Ga naar de inhoud

Het Subversieve Zoeken: Tien jaar Kommunikatieguerrilla

In 1997
verscheen in Duitsland het "Handbuch der Kommunikationsguerilla",
geschreven door Sonja Brünzels en Luther Blissett (autonome
a.f.r.i.k.a.-gruppe). Het "handboek" dat door z’n ongewone
typografische opdeling de ingesleten leesgewoontes flink irriteerde, is
inmiddels in vierde druk verschenen en ook in het Italiaans en Spaans
vertaald. Het is een soort klassieker voor linkse actiegroepen
geworden.Na tien
jaar vroeg het Duitse blad AK enkele van de schrijvers om de balans op
te
maken. 

9 min leestijd
Placeholder image


Het interview verscheen oorspronkelijk in het Duitse maandblad Analyse & Kritik

AK: Bij
de protesten tegen de G8 in Heiligendamm zagen we clowns, superhelden,
reusachtige poppen die de politie te lijf gingen. Is links in de laatste tien
jaar creatiever geworden?

KG: Wij
denken dat links zich bewuster is geworden van de betekenis van symbolen, en
vooral van beeldelijke presentatie. Links is beter in staat om zelf beelden te
scheppen en die tactisch in te zetten, daarbij speels omgaand met het eigen
beeld. Naast de bewust geënsceneerde confrontatie (Black Bloc) zijn er vormen
ontstaan die proberen de martiaal opstomende staatsmacht symbolisch het ravijn
in te laten lopen. Als zwaarbewapende speciale politie-eenheden tegenover
rozekleurige feeën van onduidelijk geslacht of stompzinnig grijnzende clowns
komen te staan, dan ziet de staatsmacht er letterlijk en figuurlijk gewoon
slecht uit – al vermindert dat niet de geweldsovermacht van de statelijke
overkill. Als ze dan proberen van de zeepsoppistolen van de clowns gevaarlijke
met bijtend zuur gevulde terreurwapens te maken, waar geen vijfjarig kind in
zou geloven, dan blijkt dat veel journalisten dat niet zonder comentaar
doortetteren.

Welk doel
hadden jullie bij publicatie van het boek, en welke reacties hebben jullie
gekregen?

Ten
eerste gebeurde precies dat wat we niet wilden: het werd als receptenboek
opgevat. Maar daarnaast gebeurde ook wel wat we gehoopt hadden: het werd als
gereedschapskist en deels als naslagwerk gebruikt of ter inspiratie. Er werden
ook acties uitgevoerd die letterlijk zo in het boek stonden, of aanpassingen
daarop. Of ze bleken ideeën uit het boek verder ontwikkeld te hebben. Wij zijn
steeds meer van mening dat het boek een stemming uitdrukte die veel meer was
dan alleen ontevredenheid met vroegere actievormen. Daarom spreken we ons
tegenwoordig veel minder defensief uit dan toen het boek eind jaren ’90
uitkwam.

Wat is
het verschil?

Vroeger
zaten we nogal vast in klassieke debatten van activistisch links en voelden ons
noch zeer verplicht aan het aloude

Image

Omslag van de eerste uitgave (een parodie op een autoreparatie-handboek)

verlichtend-ideologiekritische project van
links. We hadden zelf nog niet goed begrepen, dat het
Kommunikatieguerilla-concept op zekere manier precies paste bij een steeds
duidelijker wordende ‘cognitief kapitalisme’ (Yann Moulier Boutang). Tijdens de
toenmalige Kommunikationsguerilla-wereldtournee stelden we altijd heel
defensief dat zulke symbolische actievormen natuurlijk niet alles waren. Daar
achter verschool zich de restanten van een vals bewustzijn van
"uiteindelijkheid" of het beeld van meer of minder centrale
strijdthema’s.

Zijn er
de laatste tijd nieuwe vormen van Kommunikatieguerilla ontstaan of hebben
bepaalde vormen aan belang gewonnen?

Wat
veranderd is, is in de eerste plaats dat ondertussen die
globaliseringskritische bewegingen opgekomen zijn, die zich na het "einde
van de geschiedenis" nadrukkelijk als transnationale sociale bewegingen
beschouwen. Daar komt bij dat de manieren om met media en communicatie om te
gaan van sociale bewegingen – zowel lokaal als mondiaal – in ieder geval
uiterlijk veranderd zijn.

