Ga naar de inhoud

Paul Feyerabend (1924-1994): Kennistheorie En Politieke Implicaties

Als eigen bijdrage aan de bestrijding van de coronacrisis van onderop, hebben we een boekwerk laten drukken bij de door de coronacrisis noodlijdende drukkerij Kaboem (zie voor meer details onderaan, binnenkort in gedrukte versie verkrijgbaar). We vroegen mensen om een stuk van maximaal 100 woorden te schrijven welk boek of welke auteur in deze crisis-tijden gelezen zou moeten worden. Thom Holterman wijst op de Oostenrijkse kennistheoreticus Paul Feyerabend (Kees/globalinfo)

7 min leestijd

(Door Thom Holterman Foto Wikimedia Commons door Grazia Borrini-Feyerabend)

In deze coronatijd is mijn aandacht onder andere gericht op de artikelen van de Oostenrijkse kennistheoreticus Paul Feyerabend die hij publiceerde in de Duitse jaarboek-serie Unter dem Pflaster liegt der Strand (uitgekomen tussen 1974-1985 in 15 delen). Feyerabend is de man van het boek Against Method (1975). Dat is in het Nederlands vertaald onder de titel In strijd met de methode, Aanzet tot een anarchistische kennistheorie (1977). Het is opgedragen aan zijn vriend en mede anarchist Imre Lakatos. Feyerabend, Lakatos en de man van de ‘paradigmawisseling’ Thomas Kuhn waren drie spraakmakende kennistheoretici in de jaren 1970-1980 in de westerse wereld.

In die tijd beleefde het anarchisme ook een opleving – denk aan studentenopstanden in de USA, provo in Nederland, Mei68 in Frankrijk. Het ging om een ander soort anarchisme dan jaren vóór de Tweede wereldoorlog, toen het veeleer een onderdeel vormde van de arbeidersbeweging. Niet dat na de wereldoorlog de dragende beginselen (‘constanten’) veranderden. Het was meer de manier hoe daar mee om te gaan in de veranderde maatschappelijke context. Dat was mede terug te vinden in diverse anarchistische tijdschriften die uitkwamen. Ik denk dan als voorbeeld aan het Engelse tijdschrift Anarchy (uitgekomen 1961-1970), opgericht door de Engelse anarchist Colin Ward (1924-2010), tevens eindredacteur.

In dat tijdschrift verscheen een anarchisme met een ander gezicht dan voorheen. Het Duitse Unter dem Pflaster liegt der Strand vertolkte dezelfde verandering in het anarchisme. In de loop van de jaren groeide in dat tijdschrift de nadruk op de inbreng vanuit de antropologie en de etnologie. Het werd uitgegeven door het anarchistische Kramer Verlag in Berlijn. De eindredactie werd gevoerd door de antropoloog Hans Peter Duerr.

Inmiddels zijn we een halve eeuw verder. Ik vroeg mij af wat er van dit alles over is. Nadat ik de 15 delen van Pflasterstrand in coronatijd opnieuw gelezen had, ben ik mij gaan bezinnen op de vraag: wat is vanuit die tijd onze tijd in te dragen of gedragen? Dat is voor mij onder meer het volgende. Het kan worden opgemerkt dat wat toen als ‘antropologische aandacht’ opkwam, nu gewoon goed is en wordt uitgediept. Daarnaast vormen de bijdragen van Feyerabend een opmerkelijk punt. Hij heeft indertijd vooral aandacht gekregen vanwege zijn kennistheoretische werk en zijn dadaïstische ‘anything goes’.

De politieke implicaties zijn daarbij volledig verdwenen, geeft hij on Pflasterstrand zelf aan. Veel recensenten van zijn werk richtten zich namelijk, zo schrijft hij, op zijn logische samenvattingen en lieten de gevalstudies die erbij hoorden weg. Vervolgens herleidden zij de logische samenvatting tot wat zijzelf van de logica begrepen en kwamen daarmee op een soort smalspoorlogica uit, aldus Feyerabend. Daarmee was niet alleen de context verdwenen, ook de politieke implicaties werden ermee onder het kleed geveegd. Het wordt al lezend eveneens duidelijk dat hij weinig op heeft met allerlei wetenschappers en (zelfbenoemde) experts. In deze coronatijd kun je zelf constateren hoeveel dr. Clavan’s er in praatprogramma’s hun zegje mogen doen. Ik geef één voorbeeld uit Pflasterstrand hoe Feyerabend zich in een vraaggesprek uitleeft.

In Deel 13 (1984) van Unter dem Pflaster liegt der Strand is opgenomen van de Franse wetenschapsjournaliste Guitta Pessis Pasternak de bijdrage getiteld ‘Interview mit Paul Feyerabend’ (p. 89-99). Zij stelt hem de volgende vraag: ‘Is het tegenwoordige overwicht [‘Vorherrschaft’, ook ‘leidende rol’; ‘vorherrschen’ = ‘hegemonie bezitten’, ‘overheersen’] van de westerse wetenschap een resultaat van omstandigheden, te weten dat zij in de eerste plaats als een mechanisch/dualistische filosofie is geformeerd, als een filosofie, die de werkelijkheid in de substantie zoekt, terwijl het Oosten een monistisch/organische spiritualiteit schiep, dat wil zeggen voor haar de werkelijkheid ‘relatie’, ‘samenhang’ was?’.

