 90%.10 Met de huidige koers staat 2 dollar gelijk aan 6.70 reais per dag, hiermee koop je buitenshuis het nationaal bekende tussendoortje, een kippenpastei met een glaasje fruitsap. In de supermarkt vind je voor dit bedrag 2 kg rijst of 2 melkkartons. Er is een duidelijke conflictsituatie aanwezig tussen de enkele duizenden grootschalige boeren en landbouwbedrijven, die slechts gericht zijn op export, en de vijf miljoen familiale boerderijen. Hoe kan een kleine boer met een sojaveld van vier hectare concurreren tegen een monsterbedrijf dat 25.000 keer groter is?11

De hoofdoorzaak voor de armoede in Brazilië dateert van in de koloniale tijd en de toen ongelijke verdeling in landbouwgrond. De huidige grootgrondbezitters zijn vaak directe nakomelingen van de kolonisten uit het verleden, het is dan ook al de jarenlange bron van vele conflicten ; sinds de jaren 1950 staat deze kwestie bovenaan de politiek agenda. Centraal staat de ongelijkheid die alsmaar groter wordt tussen enerzijds de grootschalige landbouwmultinationals die duizenden hectaren grond bezitten, en anderzijds de kleine boer die het moet stellen met slechts een schamele honderd hectaren. Daarbij is het precies door de mechanisatie en de komst van de vele multinationals dat dit conflict aangroeit.

Hun aanhoudende zoektocht naar steeds meer landbouwgrond leidt vaak tot conflicten met de inheemse bevolking en lokale gemeenschappen. Steeds meer boerenfamilies zijn genoodzaakt hun bescheiden stukje grond te verkopen aan de grote sojabedrijven. Velen onder hen hebben niet de officiële eigendomsdocumenten waardoor multinationals of grootgrondbezitters enkel maar een kleine vergoeding moeten betalen, wat allicht nooit de reële waarde van het land dekt. Bij hen die in opstand komen of weigeren hun grond af te staan, wordt er geweld of intimidatie gebruikt tot dat ze de strijd opgeven en hun land toch verlaten. Ze worden gedwongen om ergens anders een nieuw bestaan te zoeken. Boeren die ervoor kiezen op zoek te gaan naar een nieuw stuk grond worden later vaak opnieuw slachtoffer van deze schaamteloze soja-industrie. Echter, de meerderheid van deze landloze boerenfamilies vluchten naar de steden, maar ook daar trekken ze vaak aan het kortste eind omdat ze niet de juiste vaardigheden bezitten. Van generatie op generatie hebben ze immers geleerd om het land te bewerken, kennis en vakmanschap die dus weinig waard is in een stedelijke context. En omdat er maar weinig geschikte jobs zijn voor hen op de reguliere arbeidsmarkt, worden deze laaggeschoolden landbouwers menigmaal gedwongen zich samen te voegen bij een van de overbevolkte `favelas` (sloppenwijken).

En alsof de morele grens hier nog niet bereikt is, bedreigt de ontwikkeling van de soja-industrie ook de plaatselijke voedselvoorziening omdat het de grond inneemt waar voordien de lokale gewassen werden geteeld. Met andere woorden, terwijl de lokale proviand productie onder druk staat, exporteert Brazilië enorme hoeveelheden gewassen aan dumpingprijzen. Dit bewijst dat honger, armoede en voedselonzekerheid eerder een vermogen kwestie is (inkomen, kennis, hoeveelheid land, etc.) , een van een eerlijk economisch beleid dan dat het een productie aangelegenheid is.12

Cultuur vs. gezondheid

Ook op het gebied van gezondheid en voeding heeft er zich een serieuze machtsverschuiving voorgedaan in de richting van de multinationals. Volgens de Voeding –en Landbouworganisatie (Food and Agriculture Organization, FAO) van de Verenigde Naties, nemen de cijfers rond obesitas en overgewicht enorm toe in Brazilië, evenals in geheel Zuid-Amerika en de Caraïben. Ook de Wereldgezondheidsorganisatie (World Health Organization, WHO) stelt vast dat Brazilië een aanzienlijke stijging ziet in personen die kampen met zwaarlijvigheid (54 procent, 2016) en obesitas (20 procent, 2016), en dit in alle leeftijdsgroepen. Vrouwen en kinderen worden het zwaarst getroffen, 23 procent van de vrouwen en 7 procent van de kinderen onder de 5 jaar is zwaarlijvig. Deze stijging, die begonnen is begin jaren 1980, heeft grote gevolgen voor de gezondheidssituatie van de Braziliaanse populatie. Om maar even een idee te geven, chronische aandoeningen staan op nummer 1 als doodsoorzaak onder de volwassenen.

De hele kwestie omtrent zwaarlijvigheid is indirect verbonden met domeinen zoals landbouw, duurzaamheid en globalisering. Het opdagen van de multinationals ging gepaard met verstedelijking en economische groei, wat heeft geleidt tot grootse veranderingen in consumptiepatronen.

Maar de belangrijkste vermelding in deze paragraaf is dat extreme honger en zwaarlijvigheid twee zijden van dezelfde medaille zijn geworden, de toename in overgewicht gebeurt paradoxaal op hetzelfde moment dat Brazilië verwijderd werd van de VN-hongerlijst.

Wereldwijd, tweederde van de mensen die onder de armoedegrens leven van twee dollar per dag zijn familiale boeren. Tegelijkertijd zijn 78 procent van de landen die te kampen hebben met ondervoede kinderen voedsel-exporterende landen. Hierop staat haaks dat een derde van de volwassen zwaarlijvig is, een cijfer dat opvallend hoger ligt in ontwikkelingslanden.

