Antivaxers in Duitsland: de tijd van de brandversneller
De radicalisering van de Querdenker-scene (*) komt niet als een verrassing, maar ze ontwikkelt kracht op een nieuw niveau, analyseert Josef Holnburger in een interview
(Interview: Carina Book oorspronkelijk verschenen in Analyse und Kritik, vertaling globalinfo.nl die dol is op donateurs) foto 7CO Flickr/CC2.0)
*) Querdenker is de verzamelterm voor de meute die zich in Duitsland op straat begeeft om te protesteren tegen de coronamaatregelen, en die voor een deel bestaat uit extreemrechtse en soms regelrecht fascistische groepen. Dat ‘alternatieve’ krachten ongegeneerd met extreemrechts opstomen is echter al van ver voor de coronatijd. Querdenker (dwarsdenkers) worden ze genoemd omdat ze propageren dat alles wat de mainstream haat, dus van extreemlinks tot extreemrechts, samen op zou moeten trekken. Zie bijvoorbeeld het maandblad Compact dat al sinds 2010 geleid wordt door Jurgen Elsasser, die ooit voor linkse bladen schreef. Dit idee heerst ook onder veel Nederlandse antivaxxers sterk, en ook hier zijn al ernstige gewelddaden uit die kring voortgekomen, zoals brandstichting bij huisartsen (GI)
De organisatie CeMAS en vele anderen waarschuwen al lang voor gewelddadige uitbarstingen. Nadat in september in Idar-Oberstein een moord werd gepleegd door een Corona-ontkenner, wordt nu de publieke opinie opgeschrikt door berichten over een meervoudige moord in Königs Wusterhausen: op 7 december werd bekend dat een man zichzelf en zijn gezin om het leven had gebracht. Hij behoorde tot de querdenkerscene. Josef Holnburger van de denktank CeMAS vertelt ons hoe de scène zich heeft ontwikkeld en wat we moeten vrezen.
Vraag: Er zijn steeds meer gevallen van geweld en moord in de querdenker-wereld. In dit verband wordt wel gesproken over “mondkapjesstrijd” of “maatregelweigeraars”. Beschrijven deze termen de feiten wel goed?
Josef Holnburger: Deze termen bagatelliseren de radicalisering die we waarnemen in de Querdenker-scene en maken het moeilijk die goed politiek te classificeren. Voorts zijn er geen statistische gegevens over het aantal gewelddaden dat is gepleegd, bijvoorbeeld in verband met de tenuitvoerlegging van de Coronamaatregelen. Hoe vaak wordt personeel in treinen, cafés of restaurants aangevallen? We weten het gewoon niet. En dit vertekent de registratie van misdaden in deze context aanzienlijk.
Toch zijn doodsbedreigingen, aanvallen op journalisten, artsen of politici nu alomtegenwoordig.
Er wordt op gereageerd met acties zoals de “Dag tegen het digitale geweld”, waarbij de politie 37 huiszoekingen heeft verricht en zo in de media kon laten zien: Hé, we doen iets. In feite is er één arrestatie verricht. De dader had doodsbedreigingen aan het adres van artsen geuit via de telefoon, zichzelf opgenomen en deze doodsbedreigingen vervolgens gepubliceerd via Telegram. Hij spoorde ook zijn volgelingen aan hetzelfde te doen en vaardigde talrijke “doodvonnissen” uit. Dat was negen maanden geleden. Zo lang duurde het voor zo iemand om de gevolgen te voelen.
