De big bang van Javier Milei: Hoe extreemrechts aan de macht kwam in Argentinië

(Foto Santiago Sito, Flickr CC2.0)

“Een van de grootste gevaren van de economische crisis is de wederopstanding van extreemrechts”, zei historicus Eric Hobsbawm tijdens een interview in 2009. Op dat moment kon hij zich misschien niet voorstellen, en wij ook niet, dat de heropstanding van extreem-rechts op zeer korte termijn een feit zou zijn.

Hobsbawm stierf in 2012 en heeft de komst van Donald Trump als president van de Verenigde Staten, de geboorte van Franco’s Vox-partij in Spanje of de verkiezing van Jair Bolsonaro tot president van Brazilië niet meegemaakt. Laat staan de komst van Javier Milei in Argentinië.

Het land dat na de militaire dictatuur (1976-1983) het Nunca Más (Nooit meer) aan het staatsterrorisme wijdde, het land dat de Nationale Genetische Gegevensbank oprichtte om te zoeken naar baby’s die zich door de onderdrukkers waren toegeëigend, hetzelfde land dat met een wetgevende meerderheid het homohuwelijk en het recht op abortus goedkeurde, verkoos eind 2023 een kandidaat die in zijn campagne beloofde om duizenden publiek banen en sociale rechten te schrappen, die dreigde om “de linksen uit te roeien” en “zijn rivalen te verpletteren als kakkerlakken”.

Hobsbawm was niet meer in staat om deze dramatische wending in de wereldgeschiedenis te interpreteren. Maar met het heldere oog dat door zijn werk loopt, anticipeerde hij erop.

Een losgeslagen Frankenstein in de politiek

Via wat vandaag de dag een weg lijkt die geplaveid is door vele handen en talrijke oorzaken, belandde Javier Milei vijf jaar geleden in de politiek door de vriendelijke hand van de massamedia en de borrelende onderbuik van sociale netwerken. Zijn virulente stijl, waarin beledigingen deel uitmaken van zijn dialectische bouwwerk, heeft jongeren en vooral het ongenoegen van alle generaties over de recente economische geschiedenis van Argentinië veroverd.

Het is geen onbelangrijk feit dat het land al minstens tien jaar in een crisissituatie leeft (inflatie, muntdevaluatie, dalende koopkracht). Het zwarte gat beslaat de laatste jaren van de regering van Cristina Kirchner (toen de devaluatie van de peso versnelde in een proces dat tot op de dag van vandaag voortduurt), het mandaat van Mauricio Macri (die de schuld bij het IMF met 45 miljard dollar vergrootte) en de gefrustreerde regering van Alberto Fernández (die werd getroffen door de pandemie, een historische droogte en een suïcidaal intern conflict in de uitvoerende macht). Drie projecten die mislukten en vielen als dominostenen.

Het gevoel dat het land “er niet beter op wordt” leek een antwoord te vinden in deze zelfbenoemde libertaire econoom, die putte uit het werk van quasi-marginale auteurs zoals Murray Rothbard (die openbare scholen als communistisch beschreef in de tijd van Franklin Roosevelt) of Robert Lucas, of Ludwig von Mises (grootvader van de Oostenrijkse School voor Economie). En vooral ook Milton Friedman, de ultraliberale econoom aan wie Milei vaak hulde brengt.

Tussen haakjes: Javier Milei was de eigenaar van een hond die hij Conan doopte, die in 2017 stierf en gekloond werd. Uit dit proces zijn vijf “nieuwe” honden voortgekomen: Conan, Murray (voor Rothbard), Milton (voor Friedman), Robert en Lucas (voor Robert Lucas). De media hebben de kwestie verschillende keren behandeld, maar pas toen Milei al verkozen president was, begonnen ze te praten over een situatie die een deel van het land in spanning houdt: Milei houdt vol dat er vijf honden bij hem in de ambtswoning wonen (die tegen astronomische kosten werd aangepast zodat de dieren hun eigen ruimtes hebben), maar meerdere versies geven aan dat een van de gekloonde honden is overleden, hoewel het staatshoofd verzekert dat hij elke ochtend met alle vijf praat. Laten we de haakjes sluiten.