Feyerabend merkt op, dat hij niet weet wat zij bedoelt met ‘overwicht’. Meent zij dat de meeste mensen in wetenschappelijke begrippen denken? Dan overheerst de westerse wetenschap zeker niet – de meeste mensen denken niet in wetenschappelijke begrippen, zegt hij. Of verstaat zij onder ‘overwicht’ dat de handelingen van mensen door de wetenschappen bepaald worden? Ook dat is niet het geval want het Christendom en het Boeddhisme overtreffen de wetenschap zeer. En dan komt Feyerabend met iets waarom het mij (en hem ook) te doen is. ‘De wetenschappen bezitten het overwicht in een heel andere zin: zij brengen hoofdzakelijk het oorlogsinstrumentarium voort – en dat was de grondslag waarop de jongere generatie van Chinezen en Japanners in de 19de en 20ste eeuw zich met wetenschap begonnen bezig te houden.’

‘De westerse machten, zo zagen zij, lieten hun eigen land (China, Japan) buigen, omdat ze betere wapens bezaten – zij bezaten betere wapens vanwege hun wetenschappen: de reactie tegen de traditionele waarden in Japan en China was zuiver een zaak van macht! Dat vervolgens de uitvinding van kanonnen nauw met een mechanische filosofie samenhangt, dat valt niet te bestrijden.’

Wie zich iets meer in de problematiek die Feyerabend hier aansnijdt, wil verdiepen in deze corona-periode raad ik het boek Un siècle de progrès sans merci, Histoire, physique et XXe siècle (2009) aan. Het is van de Franse oud-ingenieur Jean Druon, die begrijpelijk en voorzien van fotomateriaal, uitleg geeft over de techno-wetenschappelijke dominantie in de 20ste eeuw.

Uit een bespreking van het boek door mij (in: De Vrije, 2009; opgeheven) haal ik een element dat hier toepasselijk is. ‘De Duitse staalfabrikant Krupp wil aan het begin van de vorige eeuw een goed soort staal kunnen gieten voor de lopen van de door zijn firma gefabriceerde kanonnen. Daarvoor moet je onder meer op een precieze manier de temperatuur van het kokende ijzer kunnen meten en de staallegering kunnen bepalen. Fysici leveren daarvoor de nodige kennis.

In 1914 weten de kanonnen van Krupp granaten van 800 kilo negen kilometer ver te schieten. Daarmee beschikt dan één Duits infanterieregiment over een vuurkracht die deze overtreft van alle legers in de Napoleontische oorlogen bij elkaar. Het betreffende ‘granaatvuur’ levert in een paar weken tijd een slagveld van een half miljoen dode mensen op…’. Een ernstiger zaak dus dan het coronavirus?

——————–

Kaboem forever: Help de drukker… drukken

Alles van waarde dreigt onder corona te sneuvelen en wordt daarna opgeveegd door Amazon of een of ander obscuur hedgefonds, dan wel ontruimd door de ME van Rutte/Halsema en in de afvalcontainer gegooid. Tenzij we elkaar helpen.

Drukkerij Kaboem heeft helemaal geen werk en dus inkomsten gehad in de periode van de crisis. En dat dreigt nog een tijdje zo door te gaan, zolang de evenementen waar Kaboem drukwerk voor maakte afgelast zijn.

In dit geval is de oplossing makkelijk: we zorgen ervoor dat kaboem wat te drukken heeft. We hebben dit boekje gemaakt, en verkopen het zodat de drukker letterlijk weer werk en inkomsten heeft.

De vraag die we aan alle onbezoldigde schrijver*s hebben gevraagd is: welk boek vind je dat we moeten lezen in coronatijd?

De opbrengst gaat geheel naar Kaboem. Met dank aan alle schrijvers, illustratoren (m/v) en ontwerpers die hier werk voor gedaan hebben.

In de toekomst kan iedereen natuurlijk ook zelf opdrachten bedenken: laat die poster maken die je altijd al hebt willen verspreiden, of dat boek waar je van droomt. En vertel het verder.

Colofon

Dit boekje werd midden in coronatijd gemaakt om drukkerij Kaboem te helpen overleven.

De opbrengst gaat geheel naar de drukker. Drukkerijen, boekwinkels en plekken waar je kunt lezen en er dan over praten, zijn nu eenmaal onmisbaar, voor het dagelijks leven en zeker voor de revolutie.

Het boekje kost 10,-

Wil je het boekje bestellen, maak dan 10 euro over (in geval van toesturen: plus …. porto) op bovenstaand banknummer, met vermelding van je adres.

Meer info over de steuncampagne voor Kaboem: info@globalinfo.nl

Als je meerder exemplaren zou willen ontvangen om verder te verkopen, laat het dan weten!

Je kunt ook gewoon geld geven natuurlijk:

Steun aan de drukker of bestellingen:

Stichting Kaboem.

NL18 INGB 0006 9315 10

o.v.v steun drukkerij

email: kaboem@xs4all.nl

Voor vragen en reacties over deze simpele steuncampagne:

info@globalinfo.nl