De antimilitaristische crisis in de anarchistische beweging

Bij de activiteiten tegen de NAVO-top in Den Haag waren anarchisten grotendeels afwezig en op de jaarlijkse Pinksterlanddagen wordt – met name door mensen die de oorlog in Oekraïne als speerpunt hebben – juist tegen antimilitarisme geageerd. En dat in een periode van gigantische opleving van oorlogsvoorbereidingen. Wat is hier aan de hand?

Mark begint ons gesprek door de relativering te zoeken: ‘De laatste jaren stond antimilitarisme in de anarchistische beweging al op een laag pitje. De laatste grotere acties waren rond de aanval op Irak na de aanslagen van 9/11, in 2003. Maar de Russische aanval op Oekraïne lijkt nu ook de bakens te verzetten. Ook in linkse activistische en anarchistische kringen wordt gepleit voor grootschalige bewapening door het Westen tegen de Russische agressor. De steun aan zelfbenoemde anarchistische eenheden binnen het Oekraïense leger speelt daarbij een belangrijke rol.’

Begrijp je de sentimenten van Oekraïense anarchisten en groepen die daar steun voor organiseren in Nederland?

Ja, het is natuurlijk verschrikkelijk wat daar gebeurt, en activisten die mensen persoonlijk gekend hebben sneuvelen in die oorlog. Maar wat me wel verbaast is dat de claim van de pro-Oekraïense groepen om die oorlog onvoorwaardelijk te steunen zo makkelijk wordt overgenomen. Te meer omdat steeds duidelijker wordt dat de oorlog niet gewonnen kan worden en voor ongelofelijk veel leed zorgt. Als je pleit voor onderhandelingen en diplomatie word je onmiddellijk in het pro-Poetin kamp geplaatst. Dat dat in de mainstream politiek gebeurt is al erg, maar dat dat in anarchistische kringen klakkeloos gevolgd wordt, is zeer zorgwekkend.

Op zondag 24 mei dit jaar protesteerden we met Stop Wapenhandel en andere in Amsterdam gevestigde organisaties voor de 77e keer sinds de Russische invasie in Oekraïne van februari 2022 als Stop de Oorlog Amsterdam onder de hoofdleuzen ‘Stop de oorlog’ en ‘Russische troepen weg uit Oekraïne’. Twee weken later namen Oekraïense deelnemers aan de Pinksterlanddagen onze brochures ‘Geen NAVO oorlogstop’, die we neergelegd hadden om mee te nemen, ‘in beslag’ en gooiden ze weg, met de toelichting dat Stop Wapenhandel een pro-Poetin-organisatie is.

Het is één van de vele voorvallen van de afgelopen jaren die tekenend zijn voor de ambigue wereld waar je als antimilitarist of vredesactivist in terecht bent gekomen. Een groot deel van (radicaal)links, inclusief delen van de anarchistische beweging, laat je in de steek, valt je aan en kiest voor het meegaan in de mainstreamkoers van oorlog(svoorbereiding) en militarisering. Tegelijkertijd word je belaagd door opdringerige elementen uit extreemrechtse en complotdenkershoek, die maar aan blijven dringen op samenwerking, en blijkt een deel van de vredesbeweging daar ook nog voor open te staan.

Hoe verklaar je dat, want antimilitarisme was altijd een vast onderdeel van het anarchistische menu.

Ja, de anarchistische camping in Appelscha heet niet voor niets het ‘Vrij-socialistische, antimilitaristische, drugs- en alcoholvrije terrein tot Vrijheidsbezinning’. Er is in de (Nederlandse) anarchistische beweging een schrijnend gebrek aan kennis over en inzicht in geopolitiek en vraagstukken rond oorlog en vrede. Voor veel anarchisten is geopolitieke analyse een ver-van-mijn-bed-show, ook in ideologisch en inhoudelijk opzicht. We willen helemaal van staten af en dat maakt het ongemakkelijk om je bezig te moeten houden met verhoudingen tussen hen, want je zou willen dat ze er überhaupt niet waren.

Maar daarnaast heeft de Russische aanval op Oekraïne natuurlijk veel invloed gehad, en het feit dat een deel van de Oekraïense anarchistische beweging niet alleen gekozen heeft om zich bij het staatsleger te voegen, maar ook solidariteit daarmee op te eisen. Desondanks is het verbijsterend hoezeer het hele land bevangen lijkt in een soort fobie over een naderende oorlog door ‘De Russen’ terwijl die militair echt niet veel voorstellen, in vergelijking met wat het NAVO-bondgenootschap aan terreurapparaat heeft.

Zelfs op een discussieavond van Onkruit Vergaat Niet over Oekraïne werd mijn uitgesproken twijfel over het sturen van wapens naar Oekraïne door een deel van de aanwezigen aangevallen. Dat zijn dus mensen die in de jaren tachtig de gevangenis ingegaan zijn wegens dienstweigeren en die nu pleiten voor meer oorlog en bewapening.

Wat vond je van de activiteiten tegen de NAVO-top in juni jongstleden?