Op het
gebied van actievormen waren de globaliseringsbewegingen vernieuwend. Men kan
spreken van een nieuwe "esthetiek van confrontatie," waarbij
esthetische vormen (zoals pink&silver, Black Bloc, Rebel Clown Army) vaak
bewust benut werden om confrontatie en dissidentie symbolisch te ensceneren.
Kort door de bocht gezegd: er bestaat niet alleen die Multitude, maar ook haar
veelzijdige protests-dramaturgieën, die uitdrukking en versnelling van een
maatschappelijke verandering zijn. Op het gebied van media zijn de
communicatieve mogelijkheden duidelijk, die voortkomen uit een
"many-to-many"-communicatie. De houding van de meeste activisten is
echter minder veranderd, als het gaat om vragen van mediale bemiddeling of
communicatie, dan we hadden gewenst. Er domineert nog steeds de naïeve houding
van "als ik de waarheid zeg, moeten de mensen maar naar me
luisteren".

Kommunikationsguerilla
moet tegenstrijdigheden blootleggen, de aanval inzetten op de
onbespreekbaarheid van de bestaande regels en vraagtekens zetten bij de
legitimiteit van macht. Zit er niet het gevaar in dat de methodes die jullie
beschrijven (bijvoorbeeld adbusting) populair en volstrekt willekeurig worden,
waarbij het alleen nog maar om de vorm gaat en niet meer om de kritiek van het
bestaande?

Adbusting
(1) is verreweg de meest saaie spelsoort van de KG. Waarschijnlijk is die zo op
de voorgrond geraakt omdat de beelden vaak kleurig en zelfs hyperesthetisch
overkomen. Het is technisch ondertussen ook relatief makkelijk om de
reclameposters van bekende merken na te maken. Vaak sluit adbusting de
communicatieve ruimte, die ze beweert te openen eerder, wanneer de verwarrende
boodschappen alleen nog als "commentaar voor ingewijden" te
beschouwen is. Het gaat meestal eerder om een soort bewijs te leveren dat je
aan de goede kant staat, dan om communicatie met niet-ingewijden. Zo nodig als
het is om het onzichtbare naar de oppervlakte te brengen, toch moet je je
afvragen waarom dat vaak met zo’n rigoureus moralisme en "politieke
correctheid" uitgevoerd moet worden. Sinds bedrijven geleerd hebben om
kritiek als "corporate social responsibility" te integreren, dringt
zich de vraag op welke functie kritiek nog heeft. Misschien zijn er wel
aanvullende interventievormen nodig, of die niets meer te maken hebben met
"tegeninformatie" en waarmee de steeds belangrijker wordenden
beeldproductie van een cultureel en cognitief kapitalisme aangevallen en omgedraaid
kan worden. De imagoschade-campagne van "deportation class" tegen
Lufthansa heeft wel aangetoond dat dat werkt.

Precies
bij de "Deportation-class"-campagne, maar ook bij sommige
nep-pamfletten, heeft de staat enorme druk gezet. Hoe staat het met repressie
bij kommunikationsguerilla-acties?

Kommunikatieguerilla
weigert die directe confrontatie aan te gaan. In die zin kunnen veel
actievormen van de KG wat het risico van repressie door de staat vaak als
relatief "veilig" beschouwd worden. Desondanks loopt ook deze
actievorm het risico van de "normale" behandeling door staatsorganen.
Een clownsmasker of feeënpakje zal geen bescherming bieden tegen een hengst
voor je bek.We gaan er bovendien van uit, dat de huidige ontwikkeling van
mechanismes om maatschappelijke controle uit te oefenen, zal betekenen dat elke
vorm van maatschappelijke kritiek steeds verder in het gedrang zal komen. De
delicten waar kommunikationsguerilla’s bijvoorbeeld van worden beschuldigd bij
hun tactieken van toe-eigening, omvorming en sampling van beelden en logo’s,
zitten vaak op het gebied van copyright en intellectueel eigendom. Dat is een
juridisch grijs gebied dat precies de laatste jaren een toenemend strijdtoneel
geworden is. Je kunt daar een verdere inperking van wettelijke vrije ruimtes en
grijze gebieden zien of verwachten. Omgekeerd onderstreept dat juist het
toenemend belang van de productie van symbolen en tekens.

Loopt
niet ook de kommunikationsguerilla voortdurend gevaar om door de commercie
opgeslokt te worden?

