Recensie The Corporation, Het pathologische streven naar winst en macht

Joel Baken doceert rechten in de Verenigde Staten. Hij heeft ook het script geschreven voor de film The Corporation. In 6 hoofdstukken draagt Baker materiaal aan voor zijn stelling. Achtereenvolgens worden de volgende aspecten van de corporation behandeld: ontstaansgeschiedenis, aard, pathologisch karakter, macht over de samenleving en maatregelen om de kwalijke invloeden te beperken. In het boek gebruikt Baker het woord “corporation” (onderneming) om grote Anglo-Amerikaanse beursgenoteerde bedrijven aan te duiden. Hij bedoelt dus niet de kleine onderneming. Verder is hij van mening dat het Anglo-Amerikaanse model steeds dominanter wordt in andere landen, vooral in Europa en Japan.

H 1 Groei naar de macht.
De corporation was 150 jaar geleden relatief onbeduidend, maar is sindsdien het dominante economische instituut geworden op de wereld. De corporation kan het kapitaal van een onbeperkt aantal personen combineren. Grootschalige projecten werden zo mogelijk, zoals de aanleg van spoorwegen in de 19e eeuw in de Verenigde Staten en Engeland. Iedere investeerder was toen echter persoonlijk ongelimiteerd aansprakelijk met al zijn persoonlijke bezittingen. Ondanks veel kritiek werd beperkte aansprakelijkheid ingevoerd in de tweede helft van de 19e eeuw in Engeland en de Verenigde Staten. Critici vonden dat door het invoeren van beperkte aansprakelijkheid speculatie werd aangemoedigd en dat het strijdig was met het principe dat iedereen zijn schulden moet terugbetalen. De corporation onderging vanaf 1890 revolutionaire veranderingen, zoals: de corporation mocht voortaan aandelen in andere corporations bezitten en veel regels die overname en fusie beperkten werden versoepeld. Dat had onder andere tot gevolg dat in de Verenigde Staten 1800 corporations fuseerden tot 157 corporations, tussen 1898 en 1904. Tegen het einde van de 19e eeuw was de corporation door gerechtelijke uitspraken volledig getransformeerd in een “persoon”. De corporation kon voortaan zelfstandig naar de rechtbank gaan en had voortaan aanspraak op gelijke bescherming van de wet als natuurlijke personen van vlees en bloed.

De corporation werd steeds groter en machtiger en na een reeks schandalen en de economische crisis van 1929 werden door President D.Roosevelt hervormingen (New Deal) doorgevoerd die de macht en de vrijheid van corporations beperkte.
Na de oliecrisis van 1973 gingen de Westerse regeringen over tot het neoliberalisme dat haast onbeperkte economische vrijheid voor individuen en corporations wil en maar een geringe rol voor de regering in de economie ziet. Er volgde een golf van dereguleringen, privatiseringen, lagere overheidsuitgaven en inflatiebeperkingen. Technologische vernieuwingen in vervoer en communicatie hadden intussen de mobiliteit van de corporation vergroot. Productie kon voortaan plaatsvinden in landen met lage lonen en een slechte milieuwetgeving, en de verkoop in welvarende landen.
Aan de hand van enkele voorbeelden, toont Bakan aan dat de corporations voortaan meer macht hebben dan regeringen.

H 2 Business as Usual

In een interview met de schrijver stelde Milton Friedman: “Een corporation is eigendom van de aandeelhouders. De corporation is verplicht zoveel mogelijk geld te maken voor de aandeelhouders. Als de corporation moet kiezen tussen sociaal verantwoordelijk handelen en winst maken voor de aandeelhouders, moet de keuze op het laatste vallen”.
Mensen die een corporation leiden, hebben een wettelijke plicht naar de aandeelhouders, en dat is geld maken. Als dat wordt nagelaten, kunnen de aandeelhouders de bedrijfsleiding een proces aandoen. Bakan geeft veel voorbeelden hoe directeuren van corporations door de “religie van winstmaximering” gedwongen worden tot immoreel gedrag. Bakan heeft Dr. Robert Hare, een expert op het gebied van psychopathologie gevraagd een oordeel te geven over dat verschijnsel. Hare is van mening, dat veel houdingen en gedragingen van corporation directeuren als ze als vertegenwoordiger van de corporation handelen als psychopathisch moet worden aangemerkt. Men tracht de “concurrent te vernietigen of ze een pak slaag te geven”. “Men is niet erg geinteresseerd in de gevolgen voor de bevolking, zolang ze je goederen maar kopen”. Hare benadrukt echter dat de directeuren ondanks het feit dat ze dikwijls moeten manipuleren en anderen schade moeten toebrengen, geen psychopaten zijn, omdat ze normaal buiten de corporation kunnen functioneren in hun familie, gezin en kennissenkring. Die schizofrenie behoedt de directeuren ervoor psychopaat te worden.