We hadden een redelijk succesvolle Tegentop en een geslaagde demonstratie. Er waren zo’n vijfduizend demonstranten, maar daar was maar een heel klein blokje anarchisten bij. Er waren nauwelijks acties, hoewel de hele stand door de top bezet was en overal NAVO-propaganda hing. Hoewel vijfduizend mensen natuurlijk een leuk aantal is, moet je ook bedenken dat ze voor een belangrijk deel uit het buitenland kwamen, met name uit België en Engeland. En wat ook opvallend was, ook op de Tegentop, was dat veel van de jongeren bij communistische groepen beland zijn. Die groeien sowieso binnen de linkse beweging, maar op de demonstratie zag je dat duidelijk, hele blokken met rode vlaggen en veel hamers-en-sikkels en zo. Ook daarom zouden anarchisten zich met het thema moeten bemoeien en op komen dagen.

Want die neo-maoistische groepen zijn heel goed in marcheren met vlaggen, maar actie voeren kunnen ze niet?

Dat heeft zeker niet hun prioriteit. Inhoudelijk is er natuurlijk veel meer op hun ideeën aan te merken. Maar het komt ook doordat de anarchisten het laten liggen, dan gaan mensen andere groepen zoeken die er wel me bezig zijn. Dat geldt natuurlijk ook voor extreemrechts en mensen in de complothoek.

Dat alles terwijl onder leiding van Rutte de NAVO de westerse landen en Nederland heeft aangezet tot een enorme opvoering van oorlogsactiviteiten en bewapening. Hie staat het eigenlijk met de rest van de vredesbeweging?

Ook daar is het natuurlijk al heel lang crisis. De oude antikernwapenbeweging, met vooraan PAX (de fusie van IKV en Pax Christi) is geen echte bondgenoot. PAX doet op veel gebieden goed werk – kernwapens, wapenhandel, autonome wapens, projecten met als inzet dialoog, democratie en civil society opbouw in veel landen – maar het is geen antimilitaristische organisatie. Het is fel voorstander van militaire steun voor Oekraïne, werkt samen met Defensie en de NAVO en spreekt zich niet of nauwelijks uit tegen het voortgaande proces van militarisering en oorlogsvoorbereiding. PAX valt dan ook moeilijk te kwalificeren als zijnde representatief voor de vredesbeweging, het is meer een op het bevorderen van vrede en mensenrechten gerichte projectenorganisatie dan een vredesgroep. Door de omvang – het is in zijn soort (nog) de grootste organisatie in Europa en vele malen groter dan elke vredesorganisatie in Nederland – en het prominente verleden van fusiepartners IKV en Pax Christi wordt het in de publieke beeldvorming vaak wel als het gezicht van de vredesbeweging gezien. Dit staat ruimte voor een radicaler, fundamenteler antimilitaristisch geluid geregeld in de weg. Een geluid dat door PAX bovendien niet serieus genomen en liever verder gemarginaliseerd wordt.

Jullie zijn actief aan het werk geweest om een nieuwe vredesbeweging op te bouwen. Die is er ook gekomen onder de noemer ‘ De Nieuwe Vredesbeweging’. Daar is ook de Vierde Golf in actief, die in de coronatijd is ontstaan en daar omstreden bondgenootschappen met rechtse anti-corona groepen had gesmeed. Heeft dat nog voor problemen in de nieuwe vredesbeweging gezorgd?

Voor ons bij Stop Wapenhandel is het overduidelijk dat we onder geen enkel beding en op geen enkele wijze samenwerken met extreemrechts. Dat gaat lijnrecht in tegen ons antimilitaristisch gedachtegoed, tegen ons bredere politieke denken en daarmee ook tegen de lijn van ons werk, waarin we bijvoorbeeld veel aandacht besteden aan de verbanden tussen militarisme, wapens en klimaat of gedwongen migratie. En ook vanuit de anarchistische actiebeweging ben ik niet anders gewend dan dat extreemrechts aan alle kanten bestreden moet worden.

De meningen hierover in de bredere vredesbeweging zijn echter verdeeld. Om diverse redenen, variërend van ‘als vredesgroep moet je met iedereen in dialoog gaan’ tot ‘we kunnen samenwerken op punten waarover we het eens zijn’, willen sommige mensen en groepen minder afstand van extreemrechts houden.

De Nieuwe Vredesbeweging, een samenwerkingsverband van ruim twintig organisaties, heeft een uitgesproken links en inclusief manifest als basistekst en wijst alle samenwerking met groepen uit extreemrechtse hoek af. Met name over de laatste afspraak is een uitvoerige interne discussie gevoerd, die lang niet altijd gemakkelijk was.

Er zijn dus terecht zorgen over pogingen vanuit extreemrechts om zich de vredesbeweging in te wurmen, maar we doen er alles aan om dat te voorkomen en tegen te gaan. Het is uiteraard goed dat daar ook in de anarchistische en bredere radicaal-linkse beweging aandacht voor is en over gesproken wordt. Het helpt echter niet als dat blijft bij verdachtmakingen, ongefundeerde beschuldigingen aan het adres van linkse vredesorganisaties of de vredesbeweging in het algemeen en het niet ingaan op voorstellen voor overleg, juist ook om te bespreken hoe je op dit vlak gezamenlijk kunt optrekken tegen het extreemrechtse gif. Sowieso zou meer betrokkenheid vanuit de anarchistische en antifascistische beweging bij antimilitarisme veel helpen om de vredesstrijd uit de klauwen van rechtse opportunisten en complotdenkers te houden en bijdragen aan een radicalere, intersectionele opstelling.