Men zou kunnen denken dat het over Reichsburgers ging en niet over Querdenkers. (De Reichsburger zijn ervan overtuigd dat ze niet vallen onder de wetten van het moderne Duitsland, maar burgers zijn van het oude koninkrijk en daarom het recht hebben om zich desnoods gewapend te verdedigen tegen de overheid. Enigszins vergelijkbaar met de ‘soevereine brugers’ in Nederland, maar strakker georganiseerd)
In de zaak die net genoemd werd, ging het inderdaad om een Reichsburger en aanhanger van het QAnon verhaal. Niet een op zichzelf staand geval. Wij weten dat Michael Ballweg (ondernemer uit Stuttgart en prominent querdenker, vert.) in de zomer reeds een ontmoeting heeft gehad met Peter Fitzek, de zelfbenoemde koning van Duitsland. De betogingen van Querdenken in de zomer van 2020 gingen gepaard met een manifestatie waarbij een grondwetgevende vergadering zou worden gehouden. Dit soort ideeën is al heel lang bekend van Reichsbürger*s. Zij suggereren dat er geen grondwet is en dat er eerst een moet worden geschreven door “het volk”. Verhalen en personeel uit de Reichsbürger-scène zijn overgenomen tot in de top van de leiding van Querdenken. Bovendien is de Reichsbürger scène gewapend. Wij kunnen derhalve ook een toename verwachten van het aantal gewapende personen in de corona-ontkenningsscene – maar hierover bestaan geen concrete cijfers.
Welke effecten kunnen worden verwacht van een eventuele verplichte vaccinatie?
Met de verplichte inenting zullen we nog hardere reacties uit die kringen krijgen. Daar zijn verschillende redenen voor: Ten eerste zal de druk om op te treden toenemen, en voor de corona-ontkenningsscene is verplichte vaccinatie een absolute rode lap. Bovendien zal de frustratie toenemen omdat noch de mobilisaties op straat noch de petities enig effect van betekenis hebben gehad. Intussen dringt ook het besef door dat de querdenkers in de sociale minderheid zijn – in tegenstelling tot wat altijd door hen werd beweerd. Veel querdenkenden zijn nu van mening dat zij geweld moeten gebruiken als zij dan geen meerderheden voor zich kunnen winnen. Maar het verwachte geweld mag geen reden zijn om Corona-maatregelen niet uit te voeren. Het is een illusie te geloven dat de gewelddadige uitbarstingen van de dwarsdenkers-scene kunnen worden voorkomen door preventief toe te geven. De dwarsdenkers houden zich slechts oppervlakkig bezig met de Coronamaatregelen. De motieven voor het protest zijn onderling verwisselbaar. Wanneer de pandemie voorbij is, zal dit milieu een nieuw middel vinden om zich te mobiliseren.
Ze hebben het over de laatste kans en claimen het recht op verzet.
Op de querdenkpodia wordt nu al gewaarschuwd voor de ‘klimaatlockdown’. Zal ontkenning van de klimaatverandering de ontkenning van de corona vervangen als de pandemie voorbij is?
Ja, het is te verwachten dat elke maatregel om de klimaatramp te beperken een argument zal zijn om deze scène verder te laten escaleren. Maar voor escalatie zijn niet eens echte gebeurtenissen nodig. Verzinsels als het verhaal van de “Grote Reset” of de “Grote Omvolking” zijn voldoende om goed te mobiliseren.
De laatste maanden is het aantal ontkenningen of relativeringen van de Shoah bij demonstraties toegenomen. Er zijn ook talrijke vergelijkingen met de nazi’s gemaakt in verband met de strijd tegen de pandemie. De Corona-ontkenners plaatsen zichzelf in een rij met slachtoffers van de nazivervolging en verzetsstrijders. Welke rol spelen deze verhalen in de huidige radicalisering?
De Corona-ontkenners hebben een denkraam opgesteld waarin zij zich in een eindstrijd bevinden. Zij spreken van de laatste kans en beroepen zich op het recht van verzet krachtens artikel 20, lid 4. Deze paragraaf werd al heel vroeg gebruikt, en hoe vaker hij wordt herhaald, hoe meer deze retoriek aanslaat.
Dat moet koren op de molen zijn van Pegida of Björn Höcke (leider van de AFD, vert), die al sinds 2016 met de verzetsparagraaf smijten…
De Bayerischer Rundfunk publiceerde onlangs uitgelekte Telegram-chats van de AfD Beieren waarin de hoop word geuit op een op handen zijnde burgeroorlog. Nu is het de tijd van de brandversnellers, de accellerationisten die olie op het vuur gieten in de hoop dat er een omverwerping komt en in de loop daarvan een nationale revolutie.