De corporation zelf ontspringt echter de diagnose psychopaat niet zo makkelijk.
Anders dan de mensen die er in werken is de corporation bijzonder egocentrisch en niet in staat echte bezorgdheid te tonen voor anderen. Het is daarom niet verwonderlijk dat Dr. Hare toen hij de karaktertrekken van de corporation vergeleek met een checklist van psychopathische karaktertrekken (cursief hieronder) hij een grote overeenkomst vast stelde.
De corporation is onverantwoordelijk, “om de corporate doelen te bereiken lopen anderen gevaar”. Corporations proberen alles te “manipuleren, inclusief de publieke opinie”. Ze lijden aan grootheidswaan, ze benadrukken altijd “wij zijn nummer een, wij zijn de beste”. Een gebrek aan empathie en asociale neigingen zijn ook belangrijke eigenschappen van de corporations, zegt Hare, “het gedrag wijst erop dat ze zich niet bezig houden met hun slachtoffers”. De corporations weigeren dikwijls verantwoordelijkheid voor de eigen daden te dragen en zijn niet in staat wroeging te voelen: “als ze gepakt worden, betalen ze grote boetes en ze gaan toch gewoon door met wat ze daarvoor deden. Feitelijk zij in veel gevallen de boetes triviaal vergeleken met de winsten die ze maken”. Tenslotte gedragen corporations zich oppervlakkig met betrekking tot anderen. Menselijke psychopaten zijn berucht om hun vermogen charme te gebruiken als een masker om hun gevaarlijke zelfingenomenheid te verbergen. Ofschoon de corporation zich als medelevend en bezorgd kan opstellen met betrekking tot anderen, missen ze in feite het vermogen, om iets anders dan zichzelf te bekommeren.

H 3 Externaliseren.

Alleen pragmatische overwegingen betreffende het eigen belang en de wetten van een land kunnen de roofinstincten van de corporation bedwingen. Bakan geeft veel gedetailleerde voorbeelden van illegale praktijken van corporations: vervuiling van het milieu, slechte, gevaarlijke arbeidsomstandigheden, oplichting etc. De unieke structuur van de corporation is volgens hem in grote mate schuldig aan het feit dat illegaliteit zo endemisch is in de wereld van de corporations. Door de structuur van de corporation zijn de mensen die de corporation bezitten en besturen in het algemeen beschermt tegen wettelijke aansprakelijkheid, waardoor de corporation als “rechtspersoon”, met een psychopathische minachting voor wettelijke beperkingen, overblijft om te vervolgen voor misdrijven.

H 4 Democratie B.V..

Net als psychopaten zijn corporations gewend obstakels die op hun weg komen te verwijderen. Door lobbyen, betalingen aan politieke partijen en dure public relations campagnes zijn ze er in geslaagd om de politiek en de publieke opinie tegen regulering op te zetten. Bakan geeft in dit hoofdstuk veel gedetailleerde voorbeelden hoe mensen en het milieu slachtoffer werden van die deregulering. Verder stelt Bakan dat het belachelijk is om te veronderstellen dat zelfregulering van een corporation voldoende is en dat ze sociale en milieu belangen uit zichzelf zullen respecteren. Niemand overweegt serieus dat individuen zichzelf zouden reguleren en dat wetten tegen geweldsmisdrijven overbodig zouden zijn omdat mensen zich sociaal verantwoordelijk gedragen. Vreemd genoeg worden we gevraagd te geloven dat corporations (institutionele psychopaten) vrij gelaten zouden moeten worden zichzelf te regeren.

H 5 Corporations Unlimited.

Bakan keert zich in dit hoofdstuk tegen de toenemende privatiseringen van nutsvoorzieningen, onderwijs en gezondheid omdat de corporations geen interne hindernissen van morele, ethische of legale aard hebben. Sommige gebieden in de samenleving zijn te kwetsbaar of te belangrijk om aan commerciële exploitatie te worden overgelaten.

H 6 Balans

In dit laatste hoofstuk stelt Bakan vast dat de corporation een creatie is van de staat. Alleen de staat kan beperkte aansprakelijkheid verlenen en de corporation als rechtspersoon erkennen.
Zonder de staat is de corporation niets. Ook markten kunnen niet zonder de staat bestaan.
Tenslotte stelt de auteur een aantal maatregelen voor die ervoor moeten zorgen dat de corporation onderworpen wordt aan democratische controle en de burgers moet beschermen tegen de uitwassen.
De maatregelen bestaan onder andere uit reguleringswetgeving om de macht van de corporation te beperken, versterking van de rol van de vakbonden en consumentenorganisaties, verbod op financiering van verkiezingen door corporations, en verzorging van onderwijs, gezondheidszorg, water en energievoorziening door publieke diensten. Verder, hervorming van de WTO, IMF en Wereld Bank zodat niet langer het marktfundamentalisme, deregulatie en privatiseringen de besluiten van die instituten bepalen.

Door de heldere structuur, de geleidelijke opbouw van het bewijsmateriaal en de vlotte stijl is het een goed en zeer leesbaar boek geworden. Hopen maar dat het boek wordt vertaald in het Nederlands en dat de film ook hier vertoond gaat worden. Het boek is in 2004 verschenen en wordt uitgegeven door Free Press, New York en London.

Uitgebreid interview met Bakan, met stukken uit de documentaire: is hier te vinden.
De website van de film: vind je hier.

(Dit artikel was oorspronkelijk op GlobalInfo gepubliceerd door Tijn van Beurden.)