Ook in Brazilië zorgde de verstedelijking en globalisering van grote voedselbedrijven voor een verandering in het in het dagelijkse voedselpatroon van de Braziliaanse bevolking. Zowel FAO als WHO stellen vast dat vele huishoudens traditionele voeding (gedeeltelijk) hebben ingeruild voor bewerkte voeding van weinig kwaliteit. Sinds de jaren 1990 zag heel Latijns- Amerika de supermarktketens met maar liefst 60 procent toenemen, wat verandering bracht in de voedselkeuzes en levensstijl van de Brazilianen. Lokale gerechten werden ingeruild voor `food corners` met McDonald’s, Subway, Pizza Hut en vele andere internationale en nationale `fastfood` bedrijven. Het is dan ook geen verassing dat deze trend resulteert in overgewicht, obesitas en andere chronische aandoeningen.13

De gezondheidszorg zou hierin een belangrijke rol kunnen spelen door gezonde voeding te promoten. Eveneens over de ontbossing in de Cerrado en het belang van duurzame landbouw, zou het bewustzijn verhoogd moeten worden, en dit op globaal niveau. Ook in Europa zouden we beter mogen beseffen welke weg ons voedsel aflegt en welke offers hiervoor gepleegd worden. Als we de drie bovenstaande stellingen bekijken, zien we dat het huidig economisch en kapitalistisch beleid grote schade toebrengt aan Moeder Aarde, wat op zijn beurt schade aanricht aan de samenleving, lokale gemeenschappen over heel Zuid Amerika. Eveneens wordt ook de gezondheid aangetast, en dit als eerste bij de allerarmsten. Het is als het ware een neerwaarts spiraal waar we inzitten. Er is een overduidelijke nood aan een andere benadering, een ander economisch beleid, maar hiervoor dient het bewustzijn, op wereldniveau, verhoogd te worden.

noten:

1 Brazil, the Cerrado is a sprawling savana stretching across 1,2 million square miles of Central Brazil. (z.d.), Geraadpleegd op 17maart 2018 van https://www.nature.org/ourinitiatives/regions/latinamerica/brazil/placesweprotect/cerrado.xml

2 Robertson,C. (2012).The Fastest Billion: The Story behind Africa’s Revolution. London, United Kingdom: Renaissance Economic Revolution

3 Aelbrecht, M.J., (2016). De Cerrado, het zwarte schaap van de Braziliaanse natuur. Geraadpleegd op 17maart 2018 from //medium.com/@greenboomers/de-cerrado-het-zwarte-schaap-van-de-braziliaanse-natuur-3c1d0b88006b“>https://medium.com/@greenboomers/de-cerrado-het-zwarte-schaap-van-de-braziliaanse-natuur-3c1d0b88006b>

4 Vankrunkelsven,L. (2017). Braziliaanse bisschoppen lanceren vastencampagne tegen vernietiging Cerrado. Geraadpleegd op 20 maart 2018 van https://netrv.be/ecokerk/392-braziliaanse-bisschoppen-lanceren-vastencampagne-tegen-vernietiging-cerrado

5 IndexMundi-BNP Wereld, (z.d.), Geraadpleegd op 20 maart 2018 from https://www.indexmundi.com/map/?v=65&l=nl

6 Staes,B., Eickhout, B., & Vankrunkelsven, L., (2010). De sluipende vernietiging van Braziliaanse schatkamer van biodiversiteit. DeWeredMorgen.Geraadpleegd op 22 maart 2017 van http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2010/10/28/de-sluipende-vernietiging-van-braziliaanse-schatkamer-van-biodiversiteit

7 Groenere steden bouwen: negen voordelen van stadsbomen. (2016), Geraadpleegd op 22 maart 2018 van https://www.bosplus.be/k/nl/n325/news/view/30806/23747/groenere-steden-bouwen-negen-voordelen-van-stadsbomen.html

8 Staes,B., Eickhout, B., & Vankrunkelsven, L., (2010). De sluipende vernietiging van Braziliaanse schatkamer van biodiversiteit. DeWeredMorgen.Geraadpleegd op 22 maart 2017 van http://www.dewereldmorgen.be/artikels/2010/10/28/de-sluipende-vernietiging-van-braziliaanse-schatkamer-van-biodiversiteit
9 De Braziliaanse boer. (z.d.). Geraadpleegd op 22 maart 2018 van https://www.wervel.be/staticwebsitesojaconnectiebe/theorie2.html?module=2

10 Investing in rural people in Brazil.(2016). Geraadpleegd op 23 maart 2018 van https://www.ifad.org/documents/10180/f5eb1cd0-a412-45bc-9218-1dc9fd7876b5

11 Brazilie, klem tussen boeren en monocultuur. (z.d.). Geraadpleegd op 23 maart 2018 van www. Oxfamfairtrade.be/pageview.aspx?pv_mid=7150

12 De Braziliaanse boer. (z.d.). Geraadpleegd op 22 maart 2018 van https://www.wervel.be/staticwebsitesojaconnectiebe/theorie2.html?module=2

13 Sobrepeso e obesidade em alta no Brasil, diz ONU. (2017). O Globo. Geraadpleegd op 24 maart 2018 van https://oglobo.globo.com/sociedade/saude/sobrepeso-obesidade-em-alta-no-brasil-diz-onu-20819122