Een paar maanden geleden zag het er nog naar uit dat althans de nieuw-rechtse actoren de querdenkers met argwaan zouden bekijken. Te veel hippies, te doorgedraaide mensen, weinig potentieel voor de doelen van nieuw rechts.
Dat is waar. De Identitairen, bijvoorbeeld, hadden zich even teruggetrokken uit de protesten. Zij vonden dat er te veel werd gesproken over “Wij zijn allen één” en niet genoeg over “Nu Grenzen sluiten”. Maar met querdenken zien zij nu het potentieel om veel mensen te mobiliseren. In Oostenrijk is de corona-ontkennerscene niet meer denkbaar zonder de FPÖ en de Identitairen. Zij sluiten aan bij het ideologische samenzweringsmilieu en plaatsen zich avant-gardistisch in de voorhoede van het protest.
De AfD in Duitsland is er nog niet in geslaagd dit zo uitgebreid te doen. Met Die Basis is er naast de AfD nog een ander partijproject.
Dit heeft meer te maken met het personeel van de AfD zelf dan met de Corona-ontkenners. Jörg Meuthen heeft altijd geprobeerd verschillende ballen tegelijk in de lucht te houden. Hij wilde de voorstanders van de maatregelen onder zijn eigen clientèle niet voor het hoofd stoten en tegelijkertijd het ideologische potentieel van de samenzwering binnenhalen. Meuthen heeft gefaald en zal niet langer een belangrijke rol spelen in de AfD. Hij maakt plaats voor Björn Höcke of de AfD man uit Beieren, Peter Boehringer. En deze mensen zullen proberen de rangen te sluiten. Een partij als de Basis zal dan in onbeduidendheid zinken.
In Oostenrijk en Duitsland zijn de protesten duidelijk rechts. In landen als Nederland of Frankrijk is dat anders. De protesten in Guadeloupe, bijvoorbeeld, hebben een antikoloniaal tintje. Hoe komt het dat de oriëntaties zo verschillen?
Er zijn pogingen ondernomen om sterker internationaal te netwerken. Dit is echter steeds mislukt als gevolg van onverzoenlijke meningsverschillen tussen de actoren die de bewegingen in de respectieve landen aanvoeren. Het specifieke kenmerk van de Duitstalige landen is dat het verzet tegen vaccinatie vooral wordt gedreven door extreem-rechtse en rechts-populistische motieven. En in andere landen is dat niet zo.
Waarom is dat zo?
Historisch gezien heeft extreem-rechts in Duitsland vaccinaties altijd beladen met een antisemitische herkomst en ze verworpen als “joodse geneeskunde”. En de NSDAP promootte de homeopathie als een “Germaanse geneeskunst” en verzette zich tegen de orthodoxe geneeskunde, die diende om het “gezonde lichaam van het volk” in stand te houden. Deze verhalen zijn nooit weggeweest en kunnen nu worden opgewarmd en verspreid.
Als denktank, CeMAS, analyseert u niet alleen de scène, u adviseert ook politici en organisaties. Wat vertellen jullie ze?
Een van de grootste problemen is: er was en is sprake van een preventief toegeven. De beschermingsmaatregelen van Corona werden nooit consequent gehandhaafd omdat de staat bang was voor de reacties. Verplichte vaccinatie werd van meet af aan zonder noodzaak uitgesloten. Met name in Saksen is de situatie ook zeer bedreigend vanwege de extreem-rechtse micropartij “Freie Sachsen”. Daar nam de minister van Binnenlandse Zaken, Roland Wöller, het standpunt in dat de protesten niet met geweld konden worden neergeslagen omdat verzet te verwachten was – nu pas wordt toegegeven dat deze tactiek een vergissing was. De politie daarentegen is altijd vastberaden opgetreden tegen tegendemonstraties.
———————-
Josef Holnburger
is, samen met Pia Lamberty, uitvoerend directeur bij CeMAS, een non-profitorganisatie die interdisciplinaire expertise ontwikkelt over onderwerpen als samenzweringsideologieën, antisemitisme en rechts-extremisme. Hij doet al jaren onderzoek naar de verspreiding van samenzweringsverhalen, desinformatie, antisemitisme en rechts-extremisme, met name op alternatieve platforms zoals Telegram.