Zijn de media voldoende om een president te “verkopen” en zorgwekkende situaties die voor iedereen zichtbaar zijn onder het tapijt te vegen? Naast de reeds bewezen macht van de mediagroepen als het gaat om het agenderen van gespreksonderwerpen en zelfs het beïnvloeden van het gezond verstand van een tijdperk, kwam Javier Milei niet alleen aan de macht door zijn positie als een freaky en luidruchtig panellid of zijn vermogen om teams samen te stellen die hem in netwerken positioneerden. Milei werd op een gerichte en punctuele manier geholpen door de macht die beweerde met hem te concurreren om het de bewoning van het regeringspaleis van Argentinië.

Sinds de man met het grote haar in de laatste jaren van het vorige decennium terechtkwam bij een mediagroep die nauw verbonden was met de Peronistische leider en nu ex-minister van Economie Sergio Massa, wordt zijn carrière ondersteund door financiële bijdragen, niet alleen van dat mediabedrijf maar ook vanuit de politiek zelf.

Tijdens de regering van Alberto Fernández (2019-2023) bouwde Milei zijn arsenaal uit toen het erop leek dat zijn figuur het Paard van Troje van ultrarechts zou kunnen zijn, de granaat die de oppositie onder leiding van ex-president Mauricio Macri zou vernietigen, die aan het begin van dit decennium weer opdook als de volgende en hernieuwde vervanger van het Peronisme.

Deze dreiging van de terugkeer van mainstream rechts was het startpunt voor de groei van de “libertaire” ruimte, die bijdragen begon te ontvangen uit de zwarte dozen van de private sector en de politiek. Voor sommigen diende hij als de kamikaze die bereid was om tegen de structuren van de democratie in te gaan om de wensen van de Argentijnse magnaten in wetten om te zetten; voor anderen was hij functioneel als het kryptoniet (het mysterieuze metaal dat Superman kan verslaan in de strip, vert.) dat de voormalige president Macri zou vernietigen, die door de economische macht als “light” was gebrandmerkt vanwege de geleidelijke hervormingen die hij toepaste toen hij het land na Cristina Kirchner leidde.

De uithaal naar de sterkste oppositie tegen het Peronisme werkte: Macri’s kandidaat, zijn voormalige minister Patricia Bullrich, werd derde in de presidentsverkiezingen en de finale ging tussen Milei en Sergio Massa, die naast Milei’s eigen schaduwmentor ook de Peronistische kandidaat was die het probeerde maar faalde.

Massa’s medeplichtigheid met de opkomst van Milei werd feitelijk duidelijk toen werd onthuld dat veel van de kandidaten op de parlementslijsten van de extreem-rechtse partij uit gebieden kwamen die verbonden waren met de toenmalige Peronistische functionaris. En er is meer: er zijn meer dan een paar functionarissen van Milei die ooit deel uitmaakten van de gelederen van het Peronisme en vooral van de regering van Alberto Fernández.

In de wandelgangen van de Peronistische partij, om het simpeler te maken, wordt gezegd door degenen die de fijne kneepjes ervan kennen: “ze wachten tot Milei het vuile werk opknapt”. Ergo, “laat hem de aanpassing doen, dan komen we terug”.

Mascotte van rechts

Anders dan bij veel van zijn tegenhangers in andere landen, wekt Javier Milei fascinatie op bij rechts in de hele wereld. Zijn regering begon in december 2023 na een verkiezingscampagne waarin hij een gewelddadige toon aansloeg die sinds de terugkeer van de democratie in Argentinië nog nooit eerder was vertoond. Zijn verkiezingstraject omvatte bovendien een canonieke gebeurtenis in de heropleving van ultrarechts: de mislukte moordaanslag op Cristina Kirchner, in 2022 uitgevoerd door libertaire militanten die geld ontvingen van bedrijven die banden hadden met de familie van Luis Caputo, Macri’s voormalige minister en huidig hoofd economie in Milei’s regering.

Toen hij eenmaal in de regering zat, heeft Milei in slechts vijf maanden tijd wetten die al jaren van kracht waren en die in sommige gevallen essentiële collectieve arbeidsovereenkomsten voor miljoenen werknemers in stand hielden, per decreet gewijzigd en nietig verklaard.

Tegelijkertijd is de president verwikkeld in een eindeloos armworstelgevecht met het parlement, dat hij heeft bestempeld als een “rattennest”, terwijl hij aandringt op een wetsvoorstel dat meerdere hervormingen omvat onder de pompeuze naam “Wet van Bases en Vertrekpunten voor de Vrijheid van Argentijnen”, die onder andere de deur openzet voor vuil geld door het witwassen van geld zonder filters. Een ander twistpunt in het officiële wetsvoorstel is de toekenning van speciale bevoegdheden aan de president, wat de deur zou openen naar absolute macht in de handen van een extremist.