Is er nog enig perspectief op steun vanuit parlementair links?

GroenLinks/PvdA gaat, in escalatie van een al jaren geleden ingezette twijfelachtige koers op dit vlak, nagenoeg voluit mee in het narratief van militarisering en oorlogsvoorbereiding en de praktische uitwerking daarvan in veel hogere militaire uitgaven, bewapening, uitbreiding van de krijgsmacht, steun aan de wapenindustrie en inzet voor brede maatschappelijke militarisering. De Tweede Kamerfractie van de Partij voor de Dieren ging recenter overstag, en kiest nu ook voor investeren in bewapening. Naar eigen zeggen was dit de conclusie van gesprekken met onder andere PAX, met vredesorganisaties werd niet gesproken. Binnen de partij leverde deze koerswijziging veel commotie en discussie op, veel kader- en partijleden zien deze omslag niet zitten. Naast BIJ1 lijkt alleen de SP weer wat bij zinnen te komen, die is redelijk consistent als het gaat om verzet tegen verhoging van de militaire uitgaven en wil, op termijn, weer een einde aan de NAVO. Op veel andere punten is die partij natuurlijk problematisch, vooral als het gaat om migratie. Maar ze deden mee aan de demonstratie tegen de NAVO-top, dat is een begin.

Sommige mensen zeggen ook dat de besluiten op de NAVO-top niet zo ’n vaart zullen lopen. Mooie woorden van regeringsvertegenwoordigers dat ze een veel groter deel van hun budget aan ‘defensie’ zullen besteden, maar in werkelijkheid zal het zo’n vaart niet lopen?

Het is nu mede door de spierballenvertoon van Trump totaal geëscaleerd. Dat is meer dan zorgwekkend. De verplichting om tot 5 procent van het BBP aan oorlogsinspanningen te besteden gaat enorm veel geld kosten, in Nederland tussen de 15 en 30 miljard extra per jaar. Veel regeringen proberen daarmee te schuiven maar dat het opgehoest moet worden door bezuinigingen elders is duidelijk. De ruimte voor defensie wordt enorm opgerekt, en een derde van het grondgebied van Nederland zal onder oefengebied of laagvlieggebied gaan vallen. Er komen veel meer oefenterreinen en militaire instellingen in het land. Ook de werving voor militair personeel neemt fors toe en zal waarschijnlijk vooral gericht zijn op werkloze jongeren die defensiewerk als ‘ passend werk’ zullen moeten accepteren. De Wet op Defensiegereedheid is een vrijbrief voor defensie om in het hele land zijn activiteiten te kunnen uitbreiden, en inspraak in te perken. Als je het verlanglijstje van de bewapeningsindustrie bekijkt dat ze de regering hebben voorgelegd, weet je wat er komen gaat. Er is geen enkele reden om gerust achterover te zakken. In tegendeel. Er wordt gedaan alsof een komende grote oorlog onvermijdelijk is en er niets rest dan die voor te bereiden, in plaats van er alles aan te doen die te voorkomen.

We zien wel hier en daar lokaal protest tegen plannen voor kazernes of oefenterreinen. Is dat geen opsteker voor de antimilitaristiche beweging? In Leeuwarden was zelfs een demonstratie met een paar honderd mensen tegen de militaire activiteiten op Vliegbasis Leeuwarden.

Ja, daar zijn al meerdere demonstraties geweest en de coalitie ‘Geen Ruimte voor Defensie Fryslân’ die dit organiseert heeft zich ook duidelijk uitgesproken tegen de NAVO en tegen militarisering. Soms zijn dergelijke campagnes nogal nimby, maar die zeker niet. Er laait op meer plaatsen waar nieuwe plannen voor defensie zijn protest op, daar wordt duidelijk wat oorlogsvoorbereiding en militarisering in de praktijk voor gevolgen heeft.

Daarnaast zijn de sterk toegenomen acties rond Gaza natuurlijk een opsteker. Een deel richt zich direct tegen de wapens die Nederland voor dat drama levert, of tegen vestigingen van wapenbedrijven die betrokken zijn. Het merkwaardige is natuurlijk dat als het beleid gericht is op toename van oorlogsactiviteiten en groei van ‘defensie-activiteiten’, het aantal doelwitten in de maatschappij die aangepakt kunnen worden ook groeit. Zo worden middelbare scholen in toenemende mate bestookt met wervingscampagnes voor het leger, en zie je in de publieke ruimte en bioscopen steeds meer reclame voor ‘defensie’. Des te meer redenen voor anarchisten om daar mee aan de slag te gaan. En laat je niet aanpraten dat je daarmee Poetin steunt, want we steunen natuurlijk juist de antimilitaristen in Rusland die – onder veel moeilijker omstandigheden – precies hetzelfde doen.