Het is
duidelijk dat bepaalde vormen van subversie vergankelijk zijn. Om die reden
stellen we ook altijd dat de vraag wat "de beste" subversie is,
altijd gesteld en bediscussieerd moet worden in het hier en nu en in de context
van concrete acties. Evenmin verrassend is dat mensen met verschillende
belangen KG benutten en voor hun doeleinden willen inzetten. Reclame, PR en
marketing richten zich in tijden waarin het steeds moeilijker wordt om op te
vallen, steeds weer op verrassende, onverwachte en spectaculaire middelen. Ze
noemen dat "guerilla marketing". Dat verklaart ook pogingen van
bedrijven en lobbygroepen om zich door middel van
"inhuurdemonstraties" of flash mobs (2) in beeld te spelen. Vreemd
genoeg speelt het probleem vaak ook andersom. Wat moet je doen als de politieke
actie door de tegenstander opgenomen wordt? Maar dat dat gebeurt, hoeft
natuurlijk geen reden te zijn om er vanaf te zien. De heersende verhoudingen
zijn ingewikkeld en de opstand zal altijd gedeeltelijk door diezelfde
verhoudingen beïnvloed zijn, waartegen ze zich verzet. De eigen middelen en
vormen moeten telkens weer kritisch bekeken worden, in plaats van zich neer te
vleien in het geruststellende bedje van de gegarandeerd kritische kritiek of de
actievorm die gegarandeerd beveiligd is tegen recuperatie door de tegenstander.
Het alternatief (terugtrekken en een ideologiekritische hoge borst opzetten) is
immer geen optie: Ook de (ideologie)kritiek van het spektakel is deel van het
spektakel.Volgens ons bewijst de belangstelling van het andere kamp vooral, dat
het gevecht om de verhoudingen op het gebied van communicatie een
maatschappelijk relevant onderwerp is, die ook veel op kan leveren. Alleen
"links" hier in dit land (bedoeld wordt Duitsland, vert.) is zo stom
om te denken dat het terrein waarop de gevechten plaatsvinden, niet betreden
mag worden omdat de tegenstander dat ook doet! Onze taak als links zou toch
veel eerder moeten zijn om te zoeken naar het subversieve en dat onder woorden
te brengen en voorstellen voor te maken. Daar is geen kant en klaar recept voor
en vaak zal het uitmonden in een slechte (want te integreren) actie. Maar
daarna volgt weer een goede, en dan weer een minder geslaagde… Dit besef is
meteen een antwoord op jullie vraag naar de wisseling van perspectief, dat we
weg zijn geraakt van een defensief standpunt naar een eerst meer gelaten en
toen offensiever.

Ten
slotte: Wat is jullie lievelings subversie-actie?

We
hebben geen blauwdrukken en zouden onder elkaar van mening daarover
verschillen. Er zijn zeker acties die iedereen te gek vindt, bijvoorbeeld als
in Wenen een paviljoen op het Karlsplatz neergezet wordt om reclame te maken
voor de naamsverandering in Nikeground. Of die fake van de Yes Men waardoor het
ze gelukt is om namens Dow Chemical Company op de BBC een interview te geven
waarin gezegd wordt dat het bedrijf eindelijk zal beginnen om
schadevergoedingen te betalen aan de slachtoffers van de Bhopal-ramp van 1984.
Maar deze acties leggen de meetlat wel erg hoog. We zouden daarom ook willen herinneren
aan die ene fax die in 1999 aan de media gestuurd werd en waarin aangekondigd
werd dat voormalig bondskanselier Helmut Kohl nu eindelijk – ondanks zijn
"woord van eer" – man en paard zou noemen in het
partijgiftenschandaal.

Als
kommunikatieguerillera’s verheugen wij ons over elke actie die de heersende
culturele grammatica ondergraaft, uitholt, bespot en die laat zien dat het
leven ook anders kan zijn. Dat kunnen mooie fakes zijn, goed geplaatste taarten
of een mooi geënsceneerd stukje onzichtbaar theater. Veel acties worden
overigens vastgelegd op onze "Blogchronik der
Kommunikationsguerilla
". Ons
gaat het daarbij niet om "de" waarheid of de juiste ideologie, maar
eerder om de betere sociale praktijk. Dat is de essentie van onze opvatting van
het politieke.

Noten

1)
Reclame die zo wordt veranderd dat de boodschap omgekeerd wordt of belachelijk
gemaakt wordt (ad  van advertising,
busting  = vernielen).

2)
Korte, ogenschijnlijk spontane oploop van mensen waarvoor via internet of gsm
opgeroepen was. Typerend zijn het snelle bijeenkomen, het identieke handelen en
dan weer snel uiteen gaan van de groep.