Serie accumulatie en groei – deel 1: Een eerste verkenning
Economische groei wordt gezien als een noodzakelijkheid en alom aanvaard in de kapitalistische wereld. Langzaam wordt echter duidelijk dat deze economische ‘noodzaak’ ernstige problemen veroorzaakt. De suggestie dat alle mensen profiteren van economische groei wordt gelogenstraft door de praktijk die laat zien dat de kloof tussen rijk en arm alleen maar toeneemt.
(Door Sjarrel Massop, oorspronkelijk verschenen bij solidariteit.nl)
De corona crisis heeft een rigoureus einde gemaakt aan de wereldwijde, economische groei. De vogels zijn ervan gaan fluiten, vissen zwemmen weer in de kanalen van Venetië, het was weer even stil’’s avonds laat en de lucht kleurde strak blauw. Toch is de roep voor ’terug naar normaal’ groot. Hoe nodig is economische groei? Kritiekloos blijven over groei en accumulatie kan de mensheid zich niet lang meer permitteren. Een goede reden voor een nieuwe serie.
Economische groei
Groei is nadrukkelijk verbonden aan het kapitalisme. Krampachtig proberen burgerlijke economen en politici – zij die denken en handelen volgens het economische en politieke systeem dat kapitalisme heet – een uitweg te vinden, maar slagen er niet in. Tijd dus om te rade te gaan bij hun critici. Klassiekers als Karl Marx en Rosa Luxemburg en van de huidige tijd David Harvey.Economische groei wordt in de heersende economische opvattingen nodig geacht om de welvaart op peil te houden. Groei ontstaat, doordat er meer geproduceerd wordt dan strikt nodig is om aan de behoeften van mensen te voorzien – om ‘als soort’ in leven te blijven. Produceren is een menselijke activiteit; arbeid met gebruik van hulpmiddelen. De timmerman gebruikt een hamer, de visser een boot en een net, de bakker een oven. Dat zijn de zogenoemde productiemiddelen.
Groei is echter ook om een andere reden nodig. Beter gezegd, meer produceren is nodig, omdat groepen mensen niet (kunnen) deelnemen aan het productieproces. Groei is als zodanig geen probleem, zolang het maar op een democratische en sociale manier gebeurt en geen doel op zich wordt. Groei kan ook niet eindeloos doorgaan, de aarde bijvoorbeeld stelt haar grenzen. Natuurlijke grenzen. De aarde herbergt een beperkte hoeveelheid fossiele brandstoffen, zoals aardolie en steenkool. Ooit raken die op. Dit nog afgezien van het feit dat de aarde de hoeveelheid kooldioxide die vrijkomt bij de verbranding, niet kan verwerken. Het corona virus is ook een voorbeeld. Door het ontginnen van tropische regenwouden worden leefgebieden van dieren geopend. Daarbij kunnen virussen overspringen van dier naar mens.
Accumulatie
Accumulatie is een speciale vorm van groei, namelijk groei van de hulpmiddelen of de productiemiddelen voor een specifiek productieproces. Door meer productiemiddelen, of betere, in te zetten, kan de productie stijgen. Een timmerman/timmervrouw kan een plaat zachtboard met de hand vastschroeven op een raamwerk, maar het gaat sneller met een elektrische schroevendraaier. Zonder blaren zijn dan veel meer platen te monteren. Voor zo’n stuk gereedschap is wel een investering nodig. Dat kan via de winst uit een voorafgaand productieproces.
Bij dit voorbeeld gebiedt voor een juist begrip dat het om een productieproces gaat, waarbij nog geen sprake is van accumulatie. Anders gezegd: waarin nog geen productiemiddelen gebruikt worden die de arbeid(st)er in staat stelde om een meerproduct te produceren, om uitbreiding van de productiemiddelen mogelijk te maken.
Oorspronkelijke accumulatie
Marx heeft de productieprocessen in deel 1 van het Kapitaal beschreven. Deel 2 gaat over het circulatieproces van het kapitaal. De reproductie van het kapitaal wordt daar in schema’s weergeven. Ze komen aan bod in de volgende twee delen van deze serie.
Marx liep in zijn analyses tegen het probleem van de oorspronkelijke accumulatie op. De productie en reproductie van het kapitaal vormen namelijk een cyclisch proces dat een startmoment nodig heeft. Hij vond daarvoor een eenvoudige oplossing (deel 1, hoofdstuk 24, p. 555):
- Deze gehele beweging schijnt dus een vicieuze cirkel te zijn, waar we alleen uitkomen als we aannemen dat aan de kapitalistische accumulatie een ‘oorspronkelijke’ accumulatie voorafgaat: een accumulatie die niet het resultaat is van de kapitalistische productiewijze, maar haar uitgangspunt.
- Waarop komt de oorspronkelijke accumulatie van het kapitaal, dat wil zeggen de historische oorsprong van het kapitaal neer? Voor zover de accumulatie niet de directe verandering van slaven en lijfeigenen in loonarbeiders is, dus een zuivere vormverandering, betekent zij slechts de onteigening van de rechtstreekse producent, dat wil zeggen de opheffing van het op eigen arbeid berustende particuliere eigendom.’ (p. 594).
Kapitaal ontstaat dus door onteigening. Simpel, je zet om een stuk grond een hek, en zegt vervolgens ‘dit is van mij’. Daarna jaag je de kleine zelfstandige boeren weg, en zegt dat ze terug mogen komen als ze voor jou het land bewerken. Tegen een loon dat minder is dan het resultaat van de arbeid.
Accumulatie ontstaat door met geweld de arbeiders hun productiemiddelen te ontnemen, te onteigenen, en hen vervolgens tot loonarbeider te maken.
———–
noot: Karl Marx, Het kapitaal, een kritische beschouwing over de economie, de Haan, Bussum 1974, 1867, deel 1, hoofdstuk 24 – De zogenaamde oorspronkelijke accumulatie.
Rosa Luxemburg, Die Akkumulation des Kapitals, Ein Beitrag zur ökonomischen Erklärung des Imperialismus, 1913, als ebook uitgegeven door Heptagon onder redactie van Günter Regneri, op basis van de heruitgave door Clara Zetkin, 1923.
David Harvey, The New Imperialism, Oxford University Press, 2003, Hoofdstuk 4, Accumulation by Dispossession (AbD).