Bovendien geven opiniepeilingen aan dat zowel Milei als zijn geradicaliseerde hervormingen de steun hebben van de meerderheid van de bevolking. Een bevolking die niet alleen niet van streek lijkt te zijn door de megabezuinigingen, maar ook niet door de duidelijke tekenen van de emotionele instabiliteit van de president, zijn mishandelingen, zijn sentimentele relaties die hij verbreekt met posts op sociale netwerken en zelfs niet door de berichten die de ronde doen over seances om met zijn dode hond te praten.

Links aan de zijlijn

De machteloosheid die de partijen van Argentijns links bij elke presidentsverkiezing aan de dag leggen als het gaat om het vergaren van macht, is werkelijkheid geworden met de ultra-etappe onder leiding van Milei. De voortdurende oppositie van het trotskisme tegen het Peronisme, zelfs tegenover initiatieven zoals de belasting op grote vermogens of het inhouden van belastingen op het platteland, plaatste links in de marge van de volksvertegenwoordiging. Op dit moment heeft het Frente de Izquierda (Links Front, dat verschillende krachten verenigt) 5 van de 257 zetels in de Kamer van Afgevaardigden.
Ondertussen is hun positie ten opzichte van Javier Milei sterk op straat en in de media, iets wat hen opnieuw in staat stelt om zich links van elk deel van het Peronisme te positioneren.

Wat staat ons te wachten?

Terwijl Milei als een gecontroleerde en geassisteerde Joker in celebrity-modus over de wereld wandelt, zonder officiële agenda, maar met geplande bezoeken aan tycoons zoals Elon Musk of aanvoerders van Europees en Amerikaans ultrarechts, spreken privédialogen tussen politieke en zakelijke leiders over de mogelijkheid van een “vervanger” op middellange of lange termijn: de vicepresident Victoria Villarruel.

De 49-jarige advocate kwam op haar post na een ononderbroken carrière als verdediger van onderdrukkers van de laatste dictatuur die door justitie werden veroordeeld en die ze de afgelopen decennia systematisch heeft bezocht.

Onder de begunstigden van Villarruel’s vriendelijke bezoeken was het ultieme icoon van de laatste dictatuur, Jorge Rafael Videla, die in 2013 stierf terwijl hij in de cel zat waar hij levenslang uitzat voor zijn misdaden.

Villarruel verdedigde Videla’s rol in de Argentijnse geschiedenis en blijft dat doen. Zij doet dit door genocide te ontkennen en haar favoriete leidmotief is dat de onderdrukkers die werden veroordeeld voor ontvoering, marteling en kinderdiefstal, slachtoffers zijn van “ideologische” processen.

Tegelijkertijd vertegenwoordigt de vicepresident de rationele versie van het ultraproject, in tegenstelling tot een president die met beledigingen zijn tegenstanders en zelfs bondgenoten aanvalt die minimale verschillen met zijn gedachtegang vertonen. De relatie tussen de president en de vicepresident is verre van goed, vooral omdat Milei, in de context van de legpuzzel die is ontstaan door de quasi-fusie tussen La Libertad Avanza en de partij van Macri, haar heeft verwijderd van het ministerie van Veiligheid, dat hij haar had beloofd, en de post heeft gegeven aan haar voormalige concurrente Patricia Bullrich.

De toekomst van het geradicaliseerde scenario dat het meest zuidelijke land van Amerika momenteel ondergaat, is op korte termijn onzeker door het humeur van het staatshoofd, de slechte relatie die hij zelfs met zijn bondgenoten heeft en het gevoel dat de komende maanden van de regering afhangen van de werking van zijn radicale aanpassingsplan, althans in wat vandaag een gestage daling van de inflatie lijkt te zijn.

Ondertussen nemen de sociale conflicten toe door de toenemende armoede (die minstens de helft van het land treft) en krijgt de middenklasse het gevoel dat ze voor de hervormingen betaalt in de vorm van hogere prijzen voor diensten als elektriciteit, gas en water, onderwijs en commerciële gezondheidszorg.

Zolang het recente verleden blijft branden in het emotionele geheugen, zal het krediet voor de huidige autoriteiten open blijven staan. Maar het maakt allemaal deel uit van een andere cyclus van precaire kortstondige stabiliteit, een van die stadia van loop in de Argentijnse geschiedenis waarin de lont altijd brandt en en de explosie (ook altijd) op handen is.